Logor za djecu Jastrebarsko

Logor Jastrebarsko bio je dečiji koncentracijski logor kraj Jastrebarskog, kojeg je jula 1942. organizovao ustaški režim Nezavisne Države Hrvatske. Logor Jastrebarsko bio je jedan od nekoliko dečijih logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Pored ovog logora za decu postojali su i dečiji logori u Sisku i Loborgradu.

Logor je osnovan 12. jula 1942. prema odluci poglavnika Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelića.

U logoru je prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača NR Hrvatske bilo zatočeno 3.336 dece, uglavnom poreklom sa područja Kozare i Korduna. Prema istim podacima, u logoru je do kraja oktobra 1942. umrlo najmanje 449 dece. Prema podacima Dragoja Lukića, u logoru je umrlo 768 dece.

Zahvaljujući zalaganju Tatjane Marinić i drugih humanitarki, do kraja septembra 1942. godine je 1.637 djece ilegalno izvučeno iz logora i smješteno u prihvatne porodice.

Logor nije karakterističan samo po činjenici da su u njemu bila zatočena deca već i po činjenici da su partizani 26. avgusta 1942. iz logora oslobodili nekoliko stotina dece (najčešće se pominje brojka od 727 oslobođene dece). Oslobođena deca su potom našla utočište na Kordunu. Većina druge dece logoraša, koji zbog bolesti i iznemoglosti nisu mogli da napuste područje Jastrebarskog i pređu na Kordun, nakon boravka u logoru, još tokom rata, zbrinuta u hrvatskim porodicama.

Opšti podaci o logoru

Dečiji logor Jastrebarsko bio je smešten na više lokacija: u zgradama nekadašnjeg dvorca grofovske porodice Erdödy u Jastrebarskom i u franjevačkom samostanu (karantin) u istom mestu kao i u barakama u obližnjem mestu Reke, udaljenom 3 km od Jastrebarskog.

Logor je osnovan početkom jula 1942. prema odluci ustaškog poglavnika Ante Pavelića u cilju "planskog odgajanja", odnosno vaspitavanja u ustaškom fašističkom duhu. Logor je bio pod upravom časnih sestara Kongregacije sv. Vinko Paulski. Na čelu uprave logora nalazila se sestra Pulherija, svastika ustaškog doglavnika i ministra Mile Budaka, koja je upamćena po krutom i bezdušnom postupanju prema deci logorašima.

Prvi zatočenici su u logor prispeli 12. jula 1942. Reč je o deci koja su prethodno bila zatočena u logoru Stara Gradiška, zajedno sa članovima svojih porodica, koji su prethodno bili uhvaćeni kao civilno stanovništvo srpskih sela na području Kozare (kotarevi: Bosanska Dubica, Bosanska Gradiška, i delovi kotara Prijedor, Bosanski Novi i Banja Luka) od strane oružanih formacija NDH i Trećeg Rajha u kontekstu Operacije Kozara. Deca su izbavljena iz logora Stara Gradiška kao deo Akcije Diana Budisavljević kojom je rukovodila zagrebačka građanka austrijskog porekla Diana Budisavljević. Uslovi boravka u starogradiškom logoru bili su nepodnošljivi i osmišljeni tako da odnesu što veći broj života logoraša, uključujući i decu. U Staroj Gradiški je prema svedočenju Diane Budisavljević, početkom jula 1942. umro velik broj dece usled gladi i zaraznih bolesti, u šta se ona lično uverila, svedočeći o tome u Dnevniku koji je vodila tokom rata.

Prvi transport od 650 dece-logoraša iz Stare Gradiške dopremljen je do Zagreba 12. jula 1942. Uz put, koji je trajao neoubičajeno dugo zbog ustaške opstrukcije, umrlo je 17 dece, a na zagrebačkom kolodvoru još 30, dok je 37 najteže obolele dece smešteno u bolnicu u Zagrebu, ali su i ona umrla. Istog dana transport je upućen ka Jastrebarskom.

Logor u dvorcu Erdodi sastojao se iz dva dela: baraka pokraj dvorca gde su bila smeštena nešto zdravija i manje iznemogla deca (barake su prethodno služile kao konjušnica za italijansku vojsku) i bolnice smeštene u samom dvorcu, dok je u samostanu mesec dana kasnije, prilikom dospeća transporta dece iz logora Gornja Rijeka, formiran karantin. Barake su bile neuslovne za boravak s obzirom da su bile neočišćene od prljavštine i balege.

Već 13-14. jula stigao je novi transport dece-logoraša iz logora Stara Gradiška u kom je bilo oko 770 dece. Potom je 31. jula 1942. pristiglo 850 dece iz logora Jablanac, a 5. avgusta 1942. još 800 dece iz logora Mlaka. Ova dva logora nalazila su se u srpskim selima Mlaka i Jablanac između Stare Gradiške i Jasenovca. Poslednji transport bio je transport dečaka iz logora Gornja Rijeka, pristigao 14. avgusta 1942. Budući da su barake i bolnica u dvorci Erdodi bile krcate logorašima, odlučeno je da oko polovine dece bude smešteno u bareke u obližnjem selu Reke.

Uslovi boravka u logoru

Deca su u logor stizala iznurena, bolesna i gotovo bez ikakve odeće, ali i pored toga ništa podnošljivo nije bilo obezbeđeno za njihov smeštaj, pri čemu u logoru nije bilo ni obezbeđenih namirnica za prehranu dece. Zbog toga je osoblje hrvatskog Crvenog križa, koje je bilo sastavljeno od simpatizera KPJ na svoju ruku nabavljalo hranu od seljaka iz okoline i započelo čišćenje neuslovnih baraka, iako se ovome protivila upravnica logora.

Najveći broj dece bio je oboleo od najmanje jedne teške bolesti, pri čemu su mnoga deca oboljevala od više istovremenih bolesti. Najčešće bolesti među decom bili su: dizenterija, tifus, skorbut, upala pluća, difterija. Visok mortalitet u logoru posledica je kombinacije ovih bolesti.

Deca su u logoru drastično kažnjavana za tobožnje prestupe od strane časnih sestara i bila su izložena torturi o čemu postoje zabeležena svedočanstva u literaturi.

Najveću pomoć u preživljavanju dece u logoru, pre i posle partizanskog oslobođenja Jastrebarskog, pružila je Tatjana Marinić, vaspitačica u Rudama pokraj Samobora, članica Komunističke partije Jugoslavije. Ona je na osnovu sugestije i pomoći ilegalne komunističke organizacije iz Zagreba organizovala grupu devojaka, simpatizerki Narodnooslobodilačkog pokreta iz Zagreba i okoline, koje su kao aktivistkinje Crvenog križa ušle u logor i nastojale da olakšaju patnju zatočenoj deci, boreći se sa nepoverenjem i zlovoljom časnih sestara koje su upravljale logorom. Ove hrabre i humane žene i devojke postale su 1943. borkinje Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.

Partizansko oslobođenje logora

Borci Četvrte kordunaške brigade, 26. avgusta 1942. oslobodili su mesto Jastrebarsko, iznenadnom borbenom akcijom, prešavši reku Kupu i uputivši se ka Jastrebarskom, na iznenađenje neprijatelja. Partizani su ušli u logor i odveli sa sobom veći broj zdravije i manje iznemogle dece koja su mogla izdržati marš i pešačenje ka Kordunu. Deca su potom smeštena u dečijim domovima u oslobođenim mestima na Kordunu i u Bosanskoj krajini. Najčešće se pominje brojka od preko 700 oslobođene dece. Komandant Četvrte kordunaške brigade, Nikola Vidović, pominje broj do 727 spašene dece.

Komandant brigade, narodni heroj Nikola Vidović zabeležio je o susretu sa malim logorašima:

U memljivim zidinama starog dvorca nalazilo se 727 dječaka i djevojčica, uglavnom pretškolskog uzrasta. Njih su "prevaspitavale" časne sestre. Naravno, to prevaspitavanje bilo je u ustaškom duhu. Htjele su u neku ruku da stvore nove "janjičare". Sirota djeca su na kapama ili reverima nosila slovo "U", Živjela su pod nevjerovatno teškim okolnostima. Zbog gladi, bolesti i načina "vaspitanja" dnevno je umiralo po nekoliko dječaka i djevojčica.

Čim su ti mali izmučeni sužnji ustaške samovlasti čuli pucnjavu i vidjeli partizane, neizmjerna radost ispunila ih je nadom da će biti oslobođeni. Kasnije smo doznali od njih kako su se usplahirili svi podjednako od straha zbog pucnjave i zbog uzbuđenja da bi ih neko mogao osloboditi. Ganuli su nas povici i čežnjivi pogledi djece načičkane iza rešetaka zaključanog logora. Partizani su brzo otvorili vrata i djeca su jurnula na sunce. Od radosti su skakala i vješala se o vratove boraca, svojih oslobodilaca. Opšta vreva i graja potrajala je nekoliko časaka. Nekoliko najiscrpljenijih onesvjestilo se na dnevnom svjetlu i suncu ... Neki borci 4. kordunaške brigade pronašli su među zarobljenom djecom svoju, neko sina ili kćer, ili djecu svojih rođaka ili komšija.

To oduševljenje oslobođenih malih logoraša vrlo je teško opisati...

Partizani su oslobodili zatočenike i strijeljali rukovodioce i neke od vaspitačica u logoru. Logor je postojao do novembra 1942. Deca koja su i dalje ostala u logoru, tokom 1942. biće udomljena su od strane hrvatskih porodica kao ratna siročad, mahom iz Zagreba i Jastrebarskog, time uspjevši da prežive rat.

Bilans stradanja

Prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača NR Hrvatske bilo zatočeno 3.336 dece, uglavnom poreklom sa područja Kozare i Korduna. Prema istim podacima, u logoru je do kraja oktobra 1942. umrlo najmanje 449 dece. Najveći broj dece umro je u julu (153) i avgustu 1942. (216). Na desetine dece umrlo je u logoru i tokom septembra i oktobra 1942.

Prema podacima Dragoja Lukića, koji je decenijama istraživao temu dečijih logora u NDH i stradanja kozaračke dece tokom rata, u logoru Jastrebarsko umrlo je 768 dece.

Prema podacima koje iznosi istoričarka Narcisa Lengel-Krizman, hrvatske porodice iz Zagreba, Jastrebarskog i sela oko Jastrebarskog primile su na hranjenje i čuvanje oko 1.637 dece, dok je Karitas preuzeo oko 500 dece. Prema najčešće pominjanim podacima partizani su iz logora spasili 727 dece, iako je prema podacima Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača iznosio je oko 450, mada se prva brojka čini verodostojnijom. Umrla deca sahranjivana su po desetak zajedno u mestu Jastrebarsko.

Vidi još

• Logor Stara Gradiška
• Operacija Kozara
• Zločini ustaša nad stanovništvom kotara Bosanska Dubica
• Zločini ustaša nad stanovništvom kotara Bosanska Gradiška
• Kordun u Narodnooslobodilačkoj borbi
• Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije

Vanjske poveznice

• Spomen područje Jasenovac - logor Jastrebarsko Arhivirano 2011-09-30 na Wayback Machine-u
• Slike iz logora Arhivirano 2012-03-27 na Wayback Machine-u