Proboj Nijemaca i četnika iz Srbije

Proboj Nemaca i četnika iz Srbije (Proboj Armijske grupe E kroz Sandžak)
Segment Proboja Armijske grupe E iz Grčke
Proboj Nemaca i četnika iz Srbije, preko Sandžaka, za istočnu Bosnu, decembra 1944.
Datum 22. oktobar-1. decembar 1944. Lokacija Sandžak - Istočna Bosna Ishod Pobeda Vermahta uspešan proboj Nemaca i četnika u Bosnu uspostavljanje Drinskog fronta
Sukobljene strane
Vermaht Četnici	NOVJ Savezničko vazduhoplovstvo
Komandanti i vođe
Alexander Löhr, komandant Armije E Miroslav Trifunović Dragoslav Račić Dragutin Keserović	Radovan Vukanović, komandant 2. korpusa
Angažirane jedinice
Prethodnica Scheuerlen 22. nemački korpus 91. nemački korpus za specijalnu upotrebu glavnina JVuO iz Srbije (14.000 - 18.000)	37. sandžačka divizija 7. crnogorska omladinska brigada Balkansko ratno vazduhoplovstvo
Snage
105.000	4.000

Proboj Armijske grupe E kroz Sandžak (kodno ime operacija Zeleni put, poznato kao povlačenje Nemaca i četnika iz Srbije, proboj Nijemaca i četnika iz Srbije i slično) je bila operacija proboja nemačke Armijske grupe E kroz Sandžak, kroz neprijateljsku partizansku teritoriju, u kojoj su kao pomoćne trupe koristili četnike pod njihovom komandom.

Usled poraza četničkih i nemačkih snaga prikupljenih u Srbiji tokom septembra i oktobra 1944, za Armijsku grupe E je zatvoren pravac manevra prema Beogradu, pa je ona bila prisiljena da izbori za sebe alternativni pravac preko Sandžaka i istočne Bosne. Zeleni put (nem. Strasse Grün) je predstavljao liniju izvlačenja nemačke vojske iz Grčke na pravcu: Kosovska Mitrovica — Novi Pazar — Prijepolje — Priboj — Višegrad. U ovom proboju kroz partizansku teritoriju, Vermahtu su se pridružili i četnici.

Nakon oslobođenja Srbije, nemačka Armijska grupa E bila je prinuđena na proboj preko Sandžaka prema Sarajevu. Jedini raspoloživ put vodio je preko Sjenice i Prijepolja. Na isti pravac bila je orijentisana i glavnina snaga JVuO koje su se povlačile iz centralne Srbije, izbegavajući sukob sa neprijateljski nastrojenom sovjetskom Crvenom armijom. Na tom području bile su prisutne slabije snage NOVJ (oko 4.000 boraca). Stoga je Komanda Armijske grupe E postigla sporazum sa ovom grupom JVuO o sadejstvu u borbi protiv NOVJ.

Koncentrični napad nemačke grupe Šojerlen, Srpskog udarnog korpusa i ojačane Četvrte grupe jurišnih korpusa JVuO na izlazni pravac Sjenica - Prijepolje počeo je 22. oktobra 1944. Borbena grupa Šojerlen je, koristeći ojačanja, nakon oštrih borbi uspela da ovlada Sjenicom 24. oktobra, Prijepoljem 1. novembra i Višegradom 11. novembra. Radi razvijanja u širinu i smanjivanja marševske gustine, snage JVuO su, nakon savladavanja deonice Sjenica - Prijepolje, usmerene preko Pljevalja u istočnu Bosnu.

Ovim marševskim putem izvuklo se u istočnu Bosnu oko 85.000 Nemaca i oko 20.000 četnika. Umešnim korišćenjem terena i znatnim borbenim angažovanjem, 37. i zatim 27. divizija NOVJ (tokom proboja od Višegrada do Sarajeva) uspele su da zadrže ovu grupaciju preko mesec dana. Tokom tog proboja i marša Nemci i njihovi saputnici bili su izloženi frontalnim i bočnim napadima, kao i intenzivnim savezničkim vazdušnim dejstvima, od čega su pretrpeli ozbiljne gubitke u ljudstvu i tehnici.

Pozadina

Oslobođenje Srbije

Tokom jula i avgusta 1944. Sandžak je bio žarište najintenzivnijih operacija i najveće koncentracije njemačkih trupa i NOVJ (operacija Ribecal, operacija Draufgenger). NOVJ je vršila koncentraciju za prodor u Srbiju, a nemačka Komanda Jugoistoka preduzela je niz krupnih operacija da to spreči.

Kako su te operacije okončane nemačkim neuspehom i snage NOVJ prodrle u Srbiju, a tokom septembra došlo do pojave Crvene armije na istočnoj granici, došlo je do nagle dekoncentracije snaga iz Sandžaka. Kad je početkom septembra 2. puk Brandenburg, koji je bio osovina okupacionih snaga, premešten na sever, lokalne snage NOVJ su u kratkom roku izbacile preostale slabije snage, četnike i muslimansku miliciju iz svih gradova u Sandžaku, velikog dela istočne Bosne i Srbije, sve do Zapadne Morave. Vrlo skromne snage NOVJ (37. divizija, 7. crnogorska (omladinska) brigada i nekoliko teritorijalnih odreda, oko 4.000 ljudi) držale su pod svojom kontrolom prostor od linije Goražde - Višegrad - Užice - Požega na severu, do reke Tare na jugu.

Ove snage oslobodile su Bijelo Polje 9. septembra, Mojkovac 13. septembra, Berane 15. septembra, Prijepolje 29. septembra, Pljevlja 1. oktobra, Goražde 7. oktobra, Višegrad 9. oktobra, Ivanjicu i Arilje početkom oktobra, Sjenicu 15. oktobra.

Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma... Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmještanja njemačkih trupa iz Srbije.

– Zabilješka sa savjetovanja njemačkog okupacionog vrha o četničkom pitanju u Srbiji, 8. oktobra 1944.

Dolazak Nemaca iz Grčke

Proboj Armije E iz Grčke, kojoj su se usput pridruživale nemačke i četničke snage.

Međutim, razvoj ratnih operacija učinio je u drugoj polovini oktobra 1944. ovo područje još jednom pozornicom odlučujućih zbivanja. Naime, Armijska grupa E iz Grčke, budući da joj je presečen moravski pravac, bila je prinuđena da orijentiše svoj proboj na pravac od Novog Pazara preko Sandžaka prema Sarajevu.

18. 10. 1944

Naša namera je da, dovlačenjem preostalih snaga, osposobimo Milera da u rejonu sev. i ist. od Kraljeva bezuslovno spreči prodor protivnika iz Kraljeva. Sa drugim snagama [treba] otvoriti put preko Novog Pazara ka Višegradu. Na teritoriji k-ta oruž. snaga u Makedoniji situacija se danas stabilizovala. Lanc će tamo sutra preuzeti komandu.

Cilj ove naše operacije je od sada da se celokupne snage Jugoistoka prikupe na teritoriji zapadne Hrvatske, da bi se odavde mogla povesti odbrana jug. ist. granice Rajha i to po mogućstvu ofanzivno.

Za ovo, Grupa armija »E« mora za sebe da oslobodi borbom i drži otvorenim sledeće pravce puteva koji vode na prostoriju Mostar — Sarajevo:

• Put A:

Uroševac — Prizren — Kukes — Skadar — Podgorica — Nikšić — Trebinje — Mostar.

• Put B:

Raška, odnosno Mitrovica — Novi Pazar — Sjenica — Prijepolje — Višegrad, odnosno Prijepolje — Pljevlja — Goražde — Rogatica — Sarajevo:

• Put C:

Kraljevo — Čačak — Užice a odavde, kao C1, dalje vodi preko Višegrada — Rogatice za Sarajevo. Kao C2 dalje vodi preko Zvornik — Tuzla za Doboj.

Dok će se za putne pravce A i C izboriti k-de 21. korpusa, odnosno Korpusa »Miler«, uz raspored sopstvenih snaga po dubini, dotle će se za otvaranje putnog pravca B upotrebiti Specijalni štab »Šojerlen«. Posle dostizanja rejona Višegrad, Specijalni štab »Šojerlen« ima za zadatak da, u povezanosti sa snagama K-de 2. okl. arm., izgradi novu pozadinsku bazu Grupe armija »E« uz držanje otvorenim puteva koji vode prema Višegradu.

Sabiranje četnika i Nemaca u Kraljevu

Četnički predstavnici kod Armije E stižu u Kraljevo, septembra 1944.

Žene ispraćaju regrute u JVuO na centralnom gradskom trgu u Kraljevu.

Držanje četnika u celoj Srbiji sve više neprijateljsko, sa učestalim prepadima na nem. jedinice i naseljena mesta; izuzetak je južna [sic] Srbija gde se Račić, pod njemačkom komandom, tuče protiv komunista.

– Savetovanje kod načelnika štaba Armijske grupe F (11.9.44).

I pored mestimičnih akata neprijateljstva raznih četničkih grupa prema Nemcima, glavne snage JVuO tokom septembra i prvih dana oktobra borile su se protiv NOVJ u saradnji sa Nemcima i pod nemačkim rukovodstvom. Glavna mobilna formacija bila je Četvrta grupa jurišnih korpusa pod komandom Dragoslava Račića.

Uprkos svojoj slabosti, Račićeve jedinice nastavljaju borbu protiv partizana. Usled jakog partizanskog pritiska, još četničkih jedinica, uključujući i one iz Istočne Srbije, su izrazile spremnost za daljnu borbu protiv komunizma u saradnji sa Wehrmachtom... Akcije četnika u Istočnoj Bosni i Hercegovini su, izgleda, izvedene bez saglasnosti Vrhovne komande.

– Dodatak za savetovanje kod načelnika štaba Armijske grupe F (2.10.44).

Četvrta grupa jurišnih korpusa sa pridruženim jedinicama bila je, nakon poraza kod Jelove gore, gubitka Valjeva i Aranđelovca, a zatim i poraza u okolini Krupnja, potisnuta prema Šapcu i Beogradu. Odatle su je Nemci transportovali u okolinu Kraljeva počev od 3. oktobra.

Najviše nemačko vojno, političko, policijsko i SS rukovodstvo na Balkanu održalo je 8. oktobra savetovanje na kojem su doneli odluku da glavninu JVuO upotrebe u prethodnici i kao bočnu zaštitnicu prilikom proboja Armijske grupe E prema Bosni (tj. na teritoriju NDH).

(prim: Neubacherovo izlaganje) c) Draža Mihailović će nastaviti borbu protiv komunizma. Njegove jedinice se već bore sa Titovim trupama i imaju delomično vezu sa njemačkim jedinicama (pukovnik v. Jungfeld, general Müller). Sada je stvar u tome, kako upotrebiti četničke jedince kao prethodnice i osiguranje za komunikacije prilikom predstojećeg izmeštanja nemačkih trupa iz Srbije...

Na kraju je (prim: Viši SS i policijski vođa za Srbiju Behrends) skrenuo pažnju na to da je u četničke redove uspeo ubaciti dovoljno jake grupe Službe bezbednosti, koje imaju ostati sa četnicima i ubuduće. Na to je glavnokomandujući (von Weichs) primetio da je već i to dovoljan razlog zašto bi se vodstvo nad četnicima trebalo poveriti isključivo Višem SS i policijskom vođi.

Na taj način, snage JVuO koncentrisane su sredinom oktobra u oblasti Zapadne Morave, usmerene na isti pravac proboja.

Ključna deonica koju je trebalo savladati bio je put Sjenica - Prijepolje.

Naređenja za operaciju

Četnički predstavnik (moguće Dragoslav Račić) i oficir njemačkog Luftwaffea u Kraljevu, septembra 1944.

Početak nemačkog proboja planiran je za 22. oktobar 1944. Tog dana je general Šojerlen pokrenuo svoju borbenu grupu iz Novog Pazara. U dnevniku Komande armijske grupe za dan 21. 10. 1944. postoji zabeleška o tome:

Spec. štab »Šojerlen« dobija sledeći zadatak:

a) raščišćavanje i obezbeđenje puta Novi Pazar — Sjenica — Prijepolje — Višegrad. Po uspostavljanju veze sa snagama koje Komanda 2. okl. armije upućuje iz Sarajeva, sa delom snaga što pre očistiti i obezbediti i put Višegrad — Užice — Kraljevo, da bi se ovde pomoglo rasterećenju Milerovog korpusa...

Na osnovu ovoga je pukovnik Dragutin Redić izdao zapovest Srpskom udarnom korpusu, nekadašnjoj Nedićevoj jedinici stavljenoj pod komandu JVuO:

Na osnovu naknadno prikupljenih podataka u toku vođenih borbi 21 i 22. oktobra između Duge Poljane i Sjenice i južno od iste nalaze se jače komunističke snage jačine oko 1000— 1500 ljudi. Ove komunističke snage raspolažu sa šest bacača i dosta automatskog oružja.

U cilju izvršenja dobivenog zadatka Srpski udarni korpus mora da ovlada Sjenicom. Ovaj zadatak korpus će izvršiti u sadejstvu sa nemačkim jedinicama koje nastupaju istim pravcem kao i Srpski Udarni korpus.

Zbog toga što jedinice SUK ne raspolažu sa potrebnim teškim pešadiskim i artileriskim naoružanjem, to će nemačke jedinice svojim artiljerijskim naoružanjem, bacačima i artiljerijom, uništavati komunističke centre otpora na pravcu nadiranja jedinica SUK.

Potpukovnik Dragoslav Račić izdao je direktivu i zapovest svojoj grupi korpusa:

NAREĐUJEM: 1. — Prva jurišna grupa polazi u napad 23. oktobra u 7 časova sa koncentraciske prostorije opštim pravcem drum za Sjenicu...

Tok operacije

Borbe za Sjenicu

Zarobljeni Nemci u Sjenici od boraca 8. srpske brigade, 1944. godine.

23. oktobra 1944. godine dokumenti Armijske grupe F beleže zajedničku borbu Nemaca i četnika protiv partizana.

25. oktobra prethodnica nemačke grupe Šojerlen uspela je da odbaci delove 7. crnogorske i 4. sandžačke brigade NOVJ, te su njeni oklopno-motorizovani delovi pred veče ušli u Sjenicu. Sjenica je postala centar koncentracije snaga Armijske grupe E koje su pristizale preko Novog Pazara, i glavnine snaga JVuO, koje su pristizale preko Ivanjice. Iz tog razloga Sjenica je bila česta meta savezničkog bombardovanja od kojih su Nemci i četnici imali znatne gubitke, ali su i civili teško stradali.

Pošto su se neprijateljske namere jasno iskazale, došlo je i do koncentrisanja snaga NOVJ. Sve raspoložive snage obe strane angažovane su na malom prostoru od Sjenice do Prijepolja. Prethodnica Šojerlen odmah je nastavila nastupanje prema Prijepolju 27. oktobra rano ujutro. Na ovaj pravac štab Drugog korpusa usmerio je 3. proletersku brigadu, dok je 7. crnogorska ostala na prostoru između Novog Pazara i Sjenice, sa zadatkom da napada nemačke transporte iz zaseda i onemogući saobraćaj.

Kombinovane nemačke snage uspele su da ovladaju putem od Sjenice do Prijepolja energičnim napadom i da 29. oktobra uđu u Prijepolje, uspevši da stvore i manji mostobran na levoj obali Lima.

18000 srpskih boraca na maršu za Čajniče. Prvi ešalon danas ulazi u Prijepolje. Prvog novembra verovatno ćemo stići u Čajniče. Tamo treba da se sastanemo. Treba prikupiti sve što se može od hrane. Nemci idu istim putem, armija maršala Lera.

– Depeša Dragoslava Račića Zahariju Ostojiću od 29. X. 1944

Međutim, tokom noći 3. sandžačka brigada odbacila ih je kontranapadom, i borbe za grad su se nastavile. U međuvremenu je 5. sandžačka brigada izvela energičan napad sa pravca severa, od Bistrice, na put Sjenica-Prijepolje. U oštrim borbama obe strane imale su znatne gubitke. Među poginulima bio je i Živko Džuver, politički komesar 5. sandžačke brigade, narodni heroj.

Borbe za Prijepolje

Proboj Armijske grupe E kroz Sandžak, decembra 1944.

Nemci su uspeli da obnove mostobran na levoj obali Lima tokom noći 30. oktobra/1. novembra. Uprkos gubicima i borbama duž celog puta od Novog Pazara, njima su stalno pristizala jaka pojačanja. Štab 2. korpusa NOVJ je uskoro rokirao 7. crnogorsku prema jugu, pogrešno procenivši da Nemci pripremaju napad u pravcu Berana. Tako je prema Prijepolju kao čvornoj tački nemačkog napada ostala orijentisana samo 37. divizija. Snažan otpor partizana zabeležen je i u ratnom dnevniku komande Armijske grupe E od 31. 10. 1944. godine:

Jače nepr. jedinice, dobro naoružane, na izgrađenim položajima zap. od Prijepolja i na visovima s obe strane doline Lima. Prema verodostojnim izveštajima četnika, u rejonu Nove Varoši nalaze se najmanje 2 brigade 37. divizije, pojačane delovima koji su otišli iz Prijepolja, sa neprekidnim priticanjem iz sev. dela Priboja i tesnaca puta u Bijelom Brdu.

U rejonu Sjenice prikupljanje oko 14.000 četnika, koji će krenuti preko Pljevalja i Sarajeva prema zapadu.

Nemci su se uz pomoć pristižućih ešelona 22. korpusa tokom 2. novembra učvrstili u okolini Prijepolja i stvorili osnovicu za dalje nastupanje.

Proboj ka Višegradu

Povlačenje nemačkih jedinica kroz Sandžak i Bosnu 1944.

Njemački vojnici guraju kamione duž nasipa od drvenih blokova postavljenih na glibavoj cesti, u blizini Višegrada, decembra 1944.

Glavni pravac napredovanja bio je niz Lim prema Priboju i Višegradu, a sporedni od Prijepolja prema Pljevljima. Na pravcu prema Višegradu u odbrani po dubini raspoređene su 4. i 5. sandžačka brigada, a na pljevaljskom pravcu Treća. Nemački večernji izveštaj od 3.11.1944. javlja o upotrebi četnika u proboju dolinom Lima:

Crna Gora: na mostobranu na zapadnoj obali Lima, 1000 četnika upotrebljeno u borbi protiv komunista.

Prethodnica Šojerlen dosegla je Višegrad nakon iscrpljujućih i krvavih borbi 11. novembra. Međutim, naišla je na znatne probleme i u svom daljem nastupanju prema Sarajevu. U ovom periodu komunikaciju Višegrad-Sarajevo držala je 27. divizija NOVJ, dok je 37. ostala u zahvatu Prijepolja vršeći snažan pritisak na komunikacije u ovoj čvornoj tački.

U tom trenutku se Armijska grupa E našla u neugodnom položaju. Njenih 85.000 ljudi koji su predstavljali središnji ešelon, a pored njih i oko 20.000 glavnine JVuO, našlo se na malom prostoru na maršu između doline Ibra i Višegrada, izloženo intenzivnim napadima iz vazduha, pritisku 13. korpusa NOVJ i Bugara sa istoka i efikasnom otporu na zapadu.

5. 11. 1944.

Grupa armija »E« nastaviće povlačenje prema severu i severozapadu sa najvećim mogućim ubrzanjem, uz jako obezbeđivanje svog istočnog i sev. boka, starajući se o bezuslovnom osiguranju planskog odvijanja kretanja, da bi se po prelasku Drine i uspostavljanju naslona na snage K-de 2. oklopne armije u Hercegovim i u donjem toku Save, mogla grupisati za izvršenje novih zadataka. Za povlačenje stoje na raspolaganju putevi:

• plavi: Bitolj — Elbasan — Skadar — Podgorica — Trebinje — Mostar,
• ljubičasti: Štimlje — Prizren — Kukes — Skadar,
• crveni: Prizren — Peć — Andrijevica — Berane — Pljevlja — Uvac,
• zeleni: Mitrovica — Novi Pazar — Prijepolje — Priboj — Višegrad,
• smeđi: Uroševac — Raška — Kraljevo,
• crni: Kraljevo — Čačak — Užice — Višegrad — Rogatica — Sarajevo.

Borbe za Pljevlja

Sahrana poginulih Nemaca tokom proboja kroz Sandžak, decembra 1944.

Stoga je formirana jača oklopno-motorizovana kolona koja je 8. novembra prodrla u Pljevlja, otvorivši tako alternativni pravac, koji snage JVuO i SUK nisu bile u stanju da otvore samostalno. Na ovaj pravac odmah su usmerene sve snage JVuO. Time ih je nemačka komanda iskoristila kao levu pobočnicu, raširila zahvat nastupanja smanjivši koncentraciju neprijateljskog pritiska, i ujedno rasteretila pretrpane marševske komunikacije izložene zastojima i napadima iz vazduha.

Nemci su bili svesni da, i pored zajedničke borbe i zajedničkih taktičkih ciljeva, uvek mogu očekivati četničke prepade na svoja manja izložena odeljenja, kako to oslikava sledeći izveštaj:

Grupa Marković (2500—3000), u sporazumu sa nem. vojskom, osigurava odsek Mitrovica — Raška (mesta uklj.) — Novi Pazar. Izviđanje protiv Bugara, Tita i Sovjeta. Do sada nije bilo ozbiljnih incidenata. Potrebna je opreznost. Trifunović sa oko 10.000 četnika Račića i Keserovića, uporedno sa nem. pokretima u rejonu Prijepolje. Pravac marša Foča. U početku učešće u borbenim dejstvima na nemačkoj strani (zaštita bokova). U poslednje vreme samo saputnici. Utisak: dokle god postoje zajednički interesi — uopšte mir. Ako vide mogućnost uspeha, bezuslovno treba očekivati prepade na nemački Vermaht, naročito na odvojene grupe.

– Izveštaj Komande grupe armija "E" Komandantu Jugoistoka od 11. novembra 1944.

Nemci su Pljevlja prepustili četnicima, usmerivši ih prema Čajniču i Goraždu. Međutim, već narednog dana, 18/19. novembra 3. sandžačka brigada je energičnim naletom razbila četnike i oslobodila Pljevlja. Tom prilikom poginuo je komandant Moravičkog korpusa JVuO Gordić. Glavnina JVuO prešla je preko Boljanića u istočnu Bosnu.

Suštinu njemačko-četničke taktičke saradnje precizno je u svojim kasnijim sjećanjima opisao Milenko Solarić, tada oficir SUK-a:

Nemci, pak, imaju koristi od naših obezbeđenja, jer mi, obezbeđujući sebe, štitimo i njih. Zapravo, omogućujemo im da se sigurnije kreću... Zanimljivo je da Nemci nisu pošli istim pravcem kojim i mi, već za Rudo. A most su za nas gradili – rezonovao sam – zato što im je trebalo levo bočno obezbeđenje.

Posledice

Deo mehanizacije Armijske grupe E evakuisane vozovima, decembra 1944.

Upotreba četnika u različitim područjima je je dala dobre rezultate. Pogotovo je njihovo poznavanje terena i izviđačka aktivnost protiv Titovih bandi od koristi Wehrmachtu. Naslanjanje četnika na Wehrmacht je ipak samo posljedica njihove slabosti u odnosu na Titove snage. Oružana intervencija Anglo-amerikanaca bi sigurno izazvala njihov trenutačni prelazak u neprijateljski tabor.

– Uputstvo načelnika štaba 91. armijskog korpusa o „srpskim četnicima“. (decembar 1944)

Nakon konačnog oslobođenja Pljevalja, i 3. sandžačka brigada usmerila je pritisak na komunikaciju Prijepolje - Priboj i okolne zaštitnice. Ovim putem prošla je tokom tri nedelje u gustom marševskom poretku glavnina nemačkog 22. i 91. korpusa, što je predstavljalo priliku za postavljanje uspešnih zaseda i nanošenje teških gubitaka.

Kao odmazdu za napad kod sela Halinovići i Karaula od 29. novembra 1944, naređeno paljenje sela Donji Goračići, Miševići i Muškovina, konfiskacija stoke i namirnica, te hapšenje muških stanovnika. Sela Halinovići i Karaula, koja jako simpatišu sa gerilcima, će biti kažnjena sa konfiskacijom trećine tamošnjeg stočnog fonda.

– Iz ratnog dnevnika 91. nemačkog armijskog korpusa za 30. novembar 1944.

Novi Pazar oslobođen je 30. novembra kad su u grad sa istoka ušle 22. srpska i 9. bugarska divizija, potiskujući nemačke zaštitnice. Prijepolje će međutim biti poprište još jedne dramatične epizode - proboja nemačkog 21. korpusa iz okruženja, tako da je Prijepolje konačno oslobođeno tek 10. januara 1945.

Taktički, ova operacija može se smatrati pobedom osovinskih snaga. Međutim, nemačke i četničke snage pretrpele su prilikom proboja znatne gubitke. Verovatno najvažniji taktički rezultat predstavlja tronedeljno zadržavanje ove jake gorbene grupacije u periodu krize nemačke odbrane severno od Save i Drave i onemogućavanje njenog uticaja (više informacija u člancima Ofanziva Trećeg ukrajinskog fronta u južnoj Mađarskoj i Sremski front).

Suđenje Mihailoviću

Optuženi na beogradskom procesu.

Na posleratnom suđenju u Beogradu 1946. godine suđeno je generalu Mihailoviću i ostalim kolaboracionistima zbog saradnje sa okupatorom tokom rata. Tokom suđenja je bilo reči i o zajedničkom maršu četnika sa Vermahtom:

Pretsednik: Jeste li u to vreme povlačeći se susreli nemačke jedinice pošto su se i one povlačile?

Svedok Marković: Jesmo, na istom drumu su maršovale.

Pretsednik: Kako, maršovali zajedno sa vama?

Svedok Marković: Nemci su maršovali drumom, a mi smo bili levo.

Pretsednik: Jeste li zajedno sa Nemcima išli?

Svedok Marković: Tako je vodio general Trifunović.

Pretsednik: Je li izdao vama naređenje da se povlačite zajedno sa Nemcima?

Svedok Marković: Izdao je da se povlačimo.

Pretsednik: A šta je kazao za Nemce?

Svedok Marković: Da se Nemci ne diraju, a Nemci neće dirati nas.

Četnički vođa Dragoljub Mihailović u Jugoslaviji je osuđen na smrt streljanjem zbog saradnje sa okupatorom i ratnih zločina. Nakon 2000-ih je u Srbiji rehabilitovan.

Literatura

• Karl Hnilicka: DAS ENDE AUF DEM BALKAN 1944/45, Musterschmidt-Verlag Göttingen (Gebundene Ausgabe - 1970). (de)
• Erich Schmidt-Richberg: DER ENDKAMPF AUF DEM BALKAN, Vowinckel (Gebundene Ausgabe - 1955). (de)
• Vojni istorijski institut: ZAVRŠNE OPERACIJE ZA OSLOBOĐENjE JUGOSLAVIJE 1944-45, Beograd 1957.
• OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE - knjiga 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Ratni dnevnik komande Grupe armija »F« za period od 1. jula do 31. decembra 1944. godine - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Prilog 1, Vojnoistorijski institut, Beograd
• Ratni dnevnik komande Grupe armija »E« za period od 1. oktobra do 31. decembra 1944. godine - Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XII, knjiga 4, Prilog 2, Vojnoistorijski institut, Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV, knjiga 4, četnički dokumenti, Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 14 - 15-31. oktobar 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom I (borbe u Srbiji), knjiga 16 - borbe u Sandžaku 1942 - 1944., Vojnoistorijski institut Beograd
• Čedo Drulović: 37. SANDžAČKA DIVIZIJA, Vojnoistorijski institut, Beograd 1983.
• Živojin Nikolić Brka: 22. DIVIZIJA, Narodna knjiga, Beograd 1972.
• Petar Višnjić; Bitka za Srbiju 2, Beogradska knjiga, Beograd 1984.
• Mitar Đurišić: SEDMA OMLADINSKA, Vojnoizdavački zavod, Beograd 1973.

Povezano

• Operacija Zeleni put II
• Proboj Nijemaca i četnika iz Crne Gore
• Povlačenje kolaboracionista sa Nijemcima (1944–1945)
• Proboj Armijske grupe E iz Grčke