Protivudar kod Gornjeg Vakufa
| Protivudar NOVJ kod Gornjeg Vakufa | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Segment Bitke na Neretvi | |||||||
| |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Partizani
|
 Njemačka  NDH
| ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
| Josip Broz Tito |
|||||||
| Angažirane jedinice | |||||||
| 3 divizije NOVJ (ukupno 9 brigada)
|
717. divizija
| ||||||
| Žrtve i gubici | |||||||
| 98 mrtvih, 161 ranjenih i 41 nestalih[1] | |||||||
Protivudar NOVJ kod Gornjeg Vakufa predstavlja napad partizana na nemačko-ustaški garnizon u Gornjem Vakufu, početkom marta 1943. godine. Ova bitka predstavlja deo veće bitke na Neretvi.
Pre napada na grad, Tito je naredio rušenje svih mostova na Neretvi, kako bi se partizani obezbedili od napada s leđa. Odmah po zauzimanju grada, Tito je naredio povratak na Neretvu i njeno forsiranje.
U borbama koje su trajale od 3. do 5. marta 1943, nemačke i ustaško-domobranske snage su odbačene ka Bugojnu, Gornji Vakuf je zauzet, i 3500 ranjenih i bolesnih boraca NOV je spašeno u Prozorskoj kotlini. Osovinske snage su pretrpele gubitke od 98 mrtvih, 161 ranjenog i 41 nestalog.[1]
Partizanske snage su bile u okruženju na Neretvi. Krajem februara 1943. godine, stanje je bilo sledeće: tri brigade iscrpljivale su se neuspešnim napadima na Konjic, dok je Prva proleterska krajnjim naporima odbijala pokušaje nemačkih pojačanja iz Sarajeva da se probiju u Konjic. Napad na Konjic - od čijeg je uspeha zavisio ceo partizanski plan proboja - postao je bezizgledan, i moralo se tražiti drugo rešenje.[2]
Nemačka kolona na Neretvi (717. i 718. divizija + ustaše i domobrani), ukupne snage ispod 20.000 ljudi, je bila razvučena na dva fronta (Prozor i Konjic). Kod Prozora je bila u nastupanju, a kod Konjica u defanzivi. U takvoj situaciji, Tito donosi odluku o promeni težišta dejstava: obustavlja napad na Konjic, naređuje rušenje mosta u Jablanici, koncentriše snage na sektor Prozora i naređuje glavnini snaga (9 brigada) da usiljenim maršem krene nazad u susret Nemcima, prema Gornjem Vakufu.[2]
Protivnapad kod Gornjeg Vakufa trebalo je da potisne Nemce prema Bugojnu. Zamišljen je kao operacija opkoljavanja: dve brigade Prve proleterske divizije trebalo je usiljenim maršem da zaobiđu nemačke krilne položaje i da se po dubini sa severa spuste prema cesti Gornji Vakuf - Bugojno, dok je 7. divizija sa Trećom krajiškom brigadom trebalo da nastupa sa južne strane. Na središnje nemačko-ustaške snage napadale su dve brigade Druge divizije i Prva dalmatinska. U svom najambicioznijem vidu, ovaj protivudar predviđao je opkoljavanje i uništenje Nemaca.[2]
Do 4. marta partizanske snage se povlače na desnu obalu Neretve i ruše sve mostove na reci.
Između Gornjeg Vakufa i Prozora nastupala je borbena grupa sastavljena od nemačke 717. divizije, dva bataljona 718. divizije i ustaškog 5. stajaćeg djelatnog zdruga.[2]
Na ove snage trebalo je da izvede protivnapad 9 brigada NOVJ.[2]
2. marta 1943. godine, kod Vilića gumna blizu Gornjeg Vakufa, u žestokoj borbi prsa u prsa, 4. proleterska (crnogorska) brigada, uz podršku delova 3. krajiške brigade, razbila je jedinice 737. puka nemačke 717. pešadijske divizije, ojačane tenkovima, i odbacila ih sa Vilića gumna, Karaulice i Kobile.[3] Tokom devetočasovne borbe Nemci su imali 51 mrtvog, 83 ranjena, 21 nestalog i 31 smrznutog, dok su jedinice NOVJ imale 40 ranjenih i 30 mrtvih.[3] Među poginulima su i narodni heroji: Blažo Martinović, bombaš i puškomitraljezac Jovo Zvicer, komandir čete Dušan Strugar i komandir voda Simo Barović. Zaplenjeno je: 2 mitraljeza, 4 puškomitraljeza, 2 automata, veliki broj pušaka, minobacačke i puščane municije.[3]
2. marta 1943. godine, istočno od puta Prozor - Gornji Vakuf, delovi 2. proleterske i 1. dalmatinske brigade odbili su napad jedinica nemačke 717. pešadijske divizije i tokom noći zauzeli Crni vrh. Tokom borbe je poginuo komandir voda u 1. bataljonu 2. proleterske brigade, Vladimir Radovanović, narodni heroj.[4]
Vrhovni komandant Tito je do 3. marta koncentrisao tri određene divizije radi preduzimanja protivudara kod Gornjeg Vakufa.[5] 3. marta 1943. godine, Glavna operativna grupa Vrhovnog štaba NOV i POJ (sastavljena od 1. i 2. proleterske udarne i 7. divizije NOVJ) prešla je u protivnapad kod Gornjeg Vakufa protiv jedinica nemačke 717. pešadijske divizije i borbene grupe "Fogl".[1] Usled različite polazne udaljenosti, napad nije počeo jednovremeno. Jedinice su se uključivale po delovima, kako su pristizale.
U toku borbi 3. i 4. marta pritisak na nemačko-ustaške snage je rastao. Jedinice Glavne operativne grupe, i pored ogorčenog otpora i protivnapada Nemaca, uspele su da tokom 4. marta zauzmu gotovo sve otporne tačke neprijatelja oko Gornjeg Vakufa.[5]
Iako se napad razvijao povoljno, Glavna operativna grupa i ranjenici su još uvek bili u osovinskom okruženju. U međuvremenu je Jablanica pala, pa je Tito 4. marta naložio zaštitnici da povrati Jablanicu i pripremi forsiranje Neretve.[6]
5. marta su jedinice 2. proleterske divizije odbacile neprijatelja ka Gornjem Vakufu, zauzele Strmicu, a manji delovi su prodrli u grad. Međutim, levo krilo NOVJ nije uspelo da izvrši obuhvat nemačkog desnog krila i zauzme komunikaciju G. Vakuf — Bugojno.[5] Videći da im preti opasnost od okruženja, Nemci su istog dana protivnapadom odbacili 1. proletersku brigadu istočno od komunikacije G. Vakuf — Bugojno.[5]
Opkoljavanje Nemaca nije uspelo - severni i južni bočni napadni klinovi ostali su međusobno udaljeni oko 7 kilometara, dok su se između njih povlačile nemačke zaštitnice. Nemci su se u priličnom neredu povukli preko Sarajvilića ka Bugojnu, napustivši Gornji Vakuf, u koji su ušle jedinice 2. divizije.[5] Tako se protivudar kod Gornjeg Vakufa završio odbacivanjem 717. divizije, grupe »Fogl« i 5 ustaške brigade, uz velike obostrane gubitke.[5]
Po ulasku partizana u Gornji Vakuf, Tito je naredio još jedan zaokret za 180 stepeni, te usiljeni marš jedinica i bolnice nazad ka Jablanici u cilju forsiranja Neretve.[2] 2. proleterska brigada je već 5. marta kamionima prebačena u Jablanicu.[5] Ova neočekivana Titova odluka postala je predmetom raznih tumačenja.
Nakon napada na Gornji Vakuf, general Ler je uvideo da je težište operacija na Neretvi, a ne u zapadnoj Bosni, te je 5 marta (istoga dana kada su 7 SS divizija i 369 divizija izbile u Livanjsko Polje u sklopu operacije Weiss II) uputio 7. SS diviziju ka Mostaru, a 369. diviziju ka liniji Jablanica — Prozor.[5]
Tako su sad prema Glavnoj operativnoj grupi, koja je imala oko 20.000 boraca, bile angažovane ove osovinske snage: četiri nemačke divizije (od kojih je samo 7 SS »Princ Eugen« bila brojnija od cele Glavne operativne grupe), dve ustaško-domobranske brigade, oko 20.000 četnika i oko 5.000 Italijana.[5]
Protivudar kod Gornjeg Vakufa i rušenje mostova na Neretvi naveli su četnike i Italijane na zaključak da snage NOVJ pokušavaju da se probiju prema severu.[7] Kao posledica, usledilo je izvlačenje dela četničko-italijanskih snaga sa leve obale Neretve, što je dovelo do slabljenja budnosti na tom prostoru.[7]
U toku žestokih borbi kod Gornjeg Vakufa, Tito je izdao iznenadno naređenje za pripremu forsiranja Neretve kod Jablanice, koja je bila u suprotnom pravcu, i gde su partizani prethodno srušili most. Ljubo Vučković, komandant Druge dalmatinske, se priseća tog naređenja od 4. marta:
Drug Tito me je upitao da li je neprijatelj ponovo u Jablanici. Kada sam mu odgovorio potvrdno, on je rekao da to nijesmo smjeli dozvoliti. Rekao sam da zadatak brigade nije bio da brani Jablanicu već pravce koji vode iz Jablanice prema dolini Rame, ali da će, ako je to potrebno, Jablanica već u toku noći ponovo biti u našim rukama. Na to je drug Tito kratko odgovorio: »Da, biće potrebno«. [...] Zatim je izdao usmeno naređenje o predstojećem radu Druge dalmatinske. Drug Tito je postavio brigadi ovaj zadatak: »U što kraćem vremenu ponovo osloboditi Jablanicu i pripremiti se za forsiranje Neretve. Neretvu forsirati na sektoru od Rame do Donje Jablanice, na mjestu koje sami odaberemo. Forsiranje izvršiti gaženjem ili čamcima, ili preko srušenog mosta u Jablanici, kako štab brigade ocijeni da je najsigurnije. Priprema da bude što kraća, jer je zadatak neophodno potrebno izvršiti u toku naredna dva dana«.[6]
4. marta 1943. godine, jedinice 1. bataljona 2. dalmatinske brigade su, nakon dvočasovne borbe, odbacile četnike na levu obalu reke Neretve i ponovo zauzele Jablanicu, nakon čega su započete pripreme za prelaz reke.[5] U ovoj borbi poginulo je oko 60 četnika, a 5 zarobljeno.[8]
Odmah po zauzimanju Gornjeg Vakufa 5. marta, Tito je naredio povratak na Neretvu i njeno forsiranje. 2. proleterska brigada je već istog dana kamionima prebačena u Jablanicu, a 4. proleterska brigada je krenula usiljenim maršem.[5]
Tokom napada borci Druge proleterske brigade zarobili su majora Artura Štrekera, komandanta 3. bataljona 738. puka. Imajući u rukama 25 nemačkih vojnika, među kojima i jednog majora, oko 100 vojnika NDH i oko 600 Italijana, Vrhovni štab odlučio je da inicira razmenu zarobljenika i pregovore sa Nemcima o primirju. Razgovori predstavnika dveju strana koji su usledili poznati su kao Martovski pregovori. Ovaj događaj je posle rata različito tumačen i široko komentarisan.
a) U sadašnjoj situaciji nema razloga zbog kojeg bi nemački Vermaht vršio ratne akcije protiv Narodnoslobodilačke vojske Jugoslavije, pogotovo u svetlu položaja, neprijatelja i interesa obe strane - prema tome, bilo bi u interesu obe strane kad bi neprijateljstva prestala. U vezi s tim, nemačka komanda i ova delegacija trebaju odrediti svoje predloge koji se tiču eventualne zone i navesti ciljeve ekonomskih i drugih interesa.
b) Narodnoslobodilačka vojska Jugoslavije smatra četnike glavnim neprijateljima.[9]
– Partizanski predlog primirja Nemcima
Borbena dejstva nastavila su se nezavisno od ovih razgovora. 5. marta izviđački bataljon 369. legionarske divizije ušao je u Livno.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 https://znaci.org/dogadjaj.php?br=7103
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Goran Despotović: Bitka na Neretvi
- ↑ 3,0 3,1 3,2 https://znaci.org/dogadjaj.php?br=7099
- ↑ https://znaci.org/dogadjaj.php?br=7100
- ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE (knjiga 1), Četvrti deo - OD PRVOG DO DRUGOG ZASEDANJA AVNOJ-a
- ↑ 6,0 6,1 Ljubo Vučković: DALMATINSKI PROLETERI, NA NERETVI, str. 71-72
- ↑ 7,0 7,1 Rudolf Primorac: OPERATIVNO-TAKTIČKA ISKUSTVA IZ PRVE POLOVINE NARODNOOSLOBODILAČKOG RATA (Treći deo)
- ↑ https://znaci.org/dogadjaj.php?br=7105
- ↑ Tomasevich 1975: str. 244–245
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
