Povlačenje partizana u Sandžak 1941.
.svg)
Povlačenje dela srpskih partizana u Sandžak 1941. se odnosi na povlačenje Vrhovnog štaba NOVJ sa oko 2000 boraca[1] iz Srbije u Sandžak, nakon pada Užičke republike, 1. decembra 1941. godine.
Inicijalno, Vrhovni štab NOV i POJ sa delom partizanskih jedinica iz jugozapadne Srbije trebalo je da se povuče ka Sandžaku, u italijansku okupacionu zonu koju nije zahvatila nemačka ofanziva, ali je došlo do masovnog napuštanja terena i stihijskog povlačenja. Povlačenje u Sandžak je donekle partizanima omogućilo predah, reorganizaciju jedinica i analizu situacije. Partizane su u Sandžak gonili Mihailovićevi komandanti Vučko Ignjatović i Miloš Glišić, kao legalizovani Nedićevi odredi.[2]
Partizanske snage posle napuštanja Srbije suočile su se sa još dva teška poraza u decembru 1941. godine. Crnogorski partizanski odred za operacije u Sandžaku doživeo je težak poraz u napadu na Pljevlja, koje su branile jedinice divizije „Pusteria". Ova operacija odnela je nekoliko stotina mrtvih i ranjenih. Dva srpska bataljona (Beogradski i Takovski), sa kombinovanim sandžačko-moravičkim bataljonom, pretrpeli su takođe neuspeh u pokušaju da osvoje Sjenicu.
Nova oslobođena teritorija u Sandžaku, sa centrom u Novoj Varoši, bila je privremeni centar partizanskog štaba. Novovaroški deo Sandžaka mogao je poslužiti za odmor i reorganizaciju iscrpljenih jednica, ali ne i kao trajni strateški poligon. Tito je sa Vrhovnim štabom kraće vreme ostao u Sandžaku, a zatim se sa Prvom proleterskom brigadom, formiranom u Rudom, prebacio u istočnu Bosnu.[2]
Jedini partizanski odred koji je nakon povlačenja u Sandžak uspeo da se vrati u Srbiju bio je Kosmajski partizanski odred.
U septembru 1941. godine počela je Prva nemačko-kvislinška ofanziva u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, koja je, s prekidima, trajala sve do početka decembra. U toj ofanzivi je, pored kvislinških snaga Nedića i četnika Draže Mihailovića, učestvovalo pet nemačkih divizija sa oko 80.000 vojnika. Brojno i tehnički neuporedivo nadmoćnije, okupatorske i kvislinške snage uspele su da potisnu partizanske odrede i zauzmu velika teritroriju koja je bila oslobođena.
Posle ofanzive i napuštanja slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, glavnine Užičkog, Čačanskog, Prvog i Drugog šumadijskog, Kragujevačkog, Kraljevskog, Posavskog, Pomoravskog i Kopaoničkog NOP odreda povukle su se u Sandžak, a za njima je 1. decembra stigao i Vrhovni štab. Valjevski i Mačvanski i delovi Posavskog, Kosmajskog i Prvog šumadijskog NOP odreda nisu uspeli da se povuku i ostali su na svom terenu. I u ostalim krajevima zapadne Srbije i Šumadije zadržali su se manji partizanski delovi. U međuvremenu su se četnici Draže Mihailovića, i pored sporazuma o saradnji, otvoreno uključili u progon partizana u Srbiji:
Po povlačenju glavnine partizanskih odreda... spustio se u rejon Ljubića i našao Rakovića sa odredom od 100 ljudi. Kad sam ušao u avliju video sam oko 70 seljaka. Pitao sam: „Šta je to". Saopštio mi je da su to partizani. Ja sam ga pitao da li zna da je sporazum sa partizanima potpisan 27 novembra, našta mi je on odgovorio da zna, ali da ima nova naredba Draže Mihailovića da se ostaci partizana progone i da se razoružavaju na teritoriji Srbije.[3]
U to vreme je teritorija Sandžaka bila najpogodnija za reorganizovanje i smeštaj partizanskih jedinica iz Srbije, a u operativnom pogledu trenutno manje važan objekat za Nemce od susednih oblasti, pogotovo što je to bila italijanska okupaciona zona. Pored toga, iz Sandžaka su partizanski odredi mogli vršiti upade u Srbiju da bi ponovo razbuktali oružani ustanak, najzad, to je bio pogodan teren i za dejstva u pravcu Bosne i Hercegovine, pa čak i ka Kosovu i Metohiji. Odatle su se jedinice iz Srbije najlakše i najbrže mogle povezati sa partizanskim snagama u Crnoj Gori, gde je oružana borba još bila u zamahu. Zbog svega toga je deo Sandžaka između reka Uvca i Lima, a naročito bivši Zlatarski srez, poslužio kao glavna baza za prihvat, odmor i sređivanje partizanskih jedinica iz Srbije.
Povlačenje partizanskih jedinica iz Užica i nekih drugih mjesta ne predstavlja neki osjetniji vojni poraz. Partizanske jedinice sačuvale su svoju živu snagu, dok su istovremeno zadale jake udarce neprijatelju — a to je glavni cilj partizanskog ratovanja.[4]
– Tito u pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Srbiju, 14. decembra 1941.
Posle dolaska u Sandžak, prema planu Vrhovnog štaba, pred te jedinice postavljeni su sledeći zadaci:
- obezbediti smeštaj, ishranu, odeću, obuću i odmor boraca;
- reorganizovati ih i učvrstiti;
- od dela ovih snaga i crnogorskih partizanskih jedinica formirati Prvu proletersku brigadu i s njom proširiti dejstva prema istočnoj Bosni, a sa ostalim jedinicama upadati u Srbiju.
Na osnovu opšteg plana, još u toku povlačenja iz Srbije, rukovodstvu i jedinicama su postavljeni zadaci: da se na reci Uvac brane prilaze Sandžaku od upada nemačkih, četničkih i nedićevskih snaga iz Srbije; da zauzmu Novu Varoš i stvore novu slobodnu teritoriju između Uvca i Lima; da brane ovu teritoriju od eventualnog napada italijanskih jedinica od Priboja i Prijepolja i da se osiguraju od napada iz Novog Pazara, Sjenice i Bijelog Polja.
2. decembra je formiran kombinovani srpsko-sandžački bataljon čiji je zadatak bio da zauzme Novu Varoš. U njegov sastav su ušle Zlatiborska, Moravička i Prva srpska četa (formirana u Radojinji od omladinaca koji su se povukli iz Užica i boraca Užičkog NOP odreda). Pored ovog bataljona, za napad na Novu Varoš angažovane su Pribojska i Sjenička partizanska četa. Napad je trebalo da se izvrši u zoru 4. decembra. Međutim, garnizon italijanske divizije "Venecija" napustio je u toku noći 3/4. decembra grad i povukao se u Bistricu. Slabija borba je vođena sa zaštitnim delovima na Tikvi i kosama oko komunikacije. U napuštenu Novu Varoš partizanske jedinice su ušle oko podne 4. decembra 1941. godine.
Oslobođenjem Nove Varoši i okoline stvorena je slobodna teritorija. Ona je postala središte Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, Glavnog štaba NOPO za Sandžak, dela partijskog i vojnog rukovodstva Srbije, kao i CK KPJ i Vrhovnog štaba NOPOJ od 1. do 20. decembra 1941. godine. Pod rukovodstvom Aleksandra Rankovića i Lole Ribara, izvršena je reorganizacija partizanskih jedinica. Od Užičkog NOP odreda stvorena su dva bataljona, od Čačanskog jedan i od Drugog šumadijskog i Pomoravskog odreda jedan bataljon. Vrhovni štab je od članova Glavnog štaba za Srbiju i Glavnog štaba za Sandžak obrazovao Srpsko-sandžački štab kao privremeno operativno rukovodstvo srpskih i sandžačkih jedinica na pomenutoj teritoriji. Za komandanta je postavljen Petar Stambolić, a sedište štaba nalazilo se u Kokinom Brodu. Reorganizovane jedinice iz Srbije zauzele su položaje za odbranu slobodne teritorije između reka Lima i Uvca.
Mnogi partizani koji su krenuli u povlačenje za Vrhovnim štabom bili su oštro prekoreni zbog neovlaštenog napuštanja svog terena. Tako se posle pada Užica i deo Posavskog odreda povlači u Sandžak, ali ih u Vrhovnom štabu NOVJ dočekuju sa kritikama:
Druže Marko, čuo sam jutros za tebe da si rekao političkom komesaru Posavskog bataljona: "Zdravo, jadna moja Posavino". Bilo mi je jasno da je to zbog toga što smo mi napustili svoj sektor. Ali mi nismo za to krivi. Takva je situacija.[5]
– Zamenik komandanta bataljona Dobrivoje Cekić u pismu Aleksandru Rankoviću
U Novoj Varoši je došlo do istrage nad pojedinim borcima koji su se povukli iz Srbije, njihovim proglašavanjem za četnike, pa i streljanjem.[2]
7. decembra 1941. godine u selu Drenova kod Prijepolja održano je savetovanje Vrhovnog štaba NOVJ[6] (ili Politbiroa KPJ[2]), radi analize situacije nakon pada Užičke republike. Tito je, pod utiskom teškog poraza u Srbiji, ponudio svoju ostavku na položaj vrhovnog komandanta, ali ona nije prihvaćena.[2].
Na savetovanju je Mirko Tomić Seljak, član PK za Srbiju, postavljen je za komandanta Glavnog štaba za Srbiju i poslat nazad u Srbiju.[6] Njemu je naloženo da organizuje partizanski otpor u pozadini neprijatelja, da reorganizuje rasute odrede i da ih šalje na svoje terene. On je i dobio zadatak da formira Glavni štab Srbije.[6] Tomić se sa svojom grupom odmah uputio ka Valjevskoj grupaciji u zapadnu Srbiju, gde je stigao nakon nekoliko dana. U praksi, Glavni štab Srbije koji je formirao je bio samo operativno rukovodstvo valjevske grupacije, jer veze sa ostalim odredima nije imao.[6]
Da bi se proširila slobodna teritorija, 22. decembra 1941. je izveden napad na Sjenicu. U to vreme u njoj nije bilo okupatorskih jedinica, već je posadu činila muslimanska kvislinška milicija. U napadu koji je počeo oko 6 časova učestvovali su Sandžačko-moravički bataljon (Moravička, Sjenička i Pribojska četa), Čačanski bataljon (Prva i Druga takovska i Peta ljubićka četa) i Beogradki bataljon Posavskog NOP odreda.
Varoš je praktično zauzeta bez borbe, ali zbog slabo pripremljene operacije, loše saradnje partizanskih bataljona i previđanja raspoloženja muslimanskog stanovništva okolnih sela, pokušaj osvajanja Sjenice pretvorio se u težak poraz. Lokalne vođe Hasan Zvizdić, Džemo Koničanin, hodža Sulejman Pačariz i drugi sabrali su protiv partizana snage iz okoline Sjenice i sa Pesterà iz štavičkog sreza. Partizanske jedinice na Sjenici imale su 52 poginula i 18 zarobljenih.[7]
Posle ovog neuspelog napada one su se povukle prema selu Lopažima, dok je Beogradski bataljon upućen u sastav Prve proleterske brigade.
Naredba CK KPJ i Vrhovnog štaba o formiranju Prve proleterske brigade doneta je 21. decembra 1941. na Staljinov rođendan. Brigada je formirana u Rudom, u istočnoj Bosni, kao „1. proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada" sa ciljem da se bori protiv okupatora za oslobođenje naroda Jugoslavije i „svih narodnih izdajica". Sačinjavaju je: Prvi i Drugi crnogorski partizanski bataljon, Kragujevački, Kraljevački i Šumadijski bataljon.[8]
Proletersku brigadu je muslimansko stanovništvo istočne Bosne dočekalo kao spasioce od četničkog terora:
Opšta situacija za nas je u Bosni vrlo povoljna. Nas je s radošću primilo ne samo muslimansko stanovništvo kao spasioce već i srpsko stanovništvo, koje takođe trpi zulume četnika i u svojoj ogromnoj većini ne odobrava progone Muslimana.[9]
– Tito u pismu Đilasu iz Rogatice, 28. decembra 1941.
Nakon formiranja, 1. proleterska brigada je poslata u istočnu Bosnu da zaustavi osipanje partizanskog pokreta:
Pošto su se prilike u Bosni jako pogoršale na štetu našeg partizanskog pokreta, jer su mnoge bosanske partizanske čete, sastavljene od sirovog seljačkog elementa, pod intenzivnom četničkom agitacijom, počele prelaziti četnicima, to je Vrhovni štab riješio da zajedno s tom Proleterskom brigadom krene u Bosnu i da spriječi rasulo naših partizanskih odreda.[10]
– Tito u pismu Glavnom štabu Hrvatske oko 1. januara 1942.
Prema Titovim rečima, dolazak proletera u Bosnu "bio je u dvanaesti čas", jer su u bosanskim partizanskim odredima zatekli masovno previranje usljed četničke propagande i prelaženja na stranu četnika.[11] Oni su odmah pristupili razoružavanju "onih četničkih jedinica koje su bile prije partizanske, a sada vršljaju u pozadini, bave se pljačkom".[11]
Slažemo se da se krene s krupnijim snagama u Srbiju i čisti teren prema Užicu. Mislimo da će to biti lakše izvesti tim prije, jer imamo pouzdane vijesti da naše partizanske jedinice vode borbu s Nijemcima i nedićevcima od Dobruna u pravcu Užica i da su bacile Nijemce natrag do Bioske. Govori se da su pri tome naši zarobili 2 topa.[9]
– Tito u pismu Milovanu Đilasu, 28. decembra 1941.
Pored svakodnevnih borbi duž Uvca s četničkim i nedićevskim snagama, partizanske jedinice su od 25. decembra 1941. do kraja januara 1942. godine nekoliko puta upale preko reke Uvca u Srbiju i uspele da probiju do Borove glave, Negbine, Ljubiša i Močioca. U toku ovih prodora one su vodile česte borbe sa četničko-nedićevskim snagama, a naročito 6. i 7. januara kod Negbine, Ljubiša i Visoke i 16. januara kod Ojkovice i Močioca. Cilj ovih prodora bio je suzbijanje osovinske ofanzive iz Srbije i povezivanje sa partizanskim snagama koje su ostale u Srbiji. Vrhovni štab je verovao da su partizanske snage u Srbiji bile u stanju kao kada su ih ostavili, ne znajući da su delovi mnogih odreda (Užičkog, Čačanskog, Kraljevačkog i drugih) na koje su računali tada već potpuno uništeni.[1] Štaviše, do Vrhovnog štaba su stizale glasine da "partizanske čete ponovo opsijedaju Čačak i Užice", u šta se verovalo.[1]
U duhu naređenja Vrhovnog štaba da se pojedine srpske partizanske jedinice vrate iz Sandžaka u Srbiju, 7. januara 1942. godine, jedna partizanska grupacija je prešla Uvac i započela proboj u zapadnu Srbiju. Nju su činili Kosmajski partizanski odred, jedna četa Posavskog odreda, 2. četa Užičkog partizanskog odreda, jedna četa 2. šumadijskog odreda, i aktivisti KPJ upućeni u užički kraj, Posavinu i Tamnavu, sa zadatkom da obnove politički rad.[5] Ova grupacija je imala oko 300 boraca.[12] Usput su vodili teške borbe sa četnicima, nedićevcima i Nemcima, kod Semegnjeva na Zlatiboru, kod Bioske i drugih mjesta.[12] Konačno su 18. januara uspeli da stignu u Poćutu, na teritoriju Valjevskog partizanskog odreda.[5]
Nakon proboja Kosmajskog odreda, još neke partizanske jedinice su pokušale proboj prema Užicu, ali bez uspeha.[13] Usled otpora jakih osovinskih snaga, oštre zime s velikim snegom koji je ometao brze pokrete i manevar i fizičke iscrpljenosti boraca, dublji prodor partizanskih jedinica ka Užicu je bio onemogućen, pa je Srpsko-sandžački štab doneo odluku da se vrate u Sandžak. Posle povratka iz Srbije Prvi i Drugi užički, Čačanski i Šumadijski bataljon ostali su na položajima duž reke Uvca od Priboja do Kladnice, braneći Novu Varoš i slobodnu teritoriju između Uvca i Lima.
Nekoliko bataljona srpskih partizana pokušalo je u dvije kolone, poslije odlaska Kosmajskog odreda k vama, probiti se iz Sandžaka u pravcu Čajetine i putem Ljubiša prema Užicu. S obzirom na veliki snijeg i zimu nisu mogli da se probiju, jer se moralo ići samo prtinama, koje je neprijatelj čvrsto držao u svojim rukama.[14]
– Tito u pismu Glavnom štabu Srbije, oko 20. februara 1942.
Nova Varoš se zadržala kao centar slobodne teritorije sve do početka februara 1942, kada je koncentričnim napadom italijanskog okupatora, muslimanske milicije i drugih kolaboracionističkih snaga ugrožena partizanska teritorija između Lima i Uvca.[15]
Nedić je izvršio pripreme za napad na slobodnu teritoriju, kako bi uništio partizane. Planom je bilo predviđeno da s desne strane Uvca napadaju Požeški i Užički Nedićev odred, sa teritorije severno od Sjenice dolinom Uvca - Javorski četnički odred i četnici Đurđa Stanojevića Smederevca, iz Sjenice i s Peštera muslimanska fašistička milicija, a iz Priboja četnici Vuka Kalajitovića. U dolini Lima nalazili su se delovi italijanske divizije "Venecija". Napad je koordiniran s napadom crnogorskih četnika Pavla Đurišića na partizanske snage u bjelopoljskom srezu. Đurišić je nameravao da izbije u selo Kamenu Goru i na reku Lim i na pravcu partizanskog povlačenja stvori protiv naših snaga na desnoj obali Lima novi front.
Prema tim neprijateljskim snagama partizanske jedinice su se nalazile u sledećem rasporedu: Prvi i Drugi užički, Čačanski i Šumadijski bataljon duž leve obale Uvca, od Kladnice (kod Sjenice) do Rutoša (kod Priboja), dok su Zlatarski bataljon i Miliševska četa držali položaje prema Bistrici, Prijepolju i Sjenici.
Pre početka opšteg napada, 1. februara 1942. godine, četnici i muslimanska fašistička milicija iz Sjenice, Halilovića i Miševića izvršili su napad u pravcu Nove Varoši. Radi suzbijanja napada, na ovaj pravac su odmah upućeni Prvi užički i Zlatarski bataljon s Miliševskom četom. Oni su uspeli 3. februara da odbace neprijatelja i prinude ga na povlačenje ka Sjenici. Time je privremeno otklonjena opasnost od bočnog napada na glavninu partizanskih snaga. Opšti napad neprijatelja otpočeo je 5. februara oko 4 časa. Prešavši reku Uvac između Priboja i Kladnice, neprijatelj je izvršio napad na Čačanski, Drugi užički i Šumadijski bataljon i prinudio ih na povlačenje prema Novoj Varoši. Istovremeno su Italijani, jačine jednog bataljona, krenuli iz Prijepolja ka Novoj Varoši - jednom kolonom preko Bistrice, a drugom preko Kostalice. Time je bila ugrožena Nova Varoš. Da bi sačuvao svoje snage od nepotrebnog gubitka, Srpsko-sandžački štab je 5. februara predveče s jedinicama napustio Novu Varoš i u toku noći se prebacio na Zlatar, gde su 6. februara bile koncentrisane sve partizanske jedinice.
Pošto je došao do zaključka da Zlatar zimi ne može poslužiti kao sigurna partizanska baza, tim pre što je neprijatelj držao Novu Varoš i sela oko Zlatara, Srpsko-sandžački štab je doneo odluku da napusti teritoriju između Uvca i Lima i da se prebaci u Kamenu Goru. Pokret sa Zlatara otpočeo je 6. februara po podne po velikom snegu i hladnoći od minus 25 stepeni. Posle manjih borbi sa četnicima kod Kosatice 7. februara izjutra partizanske jedinice su prešle komunikaciju Prijepolje - Sjenica i izbile na Lim kod Divaca i Lučice.
Usled blizine italijanskog garnizona u Prijepolju i jakih snaga muslimanske milicije na levoj obali reke Lima, kao i zbog povlačenja velikog broja ranjenika i bolesnika iz Nove Varoši koji su otežavali kretanje borbenih jedinica, Srpsko-sandžački štab je odlučio da se prelaz preko Lima izvrši sledeće noći. Tokom dana, pošto su bili obavešteni o dolasku partizanskih jedinica u Divce, Italijani su iz Prijepolja uputili slabe snage drumom ka Brodarevu i na Koševinu. Sa njima, muslimanskom milicijom iz Komarana i četnicima vođena je preko celog dana borba, a u toku noći 7/8. februara sve partizanske jedinice su pregazile Lim i, preko Župe, gde su predanile, izbile 9. febrara u rejon Kamene Gore i povezale se sa partizanskim jedinicam u zapadnom delu Sandžaka. Time su izvršile uspešan marš-manevar uz manje borbe i gubitke izbegle udar jake i dobro pripremljene neprijateljske ofanzive.
Prelazak preko Lima i manevar preko Zlatara povoljno je ocenio i Vrhovni štab. U pismu upućenom delegatu Vrhovnog štaba koji se nalazio sa ovim partizanskim jedinicama vrhovni komandant Tito je, pored ostalog pisao:
Čestitamo na vrlo uspješnom pokretu pod tako teškim uslovima. Taj pokret skoro se može uporediti sa maršom proleterske brigade: Vareš - probijanje kroz neprijateljske linije kod Rajlovca - Sarajevsko polje - Bjelašnica - Trnovo.
Posebnom naredbom u „Biltenu Vrhovnog štaba“ broj 14-15 Tito je pohvalio borce i rukovodioce ovih jedinica. Naredba glasi:
Izržavam naše priznanje i pohvalu Srpsko-sandžačkom štabu koji je svojim umješnim manevrom uspeo ne samo da izbjegne opkoljavanje partizanskih jedinica i da ih prebaci preko Lima, nego je uspelo i da spase bolnicu, kao i neboračko stanovništvo koje je moralo da napusti svoje domove. Naročito izražavam svoje priznanje i pohvalu svima borcima ovih partizanskih jedinica, koje su u borbi, pri prelazu - gazeći reku Lim, pokazali veliko junaštvo i samoprekor.
U okolini Kamene Gore partizanske jedinice su se zadržalale desetak dana. Tu je, po naređenju Milovana Đilasa, delegata Vrhovnog štaba, koji se nalazio sa ovom grupom srpskih partizanskih bataljona, doneta odluka da se jedinice očiste od svih kolebljivaca i bolešljivih boraca.
Na osnovu ove odluke, ko 250 boraca je otpušteno iz jedinica, a naročito onih boraca koje su se u Novoj Varoši nalazili u partizanskoj četi "Maksim Gorki". Ovi borci su se, u manjim grupama ili pojedinačno sami i bez oružja, probijali prema Foči i Čajniču, preko nesigurne teritorije zapadnog dela Sandžaka, kojom su krstarile četničke i druge razbojničke i pljačkaške bande. Na tom putu neki od njih su uhvaćeni, opljačkani i na svirep način ubijeni.
Sa odlukom Milovana Đilasa nije se saglasio Vrhovni štab. Vrhovni komandant Tito, čim je saznao kakva je krupna greška učinjena prema bolesnim i iznemoglim borcima u Kamenoj Gori, je uputio pismo Đilasu i oštro kritikovao ovakav njegov postupak. Tito je, 18. februara 1942. godine pored ostalog, pisao:
Smatramo da ste nepravilno i nepravedno postupili sa ljudstvom koje ste otpuštali da luta. Tako neorganizovane otpuštene skupine paniku izazivaju u pozadini i nanose nam štetu u političkom pogledu. [...] To je ljudstvo prošlo kroz velike borbe, kroz velika iskušenja i ostalo vjerno, dalo se na veliki i daleki put.[16]
Tito je naredio da se sve ovo ljudstvo prikupi, a pojedincima da se dodele zadaci koje mogu da izvršavaju.
Tokom boravka u Kamenoj Gori ukinut je Srpsko-sandžački štab, a partizanske jedinice su se organizaciono i politički učvrstile i malo odmorile, pripremavši se za ulazak u Drugu proletersku brigadu. Zatim su izvršile marš i, uz borbe sa Italijanima i četnicima kod Krnjače, Bučja i blizu Boljanica prebacile u Čajniče, u istočnu Bosnu.
Partizanski komandant Tito je neposredno nakon odstupanja "manjeg dela" partizana u Sandžak dao ovakvu ocenu situacije:
Partizani nisu prihvatili veće frontalne borbe, nego su od glavnih saobraćajnih arterija odstupili desno i levo, gde su zadržali svoje pozicije, a manji deo je odstupio u Sandžak, gde je — reorganizovan — pristupio izvršavanju novih zadataka. Povlačenje se u celosti izvršilo uz minimalne gubitke po partizane. Dakle, u vojničkom pogledu ova ofanziva nije donela ni Nemcima ni četnicima nikakvih naročitih koristi.[17]
– Tito u pismu iz januara 1942.
U posleratnoj literaturu se ovaj događaj često opisivao kao povlačenje glavnine partizanskih snaga u Sandžak.[18] Radivoje Jovanović Bradonja, jedan od vođa srpskih partizana, podseća da se samo "manji deo partizanskih snaga iz Zapadne Srbije i Šumadije" povukao u Sandžak, a ne glavnina:
Sa Vrhovnim štabom povukao se u Sandžak manji deo partizanskih snaga iz Zapadne Srbije i Šumadije, a ne glavnina, kako se to, zbog nekih razloga, često tvrdilo. Istina, došlo je do izvesnog osipanja pa čak do vrlo brzog rasturanja nekih jedinica. I to pretežno pod uticajem okružnih komiteta, koje je bila obuhvatila demoralizacija i stav da je ustanak krahirao. To samo po sebi svedoči da partijske organizacije nisu bile pripremljene za defanzivnu situaciju. Posebno se to odnosi na PK za Srbiju koji je inače tada imao veze sa svim okružnim komitetima. Partizanska operacija za stvaranje slobodne teritorije u Sandžaku bila je neuspešna. No taj neuspeh biće mnogo blaži nego na slobodnoj teritoriji u Zapadnoj Srbiji gde je četništvo bilo daleko organizovanije nego u bilo kom drugom kraju zemlje.[18]
- Mitrović, Dojčilo (1975). Srbija u Narodnooslobodilačkoj borbi — Zapadna Srbija 1941.. Beograd: Nolit. (COBISS)
- Broz, Josip (1979). Sabrana djela, tom VIII, 29. novembar 1941. – 17. februar 1942.. Beograd.
- Broz, Josip (1982). Sabrana djela, tom IX, februar – april 1942.. Beograd.
- Jovanović, Radivoje (1998). Uvod u kritičku analizu strategije NOR-a Jugoslavije 1941-1945.. Beograd: SUBNOR.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Broz 1979: str. 56-60
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Branko Petranović: Srpski narod u ustanku
- ↑ Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Ispitivanje svedoka i čitanje dokumenata
- ↑ Broz 1979: str. 10
- ↑ 5,0 5,1 5,2 Milosav Bojić: POSAVSKI PARTIZANSKI ODRED
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Jovanović 1998: str. 171
- ↑ M. Ćuković, Sandžak, Beograd, 1964, 210.
- ↑ J. B. Tito, Sabrana djela, tom 8, 30.
- ↑ 9,0 9,1 Broz 1979: str. 44-47
- ↑ Broz 1979: str. 60
- ↑ 11,0 11,1 Broz 1979: str. 91
- ↑ 12,0 12,1 Broz 1982: str. 35
- ↑ Broz 1982: str. 22
- ↑ Broz 1979: str. 95
- ↑ B. Gledović, Ustanak u Srbiji i narodnooslobodilačka borba u Sandžaku u prvoj godini oslobodilačkog rata, Rukovođenje narodnooslobodilačkom borbom i revolucijom u Srbiji 1941-1945, Beograd, 1988, 114.
- ↑ Broz 1982: str. 6
- ↑ Broz 1979: str. 79
- ↑ 18,0 18,1 Jovanović 1998: str. 165
- Ustanak u Srbiji 1941.
- Valjevski partizanski odred
- Kosmajski partizanski odred
- 1. proleterska udarna brigada
- Borbe za Istočnu Bosnu 1942.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
