Protivudar 3. januara (Sremski front)

3. januara 1945. u zoru jedinice nemačkog 34. armijskog korpusa izvršile su dobro pripremljen udar na položaje 21. srpske divizije na južnom krilu Sremskog fronta. Ovim udarom nemačke snage postigle su iznenađenje, razbile odbranu 21. divizije i njene delove naterali na povlačenje preko Bosuta pod teškim uslovima, gde su ih prihvatile jedinice Prve proleterske, Jedanaeste krajiške i Šeste ličke divizije. Time su Nemci postigli zadati cilj, ovladavši putem Otok - Komletinci - Nijemci i likvidiravši izbočinu na južnom delu fronta. Jedinice 21. divizije pretrpele su teške gubitke (182 mrtva, 308 ranjenih, 315 nestalih prema izveštaju štaba divizije).

Prethodne okolnosti

Tokom Decembarske ofanzive jedinice NOVJ savladale su nemačku Crvenu, kao i glavnu, Nibelunšku liniju odbrane, potisnuvši Nemce na poslednju, Zelenu liniju. Na južnom delu fronta, prodorom do sela Otok ugrožena je za Nemce važna saobraćajnica Vinkovci - Brčko.

Tokom napredovanja celo područje na južnom krilu fronta, Bosutske šume, bilo je poplavljeno, što je onemogućilo svaku vojnu aktivnost pešadije i motorizacije u širokom pojasu uz reku Savu. Stoga je taj prostor bio neposednut. Međutim, krajem decembra, usled pada temperature, voda se povukla i smrzla, čime je južni bok fronta bio otkriven.

Nakon obustavljanja Decembarske ofanzive, delovi Crvene armije prebačeni su na front preko Drave. Nakratko ih je zamenila Prva bugarska armija. Međutim, oko nove godine i ona je prebačena na sever, tako da su Sremski front u potpunosti preuzele snage NOVJ. Usled toga su proširene njihove zone odgovornosti. 21. srpska divizija na krajnjem jugu preuzela je, osim svojih, i položaje Pete krajiške divizije, koja je pomerena na sever.

Do decembra nemačke snage na Sremskom frontu sastojale su se od improvizovanih jedinica (divizija Bether) i bile su inferiorne. Prve borbene grupe Armijske grupe E pristigle su kad je Decembarske ofanzive jeć bila u punom zamahu, i uz pomoć njih je 34. korpus krajnjim naporom sprečio potpuni proboj fronta. U drugoj polovini decembra Nemci su već doveli na front znatna pojačanja, čega štabovi NOVJ nisu bili u punoj meri svesni.

Pravilno procenjujući izmenjenu situaciju, štab 34. korpusa odlučio je da koncentrisanim snagama napadne položaje 21. divizije NOVJ, sa težištem napada na novootvorenom desnom boku divizije, i energičnim nastupanjem potisne snage NOVJ preko Bosuta.

Angažovane snage

Do početka januara 1945, Armijska grupa E je snagama pod komandom 118. divizije uspela da preko Bosne kao pojačanje dovede glavninu 11. vazduhoplovne poljske i delove 297. pešadijske divizije, dok je neposredno pred napad prebačena 7. SS divizija. 41. pešadijska divizija bila je u transportu. Za napad su formirane dve borbene grupe:

• Borbena grupa Burgemeister (ojačani 524. grenadirski puk 297. pešadijske divizije)
• Borbena grupa Skenderbeg (14. SS puk 7. SS divizije, delovi 21. lovačkog puka [[11. vazduhoplovna poljska divizija (Nemačka)|11. vazduhoplovne poljske] divizije], 11. vazduhoplovni fizilirski bataljon, 1. vazduhoplovi bataljon za osiguranje i 1010. tvrđavski pešadijski bataljon.

Ovim grupama su za napad pridodati 202. tenkovski bataljon, Jurišni artiljerijski divizion Skenderbeg, 2. baterija 118. protivtenkovskog artiljerijskog diviziona i 118. inžinjerijski bataljon 118. lovačke divizije. Ukupna snaga bila je oko 10.000 vojnika i oko 30 tenkova i samohodnih oruđa.

Pred njima se nalazila četiri brigade 21. srpske divizije:

• 4. srpska brigada na desnom krilu prema Privlaci sa osloncem desno na Bosut i Petu krajišku diviziju, a levo na 31. brigadu;
• 31. srpska brigada delom snaga u centru odbrambenog položaja divizije, a delom snaga u jugozapadnom delu Komletinaca;
• 21. srpska brigada na levom krilu borbenog rasporeda divizije prema Otoku i južnije ka putu koji vodi prema šumi Gradini i Spačvi;
• 5. srpska brigada, kao divizijska rezerva, u Donjem Novom Selu. S obzirom na smrzavanje poplavljenog terena u Bosutskim šumama, 5. srpska brigada je u stvari zatvarala zaokrenuti južni bok fronta prema Savi.

21. srpska divizija tada je brojala nešto manje od 6.000 boraca.

Artiljerijsku podršku diviziji pružao je Protivkolski divizion 21. artiljerijske brigade (koja je bila u formiranju) sa 3 baterije protivkolskih topova 45 mm, i aritljerija Prve jugoslovenske brigade sa 7 topova ZIS 76 mm. 21. brigada raspolagala je svojom baterijom topova.

U jedinicama 21. divizije upravo je bilo u toku preoružavanje sovjetskim naoružanjem. Za razliku od ostalih jedinica, koje su u cilju preoružanja bivale povučene sa fronta, kako bi borci prošli osnovnu obuku, 21. divizija je preoružavana na samom frontu. Jedan deo sovjetskog oružja i opreme još je dio u skladištima, dok je deo koji je razdeljen bio konzerviran. Borcima je ovo oružje bilo nepoznato, što je znatno umanjilo udarnu moć nekih jedinica.

Tok borbi

Napad je počeo 3. januara u 3:30 artiljerijskom pripremom, nakon koje je u 4:30 usledilo nastupanje pešadije sa tenkovima. Glavni napad usledio je na položaje 21. srpske brigade, čiji front je ubrzo probijen. Jakim snagama Nemci su zaobišli južno krilo odbrane, tako da su se dva bataljona 5. srpske brigade, uvedena iz rezerve, sukobila sa Nemcima već kod samog Donjeg Novog Sela. Potiskujući ih, nemačke snage su već u 8:45 izbile u selo Nijemci, čime je kompromitovan ceo front 21. divizije. Izbivši na put Komletinci - Nijemci, Nemci su prodrli u Komletince iz pozadine, sa istoka. Time su se dve brigade koje su držale svoju liniju fronta (4. i 31.) našle u opasnosti okruženja, pa su se morale pod teškim uslovima povlačiti na sever i prebacivati preko Bosuta. Glavnina jedinica iz Komletinaca prebacila se preko Bosuta do 12:30, zauzevši položaj.

Štab Prve armije uputio je za prihvat jedinica 21. divizije koje su se naglo povlačile Prvu proletersku i Petu krajišku brigadu. Ove jedinice uspostavile su mostobran kod sela Nijemci i u samom selu, vršeći protivnapade tokom celog poslepodneva 3. januara, ali bez većeg uspeha.

Tokom 4. januara jedinice Šeste ličke divizije izvršile su smenu 21. divizije, koja je povučena u pozadinu radi sređivanja jedinica. Napadi sa mostobrana kod sela Nijemci su obustavljeni, i Prva proleterska i Peta krajiška brigada prebačene su na levu obalu Bosuta, gde je uz manje okršaje tokom 4. i 5. januara front stabilizovan.

Gubici

Prema izveštaju štaba 21. divizije, gubici divizije utvrđeni su na 182 poginula, 308 ranjenih i 315 nestalih, uz napomenu kako se "svakim časom ovaj broj nestalih (se) smanjuje u velikim ciframa i smatra se da broj nestalih neće premašiti više od jedne stotine."

Izveštaj 4. srpske brigade navodi 54 poginula, 55 ranjenih i 98 nestalih. Spisak boraca u monografiji brigade navodi, uz izvesne ograde u pojedinim slučajevima, 150 poginulih 3. januara, umrlih od tada zadobijenih rana ili umrlih u zarobljeništvu.

Prema izveštaju 5. srpske brigade, ona je u ovoj borbi imala 37 poginulih, 56 ranjenih i 15 nestalih.

Prema evidentiranim podacima, iz stroja 31. srpske brigade brigade izbačen je 241 borac (51 poginuo, 108 ranjenih i 82 nestala), od kojih se oko 15 udavilo u Bosutu.

Prva proleterska brigada imala je 25 poginulih i 144 ranjena borca, dok je 5. krajiška brigada imala 26 poginulih, 72 ranjena i 3 nestala borca.

U borbi je izgubljeno 15 protivkolskih topova, 18 minobacača, 16 teških mitraljeza, 44 puškomitraljeza, 8 lakih puškomitraljeza, 23 "Šarca" i znatan deo uskladištenog oružja.

Nemački gubici u borbama zbirno su procenjeni na 672 ubijena i 942 ranjena, što je nerealna procena.

Utvrđivanje odgovornosti

Štab 21. divizije naveo je okolnosti koje su dovele do ovako teškog poraza. Navedeni su:

• proširenje zone odgovornosti divizije zbog pomeranja Pete krajiške divizije na sever
• zamrzavanje Bosutskih šuma, čime je front divizije dostigao širinu od 24 kilometra u obliku dubokog džepa. Prostor od Bosutskih šuma prema Komletincima ostao je nedovoljno posednut i nedovoljno zatvoren protivtenkovskim sredstvima. Štab divizije je blagovremeno ustanovio "da u jednoj ozbiljnijoj situaciji nećemo moći front održati zbog njegove širine i oblika" o čemu je blagovremeno obavestio štab korpusa, tražeći pojačanje
• nepostojanje bilo kakvih obaveštenja o pripremanju napada, što ukazuje na to da je obaveštajna služba zatajila na svim nivoima
• ostvarenu znatnu nadmoć Nemaca u ljudstvu i tehnici.

Štab divizije odao je u izveštaju priznanje držanju boraca, čiji je moral sve do blokiranja od strane tenkova bio na visini, dok su se potom neke jedinice povlačile neorganizovano, dok je kod drugih moral i dalje ostao na visini. Ošto je kritikovano držanje artiljeraca:

Držanje artileriskih jedinica vrlo je slabo. Svome zadatku uopšte nisu odgovorile. Osnovni zadatak artilerije po njenom sastavu i kalibru bio je odbrana od neprijateljskih tenkova. Međutim, artilerce je zahvatio strah od tenkova, tako da i kad su izvukli izvesne topove na r. Bosut, u tom momentu van domašaja neprijateljskih tenkova, iste su napustili i prešli reku ma da su morali štititi pešadiju od tenkova koji su nailazili.

U situaciji kada je protivtenkovska artiljerija zatajila, komandant divizije (pukovnik Miloje Milojević) se sa svojim kuririma protivtenkovskim puškama suprotstavio nastupanju tenkova, nastojeći da zaštiti prebacivanje jedinica preko Bosuta.

U cilju utvrđivanja odgovornosti za poraz i gubitke, formirana je istražna komisija.

Komandant divizije Miloje Milojević. politički komesar Mladen Marin i načelnik štaba Novo Matunović, nisu se držali odbranaški. Prema sačuvanim dokumentima. bili su strogo samokritički raspoloženi, dopustivši da im se pripiše i ponešto za šta objektivno nisu bili odgovorni. Na osnovu svega politički komesar divizije Marin predložio je da komandant divizije i on budu smenjeni.

Uprkos pokazanoj ličnoj hrabrosti, komandant pukovnik Miloje Milojević, narodni heroj, kao i politički komesar pukovnik Mladen Marin, bili su smenjeni. Za novog komandanta 21. divizije postavljen je Vlado Bajić, dotadašnji komandant Treće krajiške brigade, a za komesara Mirko Jovanović.

Literatura

• Ljubivoje Pajović, Dušan Uzelac, Milovan Dželebdžić: SREMSKI FRONT 1944-1945, BIGZ, Beograd 1979.
• Milorad Gončin: U ROVOVIMA SREMA, NIRO Eksport-pres, Beograd
• Vojni istorijski institut: ZAVRŠNE OPERACIJE ZA OSLOBOĐENJE JUGOSLAVIJE 1944-45, Vojnoistorijski institut, Beograd 1957.
• Oslobodilački rat naroda Jugoslavije, 2, prepravljeno i dopunjeno izdanje, knjiga 2, Vojnoistorijski institut, Beograd 1963.
• Milorad Gončin: ČETVRTA SRPSKA NOU BRIGADA, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1996.
• Stanimir Jovanović, Dragoljub Mirčetić: PETA SRPSKA NOU BRIGADA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1989.
• Isidor Đuković: DRUGA ŠUMADIJSKA - 21. SRPSKA BRIGADA, Narodna knjiga, Beograd
• Isidor Đuković: TRIDESET PRVA SRPSKA BRIGADA, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd 1989.
• Zbornik dokumenata i podataka NOR-a. (Vojnoistorijski institut Beograd 1947-1987)
  • tom I - borbe u Srbiji:
    • KNJIGA 18 - BORBE U SREMU I - III 1945. GODINE
  • tom XII - dokumenti jedinica i ustanova nemačkog Rajha:
    • KNJIGA 4 - 1944. I 1945. GODINA