Prijeđi na sadržaj

Srpska pravoslavna crkva u Drugom svjetskom ratu

Izvor: Wikipedija
(Preusmjereno sa stranice Srpska pravoslavna crkva i četnici)
Anka Dimčić (Paraskeva), igumanija manastira Sv. Stefan kod Aleksinca, saradnica pokreta otpora od 1941, i partizanka Milka Petrović.

Srpska pravoslavna crkva u Drugom svetskom ratu se ponašala ovisno o mjestu i prilikama. Crkvu je u ovom razdoblju vodio patrijarh Gavrilo Dožić.

U NDH se nalazila u veoma teškoj situaciji zbog masovnog progona srpskog življa od strane ustaša, koji je naročito pogodio prvake SPC. Mnogi srpski sveštenici u NDH su pobijeni, među njima i nekoliko onih sa najvišim titulama (mitropolita, episkopa i sl.) a većina ih je zatvarana i odvođena u logore. Preostali su se većinom su se pridruživali četnicima. Neki od njih postali su važni četnički komandanti, kao što je bio pop Momčilo Đujić u sjevernoj Dalmaciji, pop Savo Božić u sjevernoj Bosni ili pop Radojica Perišić u Hercegovini. U Crnoj Gori pravoslavna je crkva bila lojalna talijanskom okupatoru, naročito sam mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac, koji je do kraja ostao uz četnike, pa se sa njima na kraju rata i povukao iz Crne Gore. U Srbiji je vrh SPC uoči rata bio pro-engleski orjentisan, usled čega su ih Nemci tretirali kao podrivače. Crkva je nastojala da ostane "neutralna" ali je, s druge strane, pokazivala otvoreno neprijateljski stav prema Narodnooslobodilačkom pokretu.[1]

Općenito, stav SPC je bio saradnja sa četnicima i neprijateljstvo prema partizanima. Najveći deo sveštenstva bio je opredeljen za Mihailovića, kao monarhistu, velikosrbina, nacionalistu i antikomunistu.[2] Postajali su i rijetki izuzeci, kao pop Vlado Zečević, koji je postao vijećnik AVNOJ-a i visoka politička ličnost.[1]

Pozadina

[uredi | uredi kod]
Glavni članci: Srpska pravoslavna crkva u Kraljevini Jugoslaviji, Konkordatska kriza i Vojni puč 27. marta 1941.

U razdoblju Kraljevine Jugoslavije SPC je bila "državotvorna" verska organizacija, veličala je postojeći poredak, podržavala frankofilski državni kurs, integralno jugoslovenstvo kralja Aleksandra i šestojanuarsku diktaturu, sarađujući sa nacionalnim organizacijama kao što su Jugoslovenska nacionalna stranka, Sokoli, Skauti, Narodna odbrana, Četnici, itd.[3] Srpska pravoslavna crkva je blisko sarađivala i sa Anglikanskom crkvom i starokatoličkim crkvama, protiveći se Rimokatoličkoj crkvi.[3] 1937. godine Srpska pravoslavna crkva se žestoko protivila potpisivanju konkordata sa Rimokatoličkom crkvom. 1939. godine se protivila stvaranju Banovine Hrvatske na čijoj teritoriji bio ostao veliki broj pravoslavaca.[4]

Opredjeljenje za “carstvo nebesko” naročito je aktuelizirano početkom 1941. godine povodom protivljenja pristupanju Kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu. Uzdizanje nacionalnog dostojanstva posebno je podgrijavala Srpska pravoslavna crkva.[5] Srpski patrijarh Gavrilo Dožić i episkopi SPC su činili sve što su mogli da bi onemogućili potpisivanje Pakta sa silama Osovine.[6]

Na dan prevrata Patrijarh Gavrilo je održao govor preko Radio Beograda, koji su prenosile i stanice Zagreb i Ljubljana, blagoslovivši Vojni puč od 27. marta 1941. kao opredeljenje za "carstvo nebesko":

Privoleli smo se opet Carstvu nebeskom, to jest carstvu Božije istine i pravde, narodne sloge i slobode. To je večni ideal, nošen u srcima svih Srba i Srpkinja, čuvan i razgorevan u svetilištima naših pravoslavnih zadužbina.[7]

– patrijarh Gavrilo

Patrijarh Gavrilo je 28. marta 1941. u patrijaršiji pučistu dočekao generala Simovića i tom prilikom je rekao da puč nije samo delo vojnika već "celokupnog srpskog naroda i nas svih koji smo se za to angažovali".[8] On je tom prilikom ocenio da je 27. mart jedan od najvažnijih datuma u srpskoj istoriji i da je ravan Vidovdanu:

Vidovdan 1389. godine, Vidovdan 1914. godine i 27. mart 1941. godine su isti no suštini i motivima. Sva tri ova velika datuma vode carstvu Nebeskome, tj. putem prošlosti, oličenim u duhu viteštva.[8]

– patrijarh Gavrilo

Srpski istoričar Đoko Slijepčević, pisac poznate "Istorije Srpske pravoslavne crkve", smatra da su koreni tragedije Srpske pravoslavne crkve i srpskoga naroda u Drugom svetskom ratu sadržani, znatnim delom, u "jednostranom, sasvim proizvoljnom i znatnim delom guslarskom opredeljenju" Crkve za nejasne ciljeve puča od 27. marta 1941. godine, što je bio jedan od uzroka bezobzirnosti okupatora prema SPC i prema srpskom narodu.[7]

SPC u okupiranoj Srbiji

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Apel srpskom narodu

Nemci su smatrali da su pretstavnici SPC bili glavni saradnici u izvođenju puča 27. marta 1941. godine.[9] Zbog toga je prvih dana rata jedan od ciljeva bilo hapšenje crkvenih velikodostojnika, posebno onih koji su bili smatrani najotvorenijim neprijateljima nemačke politike, pre svega patrijarha Gavrila Dožića te episkopa Irineja Đorđevića i Nikolaja Velimirovića.[10] Patrijarhа Gavrilа Nemci su uhapsili 25. aprila 1941. u manastiru Ostrog. Dana 5. maja prispeo je u Beograd skopski mitropolit Josif, čija je eparhija okupirana od Bugara. Neposredno iza toga prispeo je u Beograd Episkop zletovsko-strumički Vikentije, koji je takođe zbog bugarske okupacije morao napustiti svoju Eparhiju. A iz Zagrebačke tamnice je doveden u Beograd isprebijan zagrebački mitropolit Dositej.[4]

Okupacione snage su zauzele zgradu Patrijaršije da onemoguće centralnu vlast Srpske pravoslavne Crkve. Zgrada Patrijaršije je pretvorena u vojarnu, nameštaj, biblioteka, novac i dragocenosti su opljačkani, a arhive delom uništene.[9] Nemačka tajna policija Gestapo je kontrolisala rad Svetog Arhijerejskog Sinoda, a cenzor je pregledao svu poštu crkvenih vlasti u Beogradu.[4] U svom izveštaju Gerstenmajer tvrdi da je teško stanje Srpske crkve bilo „prirodna posledica“ antinemačke politike patrijarha Gavrila, koji je na taj način „bitno doprineo katastrofi svoje zemlje i crkve“. On je predložio nemačkom poslaniku u Beogradu Bencleru da umesto „apsolutno antinemački i šovinističko-srpski“ opredeljenog mitropolita Josifa, za patrijarhovog zamenika bude postavljen episkop Velimirović, ali je nemačkoj strani smetala njegova probritanska orijentacija.[11] SPC je odbila saradnju sa Nemcima, pozivajući se na crkvene kanone, jevanđelje i činjenicu da je patrijarh Gavrilo zarobljen. Intervencijom Milana Aćimovića, Komesarska uprava je uticala na delimično ublažavanje zatvorskog režima uhapšenog patrijarhа Gavrilа, a kasnije je prebačen u pritvor u manastir Rakovicu.[12]

Posle formiranja kvislinških vlasti Crkva je radi regulisanja materijalnih primanja bila upućena na najbliži kontakt sa njima. Kako su državne vlasti u tom pogledu izlazile u velikoj meri u susret, Crkva se osećala od domaćih vlasti zaštićena, sve dok se nije pokušalo da se Crkva uvuče u političku borbu.[9] U avgustu 1941. "Vlada narodnog spasa" Milana Nedića je tražila da SPC potpiše javni Apel srpskom narodu protiv komunista i partizana.[4] Apel su potpisala tri episkopa: episkop niški dr Jovan, episkop zvorničko-tuzlanski Nektarije i episkop budimljanski Valerijan, vikar patrijarha Gavrila Dožića. Sa Nedićem su održavane veze kako bi se organizacija SPC očuvala tokom rata.[13] Milan Nedić je nastojao da nađe sporazum sa crkvom. Delegacija SPC sa mitropolitom Josifom je oktobra 1941. posetila Nedića, pokazavši razumevanje za smirenje zemlje i istupajući protiv "razornih elemenata", komunista.[2]

I kasnije je činjen pritisak da se Crkva angažuje u političkoj borbi. Saradnik Nemaca Kosta Pećanac je aprila 1942. zamerao Crkvi što se ne uključi u zajedničku borbu protiv komunizma:

Visokopreosvećeni, ja vidim da je naša crkva popustila u ovim teškim danima i to baš sada kada se ja ovako očajno borim protiv komunizma. I pored mojih očekivanja, ja do sada nisam čuo da je crkva uputila neki apel… Blagodareći mom velikom prijatelju Krausu, ja sam uspeo da otklonim sumnje u nacionalnu ispravnost nekih crkvenih rukovodilaca… Mi ne tražimo da Vi uzmete mač i pušku, ali je danas pre svega vaša dužnost da zamahnete duhovnim mačem i osvetlate ime naše crkve u borbi koja se danas vodi.[14]

– Kosta Pećanac, pismo upućeno mitropolitu Josifu, 24. aprila 1942. godine

Decembra meseca 1942. godine okupatorski zapovednik u Srbiji uputio je Pretsedniku vlade Nediću, a ovaj dalje Arhijerejskom Sinodu, akt kojim se tvrdi da SPC učestvuje u anglofilskom pobunjeničkom pokretu:

Sa žaljenjem moram konstatovati, da u poslednje vreme sveštenstvo sve do najviših vrhova uzima učešća u pobunjeničkom pokretu u najmanju ruku svojim simpatijama. Ni pod kojim uslovima ne može ce trpeti to što sveštenici dozvoljavaju da budu upotrebljeni na primer kao prenosioci vesti ili da više ili manje otvoreno sudeluju u anglofilskoj propagandi, ili da manastiri - čak i manastiri kaluđerica - budu iskorišćavani kao skrovišta. Biskup Nikolaj iz ovih razloga pre nekoliko dana iz njegovog mesta boravka severno od Trstenika doveden u okolinu Beograda.[15]

Neki predstavnici Crkve su bili bliski srpskim kolaboracionistima. Episkop Nikolaj Velimirović je bio blizak prijatelj Dimitrija Ljotića, vođe fašističkog pokreta ZBOR čija su glavna načela bila: anti-komunizam, antisemitizam i zalaganje za staleško uređenje države.[16] Ovaj pokret je nakon nemačke okupacije Srbije 1941. godine stavljen u službu nacističkog režima. Neki Ljotićevi sledbenici su napadali vrh SPC-a jer se nije jasno stavio na stranu Nedića i osudio oružani otpor okupatoru. Dimitrije Najdanović i Miroslav Spalajković su optuživali SPC da je iznutra nagriđen „crvenim demonizmom“.[17] Spalajković je 1943. objavio paškvilu protiv SPC, kojom ju je denuncirao kod okupatora, a naslov je bio „Crvene vladike“.[18]

Patrijarh je 14. septembra 1944. zajedno sa Episkopom žičkim Nikolajem sproveden u logor Dahau u Nemačku. Po izlasku, Nikolaj Velimirović je u nadgrobnoj besedi Dimitriju Ljotiću 1945. istakao da je on bio veliki „hrišćanski državnik“ i da sada „pripada nebeskoj Srbiji“.[19] Po okončanju fašističke okupacije i uspostavljanju nove komunističke vlasti, Velimirović je, zbog bliskosti sa Ljotićem i povezanosti sa organizacijom Zbor, izbegao iz zemlje.[16] Umire u egzilu.

SPC u okupiranoj Crnoj Gori

[uredi | uredi kod]
Četnički pukovnik Bajo Stanišić, italijanski komandant Crne Gore Pirzio Biroli i episkop Joanikije Lipovac.

Mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac je tokom rata sarađivao sa italijanskim i njemačkim okupatorom, aktivno podržavao četnički pokret i borio se protiv partizana u Crnoj Gori.[20] Prisustvovao je Petrovdanskom saboru 1941. godine na Cetinju. Godine 1942. izdao je proglas u kome je zabranio rad sveštenicima koji su bili u partizanima.[21] Na Saboru u Nikšiću 29. decembra 1943. godine komunizam je osuđen kao najveći neprijatelj Crkve i naroda.[22]

Pred kraj rata, Lipovac je, sa nekoliko desetina sveštenika i brojnim crnogorskim četnicima i civilima, pokušao da pobjegne zajedno sa njemačkim snagama s Balkana. 9. maja 1945. godine u Sloveniji je uhapšen a potom i ubijen od strane jedinica NOVJ.[23]

SPC u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj

[uredi | uredi kod]
Za više informacija pogledajte članak Hrvatska pravoslavna crkva

Srpska pravoslavna crkva se 1941. našla na udaru brutalnih ustaških mera koje su imale za cilj njeno potpuno uništenje na svim teritorijama pod njihovom vlašću. Pavelić je prilikom susreta sa Hitlerom u Berlinu, 6. juna 1941. godine, optužio Srpsku pravoslavnu crkvu za „istorijsku prevaru“ i „prisvajanje“ dela hrvatskog naroda u čijem je „odnarođavanju“ imala ulogu u Bosni i Hercegovini.[24]

Gotovo odmah po stvaranju Nezavisne Države Hrvatske ustaške vlasti donose odluku o uništenju Srpske pravoslavne crkve na teritoriju pod svojom kontrolom. Pavelić je dvanaest dana nakon preuzimanja vlasti izdao "Zakonsku odredbu o zabrani ćirilice" kojom je srpskoj crkvi naloženo da promeni pismo.[25] Pravoslavcima je naređeno da nose oko ruke plavu traku na kojoj je imalo da bude slovo "P". Ministar pravosuđa i bogoštovlja je 18. juna 1941. godine izdao naredbu prema kojoj naziv "srpsko-pravoslavna vjera" nije u skladu sa novim državnim uređenjem te se naređuje da se ubuduće ima upotrebljavati naziv "grčko-istočna vjera".[26]

U prvim danima NDH pohapšeni su, ili internirani, svi pravoslavni episkopi.[27] Tijekom prva četiri mjeseca oko 50 % pravoslanih svećenika će biti protjerano u Srbiju, dok će njih približno četvrtina biti ubijena, među kojima i oni sa najvišim zvanjem kao mitropolit dabrobosanski Petar, episkop gornjokarlovački Sava i episkop banjalučki Platon. Edmond Paris navodi da je u NDH ubijeno 160 pravoslavnih sveštenika i tri arhijereja. Veljko Đ. Đurić navodi 193 imena sveštenomučenika postradalih u NDH.[27]

Do 1942. godine i promjene državne politike koja sada dovodi do stvaranja Hrvatske pravoslavne crkve na teritoriju NDH ostati će živo samo 80 pravoslavnih svećenika. Za popunjavanje svećeničkog kadra HPC koristila uglavnom svećenicima Ruske zagranične crkve izbjeglim nakon oktobarske revolucije.[28] Patrijarh HPC je postao nekadašnji episkop jekaterinoslavski Germogen, ruski emigrant. Ustaše koje su praktički eliminirale pravoslavne svećenike kreću 1942. i 1943. godine po one koji bi zamjenili protjerane ili ubijene. Iz "očaja" Andrija Artuković koji je pored ostalog bio i ministar za vjerska pitanja je 1943 pokrenuo plan za uvođenje bugarskih svećenika kako bi zamjenili protjerane srpske.[29]

Tokom trajanja NDH-a je pokršteno oko 250.000 pravoslavnih Srba u katoličanstvo, u skladu sa "Zakonom o preobraćenju iz jedne vjere u drugu".[27] Prestankom postojanja NDH prestaje postojati i Hrvatska pravoslavna crkva koja nikada nije imala podršku među narodom, a većina od 250.000 - 300.000 Srba koji su prešli na katoličku vjeru da se zaštite, obnovom Jugoslavije se vraćaju na vjeru svojih predaka. Držanje rimokatoličkog klera u tim teškim danima, i podrška ustaškom režimu, još uvek predstavlja jednu od glavnih prepreka međuvjerskom dijalogu pravoslavnih sa katolicima na ovim prostorima.

SPC i četnici

[uredi | uredi kod]

Četnici su tokom Drugog svjetskog rata imali značajnu podršku Srpske pravoslavne crkve.[30] Cilj četnika je bio restauracija monarhistički uređene Jugoslavije[31] odnosno unutar nje Velike Srbije.[30]

Veći dio sveštenstva i skoro čitav episkopat Srpske pravoslavne crkve sarađivao je za vrijeme rata sa organizacijom Draže Mihajlovića.[32] Đuro Đurović, generalni sekretar četničkog Centralnog nacionalnog komiteta, tokom svog suđenja 1945. svedočio je da je "3/4 pravoslavnog sveštenstva podržavalo pokret Draže Mihailovića".[30] Većina crkvenog klera je još pre rata bila antikomunistički nastrojena.[30]

Tokom rata u Jugoslaviji neki su pravoslavni sveštenici čak postali četnički komandanti, kao npr. Momčilo Đujić i Savo Božić.[30] Joanikije Lipovac, crnogorsko-primorski mitropolit SPC, za vrijeme Drugog svjetskog rata sarađivao je sa italijanskim i njemačkim okupatorom i aktivno podržavao četnički pokret[20].

Poratni period

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva u SFRJ

Po oslobođenju Beograda, Sveti Arhijerejski Sinod je izdao 31. oktobra 1944. godine upustvo da ce svi Arhijereji i sve sveštenstvo vrate u svoja sedišta čim ce koji kraj bude oslobodio i stvore druge mogućnosti.[4] Donošenjem novog Ustava Federativne Narodne Republike Jugoslavije, koji je stupio na snagu 31. januara 1946. godine, zvanično je usvojeno republikansko uređenje i Crkva je odvojena od Države.[4] Pored uskraćivanja finansiranja, Crkvi su oduzeta i brojna imanja. Srpska pravoslavna crkva je iz prethodne privilegovane pozicije morala da uđe u položaj jedne od ravnopravnih vjerskih zajednica.[5]

Crkva je iz početka smatrana protivnikom novog poretka, pa ce činilo sve da ce njezin uticaj na javni život isključi.[4] Poslije rata, dobar dio sveštenstva i episkopa SPC zauzeli su neprijateljski stav prema novoj Jugoslaviji. Naročito je bila izražena veza jednog dela pravoslavnog sveštenstva sa četničkom emigracijom.[33] U SFR Jugoslaviji izbegli Nikolaj Velimirović je smatran saradnikom fašista i izdajnikom.[34] Od kraja Drugog svetskog rata, pa sve do 1980-ih godina, Srpska pravoslavna crkva je bila na margini društvenih zbivanja. Javni istupi njenih zvaničnika bili su retki, a povod su im uglavnom bili verski praznici i obeležavanja značajnih godišnjica.[7]

Nasleđe

[uredi | uredi kod]
Nebeska Srbija, pravoslavna ikona. U donjem desnom uglu Draža Mihailović prikazan kao Hristov vojnik, donacija ravnogoraca iz Čikaga, srpski manastir Nova Gračanica kod Čikaga, Ilinoj

Srpska pravoslavna crkva već godinama aktivno radi na rehabilitaciji ne samo četničkog pokreta[35][36], već i srpskih kolaboracionista iz Drugog svetskog rata, Dimitrija Ljotića i Milana Nedića.[37] 9. maja 2009. godine, na Dan pobede nad fašizmom, u Sabornoj crkvi u Beogradu je održan pomen saradnicima fašista Milanu Nediću, Dimitriju Ljotiću i njihovim pristašama.[38]

Četničke vođe, poput Draže Mihailovića, se čak počinju oslikavati na pravoslavnim ikonama unutar bogomolja SPC. Na ikoni u srpskom manastiru Nova Gračanica kod Čikaga, Ilinoj, u Dahau", prikazan je Draža Mihailović kao Hristov vojnik. Pored Draže i četnika piše: "Borci za veru protiv bezbožne vlasti". Draža Mihailović se takođe nalazi na kompoziciji "Nebeska Srbija", u crkvi svetog Jovana Vladimira u beogradskom naselju Medaković.[39]

Nasuprot tome, o partizanima i njihovoj borbi se redovno govori u negativnom kontekstu, a u ikonografiji Srpske pravoslavne crkve oni se satanizuju. Na fresci "Lažni episkopi i carevi" u manastiru Podostrog kod Budve prikazan je lik partizana, sa kapom na kojoj sija crvena petokraka zvezda, i sa užetom oko vrata pomoću kojeg ga demoni vuku u pakao. Mnogi smatraju da on predstavlja lik partizanskog vođe Josipa Broza Tita.[40]

Saborskom odlukom iz 2005. godine za svece su proglašeni Slobodan Šiljak i Milorad Vukojičić, borci četničkih odreda koji su činili zločine.[18] Sveštenici koji su stradali kao pripadnici NOP-a nisu se našli na spisku svetitelja. Kriterijum je bio ideološko-politički.[18]

Iz udruženja boraca NOB-a su ovakva nastojanja prokomentarisali: Ne može biti Musolinijev i Hitlerov saradnik ravan sa onima koji su dali svoje živote u borbi protivu toga fašizma. To je neki revanšizam, to je neko podgrijavanje strasti, koje ne vode ničemu dobrome.[41]

Izvori

[uredi | uredi kod]
  1. ↑ 1,0 1,1 Uloga Crkve Arhivirano 2007-08-12 na Wayback Machine-u (leksikon-yu-mitologije)
  2. ↑ 2,0 2,1 Branko Petranović: Srpski narod u ustanku
  3. ↑ 3,0 3,1 Nikola Žutić: Srpsko pravoslavlje i Anglikanska crkva
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Српска Црква у Другом светском рату
  5. ↑ 5,0 5,1 Mr Zvezdan Folić: KOSOVSKI MIT U PROJEKCIJAMA SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE
  6. ↑ MEMOARI PATRIJARHA SPRSKOG GAVRILA
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Milorad Tomanić, Srpska crkva u ratu i ratovi u njoj Greška u referenci: Nevaljana oznaka <ref>; naziv "Tomanić" je zadan više puta s različitim sadržajem
  8. ↑ 8,0 8,1 MEMOARI PATRIJARHA SPRSKOG GAVRILA II
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Srpska Crkva u Drugom svetskom ratu
  10. ↑ Milan Ristović: Treći Rajh i pravoslavne crkve na Balkanu u Drugom svetskom ratu, 552[mrtav link]
  11. ↑ Milan Ristović: Treći Rajh i pravoslavne crkve na Balkanu u Drugom svetskom ratu, 553[mrtav link]
  12. ↑ Milan Ristović: Treći Rajh i pravoslavne crkve na Balkanu u Drugom svetskom ratu, 559[mrtav link]
  13. ↑ Istoričar Radmila Radić u dokumentarnom serijalu Jugoslavija u ratu 1941-1945. http://www.youtube.com/watch?v=cPCiueTrbmE&feature=related
  14. ↑ Milorad Kozić: ČETNICI KOSTE PEĆANCA U DRUGOM SVETSKOM RATU Kosta Pecanac Zamera Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi
  15. ↑ I a br. 631/42
  16. ↑ 16,0 16,1 Kanonizacija "proroka" antisemitizma[mrtav link]
  17. ↑ Milan Ristović: Treći Rajh i pravoslavne crkve na Balkanu u Drugom svetskom ratu, 561[mrtav link]
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Mirko Đorđević, Kišobran patrijarha Pavla
  19. ↑ „Sveti Nikolaj Žički i Ohridski, NAD ODROM DIMITRIJA LjOTIĆA”. Arhivirano iz originala na datum 2010-05-25. Pristupljeno 2011-08-13. 
  20. ↑ 20,0 20,1 Istorijski leksikon Crne Gore, tom 4, K - Per, grupa autora, Podgorica 2006.
  21. ↑ http://www.mitropolija.co.me/istbibl/golgota_joanikija/dzomic-golgota_1942_l.html#b42_8[mrtav link]
  22. ↑ http://www.mitropolija.co.me/istbibl/dzomic-stradkom/stradkom-prilog_l.html[mrtav link]
  23. ↑ Veseljko Koprivica: OD VEZIROVOG DO ZIDANOG MOSTA
  24. ↑ Milan Ristović: Treći Rajh i pravoslavne crkve na Balkanu u Drugom svetskom ratu, 554[mrtav link]
  25. ↑ Objavljena je u "Narodnim novinama" br. 11 od 25. aprila 1941.
  26. ↑ "Narodne novine" br. 80 od 19. juna 1941. godine
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Velibor V. Džomić: Ustaški zločini nad srbskim sveštenicima[mrtav link]
  28. ↑ O Hitlerovim pravoslavcima
  29. ↑ Kašić: Srpska pravoslavna crkva, str 196
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 30,3 30,4 Jozo Tomašević, The Chetniks: war and revolution in Yugoslavia, 1941-1945
  31. ↑ https://www.nationalww2museum.org/war/articles/conflict-post-war-yugoslavia
  32. ↑ Zvezdan Folić: Zasjedanje Arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve 1954.
  33. ↑ Filozofsko-teološki izvori antievropskog i antizapadnog diskursa u SPC
  34. ↑ „Jovan Byford, Sećanje na vladiku Nikolaja Velimirovića u savremenoj srpskoj pravoslavnoj kulturi”. Arhivirano iz originala na datum 2008-11-21. Pristupljeno 2011-08-26. 
  35. ↑ „Šerbo Rastoder, Religija i politika”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-27. Pristupljeno 2009-12-18. 
  36. ↑ SPC prenosi tela četnika
  37. ↑ Ljubiša Rajić, SPC ne prožima Sveti duh nego svete nekretnine
  38. ↑ Pomen mrtvim fašistima u Sabornoj crkvi u Beogradu
  39. ↑ „Sveti čiča”. Arhivirano iz originala na datum 2011-11-20. Pristupljeno 2011-08-22. 
  40. ↑ Petokraka ide u pakao
  41. ↑ SPC u Crnoj Gori skrnavi crnogorsko kulturno blago

Povezano

[uredi | uredi kod]

Vanjske veze

[uredi | uredi kod]
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Srpska_pravoslavna_crkva_u_Drugom_svjetskom_ratu&oldid=42173659