Banja Luka
Banja Luka
Banjaluka | |
|---|---|
 | |
.svg) Zastava  Grb | |
  Banja Luka Banja Luka na mapi Bosne i Hercegovine | |
| Koordinate: 44°46′00″N 17°11′00″E / 44.766667°N 17.183333°E | |
| Država |  Bosna i Hercegovina |
| Entitet |  Republika Srpska |
| Površina | |
| • Grad | 1238,91 km² |
| Nadmorska visina | 163 m |
| Stanovništvo (2013) | 138.963 |
| • Gustina | 112/km² |
| • Urbano | 185.042 |
| Sajt | www |
Banja Luka, ili Banjaluka, administrativni je centar Republike Srpske i njen najveći grad,[1] te drugi po veličini grad u Bosni i Hercegovini. Na popisu stanovništva 1991. u naseljenom mjestu Banja Luka je živjelo 143.079 stanovnika a na teritoriji tadašnje opštine Banja Luka 195.692.[2] U današnjoj političko-teritorijalnoj organizaciji Republike Srpske, koja se sastoji od opština i gradova, grad (ranije opština). Banja Luka najveća je političko-teritorijalna jedinica sa 1.239 km² i predstavlja politički, administrativni, finansijski, univerzitetski i kulturni centar Republike Srpske.
Banja Luka je nekada bila snažan privredni centar sa razvijenom mašinskom, tekstilnom, prehrambenom, drvoprerađivačkom i elektroindustrijom. Protekla ratna zbivanja (1992—1995) i poslijeratna društvena tranzicija uzrokovali su propadanje većine industrijskih kapaciteta i tržišta.[3]
U ovom gradu i njegovoj okolini preplitale su se različite kulture, običaji i uticaji. Sve to je ostavilo traga na arhitekturi pojedinih dijelova grada, ali i na velikom broju kulturno-istorijskih spomenika kao svjedoka različitih epoha i ljudskog stvaralaštva.
Zbog mnogobrojnih zelenih površina (parkova i aleja), Banja Luka je poznata kao grad zelenila.
Banja Luka je smještena na obalama Vrbasa, na mjestu gdje ova rijeka gubi osobine planinske rijeke i ulazi u niziju na svom putu ka ušću u Savu. Veći dio područja Banje Luke pripada slivu Vrbasa, a manji dio na zapadu slivu rijeke Gomjenice. Vrbas teče sredinom grada i na užem gradskom području prima pritoke Suturliju, Crkvenu i Vrbanju.
Središnji dio grada leži na nadmorskoj visini od 163 m i okružen je tercijarnim brežuljcima. Prema različitim geomorfološkim, geološkim i hidrološkim osobinama koje su značajne za lokaciju postojećih i budućih cjelina grada, područje Banje Luke se može podijeliti na 4 cjeline: ravno dno kotline, aluvijalne terase, brda koja okružuju kotlinu i Dinarske planine na jugu. Na jugozapadu područja se uzdiže planina Manjača, a na jugoistoku planina Čemernica.
Grad se, prateći tok Vrbasa, razvijao nizvodno, a stambena naselja koja su se gradila poslije Drugog svjetskog rata i zemljotresa 1969. razvijala su se u širinu prema brdima koja okružuju Banju Luku.
Teritorija grada (nekada opštine) Banja Luka graniči se sa opštinama: Gradiška, Laktaši, Čelinac, Kneževo, Mrkonjić Grad, Ribnik, Oštra Luka i Prijedor.
Područje ravničarskog dijela zahvata ravnica Banjalučkog polja i doline pritoka Vrbasa i Sane (Vrbanja, Gomjenica itd.), na nadmorskoj visini oko 150 m. Kvartarne naslage glina, ilovača, silikatni pijeskovi i šljunkovi, su blago zatalasani tereni, koji predstavljaju prelaz iz dolinskog u brdski teren. Područje pobrđa (150–600 m) grade stijene dijabaz-krečnjačke formacije. Taj prostor karakteriše jako naboran reljef, koji je uslov za obrazovanje dominantnih kiselih smeđih zemljišta. Područje planinskih masiva (nadmorske visine 400-1.338 m) na južnom dijelu teritorije grada građeno je od krečnjačkih i dolomitnih formacija.
Dominantna zemljišta banjalučke teritorije (preko 90%) spadaju u red automorfnih zemljišta, među kojima su najprisutnija smeđa (kambična) zemljišta, a zatim i eluvijalno – iluvijalna, ilimerizovana zemljišta. Hidromorfna zemljišta rasprostranjena su na manjoj teritoriji, a među njima su najznačajnija pseudoglejna i aluvijalna zemljišta.
Klima Banje Luke je umjereno kontinentalna uz uticaj klime panonskog pojasa. Srednja godišnja temperatura je 10,7 °C, srednja januarska 0,8 °C, dok je srednja julska 21,3 °C. Srednja godišnja oblačnost iznosi 62%. Na klimu znatno utiču geografski položaj grada (kotlina), Vrbas sa pritokama te urbanizacija gradskog područja.[3]
| Klimatološki medijani za Banja Luku | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mjesec | jan-sij | feb-velj | mar-ožu | apr-tra | maj-svi | jun-lip | jul-srp | aug-kol | sep-ruj | okt-lis | nov-stu | dec-pro | godina |
| Srednji maksimum (°C) | 4,4 | 7,3 | 12,4 | 17,1 | 22,4 | 25,6 | 27,7 | 27,7 | 23,4 | 17,5 | 11,2 | 5,3 | 16,8 |
| Srednji minimum (°C) | −4,0 | −2,1 | 1,1 | 4,9 | 9,5 | 12,9 | 14,1 | 13,7 | 10,2 | 5,9 | 2,0 | 2,0 | 5,5 |
| Precipitacija (mm) | 70,5 | 62,6 | 77,7 | 89,2 | 95,7 | 111,8 | 93,6 | 83,6 | 95,0 | 83,3 | 97,7 | 88,9 | 10496 |
| Izvor: Republički hidrometeorološki zavod Banja Luka. Posmatrani period: 1961-2003. | |||||||||||||
Na širim prostorima grada otkrivena su bogata arheološka nalazišta koja govore o prastanovnicima prostora oko Vrbasa. Prvi poznati stanovnici bili su Iliri i Kelti.
O boravku Rimljana svjedoče brojni artefakti pronađeni na raznim lokalitetima u blizini današnje Banje Luke. Rimljani su prvi otkrili ljekovita svojstva mineralnih voda na izvorištima u okolini grada — Gornjem šeheru, Slatini i Laktašima.
U to vrijeme Banja Luka se nalazila na važnom rimskom putu koji je povezivao Split (lat. Spalatum) sa Gradiškom (lat. Servitium). U današnjem srcu grada, na mjestu gde se sada nalazi kulturno-istorijski spomenik, tvrđava Kastel, bilo je podignuto rimsko vojno utvrđenje Kastra, unutar kojeg se odvijao život rimskog vojnog naselja.
Tokom VI i VII vijeka, poslije propasti Rimskog carstva, doseljavala su se slovenska plemena., ali područjem je do IX vijeka uglavnom gospodarila Vizantija. Polovicom IX vijeka teritorij današnje Banja Luke je pod neupitnom kontrolom Trpimirove Hrvatske koja u to doba kratko ratuje na području današnje Bosne s Bugarskom. Politička situacija po pitanju područja Banja Luke se neće mijenjati do 14 vijeka pošto je ono neprekidno u sastavu Hrvatske (od 1102 Kraljevine Hrvatske u uniji s Kraljevinom Ugarskom) do vladavine bosanskom bana Stjepana II . O srednjovjekovnom životu u okolini Banje Luke svjedoče nekropole stećaka, mnoge povelje i zapisi izdati u gradovima Vrbaške i Zemljaničke župe, kao i značajni ostaci utvrđenih gradova iz perioda od XIII do XV vijeka u kanjonu Vrbasa i na prostoru sjeverno od današnjeg grada, u Lijevču i Potkozarju.
Vrbaški grad se prvi put spominje 1224. godine, župa Zemljanik 1287, Kotor (Kotor Varoš) 1323, Zvečaj 1404, a Bočac 1446. Krajem XIV vijeka ovim prostorima (tzv. Donjim krajima) je vladao Stjepanov sin kralj Tvrtko, a početkom XV vijeka moćni hrvatski protuban i feudalac Hrvoje Vukčić koji vraća Banja Luku u sastav Kraljevine Hrvatske
Grad se pod današnjim imenom prvi put pominje 1494. godine kada hrvatsko-ugarski kralj Vladislav II Jagelonac, u povelji upućenoj lokalnim zapovjednicima, navodi ime Juraja Mikulašića kao kaštelana Banje Luke. Vjeruje se da je ovo ime nastalo od riječi „ban“ i „luka“, pri čemu je luka je označavala livadu u blizini vode.
U prvoj polovici 16 vijeka nakon godina velikih osmanskih opsada i hrvatskih protunapada Turci Osmanlije su osvojile Banju Luku 1528. godine.[4] U periodu od 1579. do 1587. godine Ferhat-paša Sokolović je izgradio čaršiju na idealnom prostoru za razvoj naselja, na ušću rijeke Crkvene u Vrbas. Tada je podignuto 216 javnih građevina, od kojih su najpoznatije: Džamija Ferhadija, karavan-saraj, oko 200 zanatskih i trgovačkih dućana, te hambari za žito. Godine 1583. Banja Luka je postala sjedište Bosanskog pašaluka, što je bila sve do 1639. godine.[5]
U svojih 500 godina postojanja Banja Luka je bila poprište mnogih sukoba. U vrijeme austrijsko-turskih ratova bila je više puta pustošena, a njeno stanovništvo pobijeno ili rastjerano. Naročito je značajna bitka koja se vodila oko banjolučke tvrđave 1773. godine u kojoj su obje strane pretrpjele velike gubitke. Banju Luku su pored vojničkih pohoda pustošile i velike epidemije kuge, od kojih je najveća bila ona između 1813. i 1816. kao i česti razorni zemljotresi.
Krajem turske vladavine grad je imao 1.126 kuća od kojih su 103 bile u srpskoj varoši. Ovaj period banjolučke prošlosti obilježio je i Vaso Pelagić, upravnik Srpskopravoslavne bogoslovije, prve srednje škole u Bosni. Pelagić je za školske potrebe i radi širenja prosvjete u narodu štampao 1867. godine u Beogradu „Rukovođu za srpsko-bosanske, hercegovačke, starosrbijanske i makedonske učitelje“. Primio je čin arhimandrita da bi zaštitio Bogosloviju u Banja Luci od protivnika iz redova sve tri vjere, kojima se nije dopadao njegov slobodouman školski program.
Godine 1878. Banju Luku je okupirala Austro-Ugarska. Iako je za vrijeme turske vlasti bila administrativni centar regije, Banja Luka je austrougarsku okupaciju dočekala kao zaostalo orijentalno naselje sa manje od 10.000 stanovnika. Pod novom vlašću grad je značajno napredovao. Dobio je nove saobraćajnice, vodovod, kanalizaciju, električnu rasvjetu, a razvijale su se i privreda i trgovina. Željezničkim putem se izvlačilo drvno bogatstvo, koje se plasiralo dalje u sve krajeve „Dvojne monarhije“.
Za vrijeme austrougarske vladavine otvorena je i gimnazija („Velika realka“), fabrika duvana i drvoprerađivačko preduzeće „Bosna holc“.
Najznačajniji Banjalučanin tog vremena je svakako pisac i narodni tribun Petar Kočić, rođen u obližnjim Stričićima na planini Manjači, koji je ostavio veliki i trajni pečat u kulturnom i političkom životu ovog kraja, kao i u srpskoj književnosti uopšte.
Za početak Prvog svjetskog rata vezana je jedna zanimljivost. Naime, po objavljivanju rata Srbiji, Austro-Ugarska je u Banjoj Luci pohapsila sve viđenije Srbe i optužila ih za veleizdaju. Slobodu za njih je uspio da izdejstvuje Alfonso XIII, tadašnji kralj Španije, i to preko svoje majke, Marije Kristine, koja je bila porijeklom sa austrijskog dvora. Zahvalna Banja Luka i danas ima ulicu u samom centru grada koja nosi ime ovoga vladara. Austro-Ugarska vlast u Banja Luci okončana je ulaskom srpske vojske u grad 21. novembra 1918. godine.
U doba Kraljevine Jugoslavije grad se ubrzano razvijao, pogotovo za vrijeme uprave energičnog i preduzetnog Bana Svetislava Tise Milosavljevića, prvog bana tadašnje Vrbaske banovine. Tada su izgrađene zgrade Hipotekarne banke, Banske uprave, Banskog dvora, Sokolskog doma, Higijenskog zavoda, Narodnog pozorišta Vrbaske banovine i crkve Svete trojice, koja je srušena u njemačkom bombardovanju (danas hram Hrista spasitelja). Otvoren je veliki broj novih škola, Etnografski muzej Vrbaske banovine, izgrađen je gradski most (Most Patre), jedan od prvih projekata čuvenog inžinjera Branka Žeželja, te podignut Gradski park. Sve to je uticalo i na procvat kulturnog života Banje Luke.
Napredak grada zaustavio je Drugi svjetski rat i njemačko bombardovanje 9. aprila 1941. sa velikim razaranjima, a potom i savezničko bombardovanje 1944. U Drugom svjetskom ratu Banja Luka je bila u okviru Nezavisne Države Hrvatske. Mnoge srpske i jevrejske porodice su protjerane, a neke od njih su završile u koncentracionom logoru Jasenovac. Nekada brojna jevrejska zajednica (uglavnom Sefarda) u Banjoj Luci gotovo sasvim je nestala.
Pripadnici "Poglavnikovog tjelesnog sdruga" (Pavelićeve garde) i VIII ustaške bojne (bataljona), počinili su u zoru 7. februara 1942. u banjolučkim naseljima Drakulić, Šargovac i Motike, koja su u to vrijeme brojala ukupno oko 2.500 stanovnika većinom katolika, jedan od većih zločina na prostoru tadašnje Nezavisne Države Hrvatske. U masakru hladnim oružjem je ubijeno više hiljada pravoslavnih stanovnika, većinom staraca, žena i djece https://sh.wikipedia.org/wiki/Masakr_u_Drakuli%C4%87u . Počinioce ovog pokolja predvodio je natporučnik (kapetan) Josip Mislov u pratnji petrićevačkog župnika, fratra Vjekoslava Filipovića.
Porušen i osiromašen, grad je oslobođen 22. aprila 1945. Godine 1961. na obližnjem Banj brdu podignut je spomenik u znak sjećanja na nekoliko hiljada krajiških boraca koji su poginuli u Drugom svjetskom ratu.
Najteži udarac u poslijeratnom periodu (SFRJ) gradu je zadao katastrofalni zemljotres 1969. godine, nakon kojeg grad konačno dobija svoj prepoznatljivi izgled i značaj. Godina 1969. duboko je urezana u istoriju grada i svijest stanovništva. Najrazorniji udar pogodio je grad 27. oktobra 1969. godine. Počelo je u noći 26. oktobra u 2.55 č. jakim „prethodnim udarom“; podrhtavanje se nastavilo do 8.53 č. kada je grad pogodio zemljotres jačine 8° Merkalijeve skale, odnosno 6° Rihterove skale s epicentrom u samom centru grada (gdje se danas nalazi zgrada robne kuće „Boska“). Zahvaljujući pravovremenim mjerama, broj ljudskih žrtava je sveden na minimum (15 poginulih, a blizu 1.000 ranjenih). Materijalna šteta je bila ogromna. Ukupno je oštećeno 112 privrednih organizacija, 36.267 stanova, 131 školska zgrada, svi objekti kulture, socijalne zaštite, javnih službi. Medicinski centar je do temelja srušen. Privreda je pretrpjela značajne gubitke. Nakon zemljotresa je došlo vrijeme velike obnove grada, kada je izgrađeno mnoštvo novih objekata i stambenih naselja.
Za vrijeme ratnog sukoba na području BiH (1992 – 1995) u Banjoj Luci nije bilo direktnih ratnih dejstava, ali je za manje od pola godine svih 16 banjalučkih džamija zbrisano sa lica zemlje.[6] Takođe je došlo do značajnih promjena u nacionalnoj strukturi stanovništva koje kulminiraju u junu 1995. Iz grada je protjerano više desetaka hiljada uglavnom Hrvata, pa i Bošnjaka, da bi se u grad i okolicu koji mjesec kasnije mogli naseliti izbjegli Srbi zbog početka operacije "Oluja". Pored toga, ovaj period banjolučke istorije obilježio je još jedan tragičan događaj. Od 22. maja do 19. juna 1992. godine u Klinici za dječije bolesti u Banjoj Luci umrlo je 12 novorođenčadi. Svima je kiseonik za inkubatore bio neophodan. Zbog prekida koridora kroz Posavinu prema Srbiji, uslijed napada hrvatskih i muslimanskih snaga, bila je onemogućena dostava kiseonika za potrebe bolnice, kopnenim putem, kojim je Banja Luka do tada bila snabdijevana, čime je došlo do pomora djece i drugih bolesnika u bolnicama Banjaluke.
Osnivanjem Republike Srpske, grad Banja Luka je postao njena najveća teritorijalno politička jedinica i de fakto glavni grad u kojem su sjedišta svih republičkih institucija. Područje grada se danas prostire na površini od 1.239 km² koju naseljava oko 250.000 stanovnika od kojih preko 75 % živi u užem gradskom području. Kulturno-obrazovnom konceptu grada i regiona pečat daju Narodni muzej, Narodno pozorište, Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske, kuturni centar Banski dvor, Arhiv Republike Srpske, Dječije pozorište Republike Srpske, Umjetnička galerija, trinaest srednjih škola i četrnaest visokoškolskih ustanova.
Grad Banja Luka je teritorijalna jedinica lokalne samouprave i ima nadležnosti koje su zakonom dodijeljene opštini.
Organi vlasti u Gradu Banjoj Luci su:
- Skupština grada, i
- Gradonačelnik.
Skupština grada je predstavničko tijelo građana, i organ odlučivanja i kreiranja politike Grada. Skupština ima 31 odbornika. Odbornici se biraju na neposrednim lokalnim izborima, tajnim glasanjem, na period od četiri godine.
Gradonačelnik zastupa grad i vrši izvršnu funkciju u Gradu Banjoj Luci. On rukovodi Administrativnom službom grada, i odgovoran je za njen rad.
- Trenutni gradonačelnik Banje Luke je Draško Stanivuković.[7]
Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Banja Luka je imala 195.692 stanovnika, raspoređenih u 54 naseljena mjesta.[8] Poslije potpisivanja Dejtonskog sporazuma područje grada Banje Luke u cjelini je ušlo u sastav Republike Srpske. Radi neposrednog učešća građana u lokalnoj samoupravi i sa ciljem zadovoljavanja njihovih zajedničkih potreba, na području grada je obrazovano 56 mjesnih zajednica.
| Stanovništvo opštine Banje Luke | ||||||
| godina popisa | 1991. | 1981. | 1971. | |||
| Srbi | 106.826 (54,58%) | 93.389 (50,86%) | 92.465 (58,25%) | |||
| Hrvati | 29.026 (14,83%) | 30.442 (16,57%) | 33.371 (21,02%) | |||
| Muslimani | 28.558 (14,59%) | 21.726 (11,83%) | 24.268 (15,28%) | |||
| Jugosloveni | 23.656 (12,08%) | 31.347 (17,07%) | 4.684 (2,95%) | |||
| ostali i nepoznato | 7.626 (3,89%) | 6.714 (3,65%) | 3.948 (2,48%) | |||
| ukupno | 195.692 | 183.618 | 158.736 | |||
| Nacionalnost (naselje) | 1991. | 1981. | 1971. |
| Srbi | 70.155 (49,03%) | 51.839 (41,82%) | 41.297 (45,46%) |
| Muslimani | 27.689 (19,35%) | 20.916 (16,87%) | 23.411 (25,77%) |
| Hrvati | 15.700 (10,97%) | 16.314 (13,16%) | 17.897 (19,70%) |
| Jugosloveni | 22.645 (15,82%) | 30.318 (24,46%) | 4.606 (5,07%) |
| ostali | 6.890 (4,81%) | 4.550 (3,67%) | 3.620 (3,98%) |
| Ukupno | 143.079 | 123.937 | 90.831 |
|
Abrići, Ada, Adamovići, Agino Selo, Ajdariće, Alin Gaj, Amidžići, Arnaučani, Banja Luka, Banj Brdo (Šehitluci), Baraka, Bare, Barlovci, Bastasi, Bastasi Donji, Begova Njiva, Bijeli Potok, Bijeli put, Bilanovići, Bistrica, Blagojevići, Bočac, Borik, Borkovići, Borovci, Bosančići, Brankovac, Brda, Bronzani Majdan, Budiše, Bukvalek, Centar, Cerici (Cerići), Crkvine, Crvena Zemlja, Cvijetići, Cvišići, Čaire, Čavići, Čavrazi, Čergići, Česma, Čokori, Čokorska polja, Čubrilovići, Ćutkovići, Debeljaci, Debeljaci Gornji, Delibašino Selo, Delići, Derviši, Desna Novoselija, Devići, Dikevci, Dikijevci, Diljkani, Dobrnja, Dojčinovići, Doline, Donji Borkovići, Donji Drakulić, Donji Lusići, Dragičevići, Dragočaj, Dubrave, Ducipolje, Duga Ravan, Dujakovci, Đukići, Đurđevići, Đuričići, Đurići, Gajani, Gajići, Gakovići, Galići, Gatarići, Gavranići, Glamočani, Gligorići, Golemovići, Goleši, Gornja Bistrica, Gornja Česma, Gornja Ivanjska, Gornje Motike, Gornje Rekavice, Gornji Borkovići, Gornji Drakulić, Gornji Goleši, Gornji Lusići, Gornji Pavići, Grab, Grabovica, Grabovica Donja, Gradina, Grgići, Grinvil, Grmuše, Grbići, Gube, Harem Stupnica, Hazići, Ilići, Ilijaši, Incel, Jablan, Jagare, Jankovići, Jarak, Javorani, Jekića put, Josipovići, Jošići, Jošikova voda, Jovanići, Jovići, Kadina Voda, Karalići, Karanovac, Kiklići, Kmećani, Kneževići, Kočićev vijenac (Hiseta), Kočići, Kola, Kola Donja, Konotari, Kosići, Kostići, Kozica, Krčmarice, Krčmarski put, Krečari, Kremenovići, Krmine, Krupa na Vrbasu, Kukići, Kuljani, Kumsale, Lauš, Lazarevo (Budžak), Lazičići, Ledenice, Lipovac, Lokvari, Lopari, Lusići, Ljubačevo, Ljubičići, Mađir, Makivići, Maksimovići Gornji, Mali Račići, Malta, Marčetići, Melina, Milakovići, Miletići, Milojevići, Miloševići, Miljevići, Mišići, Mišin Han, Mjesec, Močila, Motike, Mučalovići, Ninkovići, Novakovići, Nova Varoš, Novi Borik, Novoselija, Obilićevo (Mejdan), Obrovac, Osredak, Ožegovići, Pajići, Pantoši, Pavići, Pavlovac, Pavlovača, Pejići, Pervan Donji, Pervan Gornji, Petrićevac, Pijesak, Piljagići, Piskavica, Piskavica Donja, Piskavica Gornja, Plavšići, Pobrđe, Podgora, Podovi, Ponir, Popovići, Potkozarje (Ivanjska), Potok, Presnače Donje, Presnače Gornje, Prijakovci, Priječani, Prnjavor Mali, Racune, Radinjača, Radmanići, Radosavska, Radulji, Rakovačke bare, Ramići, Raskršće, Rebrovac, Regodići, Rekavice, Rogići, Rogoznik, Rupari, Ruževići, Saračica, Savanovići, Sjenica (Sjenice), Sladojevići, Slavićka, Srpske Toplice (Gornji Šeher), Stanivukovići, Starčevica, Stjepanovići, Stojanovići, Stojnići, Stranjani, Stratinska, Stražbenica, Stričići, Strike, Stublovi, Stupnica, Subotica, Sunce, Sutrašnjica, Suturlija, Šalići, Šamare, Šargovac (Srpski Milanovac), Ševe, Šibovi, Šimići, Šipke, Škorina kuća, Škrbići, Šljivice, Šoboti, Šokčići, Šukale (Šukalo), Šumari, Talići, Telići, Tramošnja, Trapisti, Trešnjik, Trla, Trubajići, Tunjice, Udovičići (Udovčići), Ušići, Verići, Verići polje, Veseli brijeg, Vidikovac, Vilusi, Vranješi, Vrbanja, Vrhovci, Vučića Gaj, Vučići, Vučkovci, Vujinovići, Vulini, Zalužani, Zelenci, Zeleni vir
Do 1992. godine Banja Luka je bila snažan privredni centar sa 63.000 zaposlenih i razvijenom industrijom. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika iznosio je 2.850 američkih dolara, a stopa zaposlenosti 32,6 %. Privredni razvoj grada bio je zasnovan na razvoju industrije, uz dominaciju sekundarnog sektora u kojem je bilo angažovano 54 % ukupnog broja zaposlenih.
Nakon četvorogodišnjih ratnih dejstava privreda Banje Luke stagnira. Propuštena je nova tehnološka generacija a oprema, instalirana prije rata, sada je zastarjela. I najzad, pokidane su tradicionalne spoljnotrgovinske veze i izgubljeni značajni kupci i tržišta.
U posljednjih nekoliko godina naglo se razvija finansijski sektor i Banja Luka postaje finansijsko središte. U 2002. godini počinje da radi novoosnovana Banjalučka berza.[9] Uskoro se i akcije najvećih preduzeća Republike Srpske uvrštavaju na berzansku kotaciju. Među njima se nalaze akcije Telekoma Srpske, Rafinerije ulja Modriča, Banjalučke pivare, Vitaminke, Fabrika duvana Banja Luka, "Čajavec" Banja Luka, Incel Holding A.D., Tamaris Company d.o.o., Tvornica obuće Bema i mnoge druge. Pojavljuju se investitori iz Slovenije, Hrvatske i Srbije, a potom i iz Evropske unije, Norveške, SAD, Japana i Kine.
Osim berze, u ovom gradu su smještene i druge važne finansijske institucije kao što su Komisija za hartije od vrijednosti Republike Srpske, Agencija za bankarstvo Republike Srpske, Investiciono-razvojna banka, Poreska Uprava Republike Srpske i Uprava za indirektno oporezivanje BiH. Sve to Banju Luku čini jednim od najvažnijih finansijskih centara u zemlji i trebalo bi da predstavlja osnovu za privredni razvoj ovog kraja.
Banja Luka je sjedište jedne od dvije visokoškolske ustanove čiji je osnivač Republika Srpska - Univerziteta u Banjoj Luci. U trenutku osnivanja (1975), u sastavu Univerziteta bilo je pet fakulteta: elektrotehnički, tehnološki, mašinski, pravni i ekonomski i tri više škole. Kasnije je osnovan i medicinski fakultet (1978. godine), da bi nakon formiranja Republike Srpske u Banjoj Luci bili osnovani poljoprivredni (1992), šumarski (1993), filozofski (1993), arhitektonsko-građevinski (1995) i prirodno-matematički fakultet (1996), kao i Akademija umjetnosti (1999).
U Banjoj Luci je smješteno trinaest srednjih škola. Najstarija srednjoškolska ustanova je Gimnazija, koja je u 1995. godini proslavila sto godina postojanja, a tu su i: Građevinska škola, Ekonomska škola, Elektrotehnička škola „Nikola Tesla“, Medicinska škola, Muzička škola „Vlado Milošević“, Poljoprivredna škola, Tehnička škola, Ugostiteljsko-trgovinsko-turistička škola, Škola učenika u privredi, Tehnološka škola, Centar za obrazovanje vaspitanje i rehabilitaciju sluha i govora, te Centar „Zaštiti me“.
Banja Luka ima 29 osnovnih škola i 16 vrtića u okviru Centra za predškolsko vaspitanje i obrazovanje.
U vrijeme Kraljevine Jugoslavije, odnosno uprave Bana Milosavljevića, banjolučko stvaralaštvo afirmiše poznate kreatore i animatore u oblasti kulture, koji postavljaju najvrijednija ostvarenja na kulturnu pozornicu grada.
Narodno pozorište i Etnografski muzej osnovani su iste, 1930. godine. Prvi upravnik Muzeja bio je čuveni slikar Špiro Bocarić. U početku osmišljen kao etnografski, muzej s vremenom povećava fond istorijske i arhivske građe. Ime Dušana Mitrovića zauzima počasno mjesto u pozorišnim analima. Bio je upravnik prvog pozorišnog ansambla koji se sastojao od desetak glumaca, među kojima su bili Vjekoslav Afrić i Vlado Zeljković.
Nedugo zatim otvorena je Narodna i univerzitetska biblioteka Republike Srpske, koja sada ima obilježja narodne i univerzitetske biblioteke. Pored fonda od 250.000 knjiga biblioteka raspolaže i sa 3.500 unikatnih primjeraka knjiga velike vrijednosti.
Dječije pozorište je počelo s radom 1960. godine, a poslednjih godina i DIS — Pozorište mladih. Tu je i dječiji studio glume "Roda", kao i novoosnovano Gradsko pozorište Jazavac.
Osim u Muzeju savremene umjetnosti Republike Srpske, djela poznatih majstora mogu se vidjeti i u galeriji „Terzić“. Koncerti, izložbe, promocije i drugi kulturni sadržaji uglavnom se održavaju u Banskom dvoru.
Najpoznatije i najuglednije kulturne manifestacije u Banjoj Luci su Kočićevi susreti, Svetosavska akademija, Đurđevdanski festival i Festival gradske i narodne muzike, Teatarfest, Sajam knjiga, Demo-fest, Kratkofil (festival kratkog filma), Dani Vlade S. Miloševića, Međunarodni festival folklora "Dukat fest", Neofest (Međunarodni festival urbane kulture), Zaplet Međunarodni festival mladog glumca i dr. Filmska ostvarenja se emituju u bioskopu „Palas“ i multipleksu „Kozara“.
U Banja Luci se svake godine održavaju dvije višednevne manifestacije: „Banjalučke ljetne igre“ i „Ljeto na Vrbasu“.
U oblasti kulturno-umjetničkog amaterizma najaktivnija su sledeća društva i udruženja: „Veselin Masleša“, „Pelagić“, „Čajavec“, srpsko pjevačko društvo „Jedinstvo“, dječji hor „Vrapčići“ i druga.
Kako se grad proteže obalama donjeg toka Vrbasa, na ovim prostorima ribolov je veoma staro zanimanje. Gornji tok Vrbasa i cijeli tok Plive bogati su raznovrsnom ribom (prije svih pastrmkom, mladicom i lipljenom), a kanjoni ovih rijeka su i turističke atrakcije.
Donji tok Vrbasa bogat je ribom mirnih voda: šaranom, štukom i somom. Izuzev sjeverne strane, Banja Luka je okružena šumovitim brdima sa raznovrsnom divljači. Lovišta srna se nalaze na Manjači i Čemernici, rezervati medvjeda u šumama kod Maslovara i Šipraga (opština Kotor Varoš), a jezero Bardača (kod Srpca) obiluje barskom divljači, pretežno divljim patkama i guskama.
Trapiska šuma poznato je lovište fazana i zečeva, kojih ima i u rezervatu na području Potkozarja.
Zahvaljujući blizini termomineralnih izvora (Laktaši, Šeher, Slatina, Kulaši...) Banja Luka ima osnovne uslove za razvoj banjsko-rekreativnog turizma. Radi ljekovitih svojstava izvori su korišćeni i u doba Rimljana, ali do danas nije završena rekonstrukcija i modernizacija banjskih lječilišta sa terenima za rekreaciju i ostalim sadržajima savremene turističke ponude.
Banja Luka je dugo slovila kao grad zelenila sa više od deset hiljada stabala, uređenim parkovima, zelenim površinama i čuvenim alejama. Planovi vezani za razvoj turizma podrazumijevaju sanaciju tvrđave Kastel i uređenje obala Vrbasa i zelenih oaza u blizini grada (Banj brdo, Šibovi, Trapisti i izletišta pored Vrbanje).
Pored dobre prirodne osnove za razvoj lova i ribolova, te banjskog, manifestacionog i seoskog turizma, u Banjoj Luci je u posljednje vrijeme sve popularniji i avanturistički turizam. Pod tim se podrazumijevaju rafting, kajakaštvo, planinarenje, speleologija, paraglajding i slične aktivnosti, za koje rijeka Vrbas i njen kanjon predstavljaju idealnu lokaciju.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine sa područja opštine Banja Luka proglasila je 37 dobara za nacionalne spomenike kulture. Opširnije: Nacionalni spomenici u Banjoj Luci
Simboli Banje Luke, izgrađeni su u „zlatno doba“ grada u vrijeme formiranja Vrbaske banovine na čelu sa Svetislavom Tisom Milosavljevićem. Radovi na Banskom dvoru počeli su u martu 1931, a svečano otvaranje zdanja je bilo 8. novembra 1932. godine. Dispozicije ovih objekata su riješene blokovskim sistemom, sa svjetlarnicima uz naglašeno centralno postavljeno stepenište, smišljeno i kreativno, sa zadovoljenjem svih funkcija. Gabariti obuhvataju uglove ulica, kod kojih se, izlazeći fasadama na tri strane, formiraju zatvoreni blokovi. Ovo arhitektonsko rješenje u sebi sadrži arhitektonski izraz objedinjenog klasicizma i elemenata srednjovjekovnog srpskog graditeljstva, sa izvučenim i naglašenim pilastrima, te sa dekorativno obrađenim kapitelima i arhivoltama koje uokviruju polukružne otvore.
Crkva je izrađena u srpskovizantijskom stilu, koji se kod nas javlja u arhitektonskoj praksi krajem XIX i početkom XX vijeka. Srušena je u Drugom svjetskom ratu, a obnova je počela tek 1992. Crkva je sagrađena od najplemenitijeg kamena sa Bliskog istoka tzv. travertin u bojama (crveni i žuti) koji nastaje vulkanskim erupcijama. Na fasadi hrama nalaze se portali, rozete, stubovi, krstovi, bifore i arhivolte koje su rađene od kararskog bijelog mermera. Stubovi (šest velikih i četiri mala) napravljeni su od granita iz mjesta Đadone, Sardinija. Iako njena unutrašnjost još uvijek nije uređena, danas crkva Hrista spasitelja arhitektonski predstavlja jednu od najljepših i najvećih pravoslavnih građevina na Balkanu.
Tvrđava Kastel je najstariji istorijski spomenik u Banjoj Luci. Nalazi se u središnjem dijelu grada i dominira lijevom obalom Vrbasa. U prošlosti je Kastel bio jako vojničko utvrđenje sa namjenom da brani kotlinu Vrbasa od neprijateljskih naleta. Tvrđava je sa svih strana opasana debelim kamenim zidovima, a u njenoj unutrašnjosti, pored ljetne pozornice, igrališta za djecu i nacionalnog restorana nalazi se Zavod za zaštitu kulturnog i prirodnog nasljeđa RS, koji radi od 1976. godine.
Muzej Republike Srpske se nalazi u centru Banje Luke u ulici Đure Daničića. Nalazi se u nekadašnjoj zgradi muzeja Vrbaske banovine a osnovan je 1930. godine ukazom Kralja Aleksandra I Karađorđevića. Jedna od najaktuelnijih postavki u muzeju je zbirka Jasenovac.
Zgrada stare željezničke stanice iz 1891-1892. godine (danas Muzej savremene umjetnosti RS) izvedena je kao monumentalno zdanje, sa istaknutim središnjim ulazom i bočnim krilima na kojima su takođe reprezentativni portali, sa lučnim otvorima bogato ukrašenih arhivolti u prizemlju, naglašenim profilisanim vijencima i skladnim ritmom pravougaonih prozora na spratu, dok je peronska strana prvobitno imala trijem na čeličnim stubovima sa ukrasnim kapitelima. Građena je u neorenesansnom maniru, a pozicijom je omogućila formiranje prvog gradskog trga vezanog za Carski drum.
Narodno pozorište Republike Srpske u Banjoj Luci osnovano je 1930. godine kao "Narodno pozorište Vrbaske banovine" i od tada je važan nosilac razvoja dramske umjetnosti u gradu, a i cijeloj regiji. Kao i mnoge druge znamenitosti u gradu, zgrada Narodnog pozorišta izgrađena je u vrijeme bana Milosavljevića.
Monumentalni objekat Hipotekarne banke izgrađen je 1936. godine, a u njemu su, pored elemenata Bauhausa, naglašeni i neoklasicistički elementi. Dvije bronzane figure krajiških seljaka, koje flankiraju reprezentativni portal, izradio je Volodemer Zahorodnjuk. Od kraja 2008. godine je palata Republike Srpske.
Krajem XIX vijeka u Gospodskoj ulici (ulica Veselina Masleše) podignut je niz jednospratnih neorenesansnih zgrada, a docnije i zgrada sa stilskim elementima secesije, namijenjenih trgovini i stanovanju. Veći broj ovih objekata sačuvao se do danas i svojim bogatim ukrasima na vijencima oko prozora i balkona i sa dekorativnim tornjićima na uglovima čini reprezentativnu pješačku zonu u središtu grada. Danas se u ovim objektima duž Gospodske ulice nalaze mnoge trgovačke radnje koje nude robu domaćih i svjetskih proizvođača.
Spomenik književniku i narodnom tribunu Petru Kočiću (1877—1916) nalazi se u centralnom Gradskom parku. Autori spomenika su Antun Augustinčić i Vanja Radauš. Spomenik je završen 1929., a postavljen je i svečano otkriven 6. novembra 1932. godine.
Izgrađena je 1926. godine. Starohrišćanski i romanički elementi oblikuju ogroman prostor trobrodne bazilike na tačno promišljen, originalan način, s obzirom na to da je središnja lađa dugačka šezdeset, a široka 10 metara. Unutrašnjost samostana odlikuje se smislom za uređenje prostora, nježnim koloritom i neobično umjetničkim uobličenjem.
Banj brdo (nekada Šehitluci) je poznato banjolučko izletište, sa kojeg se može vidjeti gotovo cijeli grad. Na vrhu ovog brda (431 m nadmorske visine) nalazi se Spomenik palim Krajišnicima u Narodnooslobodilačkoj borbi (1941—1945). Spomenik je mauzolejskog tipa (visine 13 m i dužine 24 m) i rad je jednog od najvećih jugoslovenskih kipara i majstora memorijalne plastike, Antuna Augustinčića. Banj brdo dominira banjolučkom kotlinom, a njegov vrh je udaljen 5 km od centra grada.
Spomenik Topola užasa se nalazi na Trgu žrtava Jasenovca ispred zgrade Narodne skupštine Republike Srpske u centru Banje Luke. Podignut je u znak sjećanja na žrtve ustaškog logora smrti Jasenovac.
Spomenik Dvanaest beba se nalazi ispred muzeja savremene umjetnosti Republike Srpske. Spomenik je otkriven 2008. u znak sjećanja na smrt 12 banjalučkih beba.
- Anton Josipović, bokser osvajač zlatne olimpijske medalje
- Mladen Bojinović, rukometaš
- Nikola Koljević, profesor, političar i lektor
- Franjo Komarica, poglavar katoličke crkve u Banja Luci
- Mustafa Nadarević, poznati glumac
- Igor Radojičić, političar predsjednik narodne skupštine RS
- Ivan Ljubičić, teniser
- Nikola Pejaković, poznati glumac
- Marija Šestić, pjevačica
- Tomislav Knez, bivši fudbaler i reprezentativac Jugoslavije
- Romana Panić, pjevačica
- Vlado Milošević, akademik, kompozitor, pedagog
- Petar Kočić, pisac
- Saša Lošić, poznati pjevač, kompozitor grupe "Plavi orkestar"
- Aleksandar Knežević, bivši rukometaš
- Dragan Marković, bivši rukometaš i rukometni trener
- Anton Kasipović, političar i ministar obrazovanja RS
- Dragan Marković, rukometni trener
- Dušan Popović, direktor arhiva RS
- Marija Šestić, pjevačica
- Tomislav Knez, bivši reprezentativac Jugoslavije
- Adem Čejvan (Ćejvan), glumac
- Petar Pećanac, alpinista
- Dragan Pajić, radio reporter među deset najboljih na URTI takmičenju
- Velimir Stojnić, fudbalski trener
- Željko Stjepanović, glumac
- Dragan Primorac, poznati ljekar i političar
- Siniša Stanković, doktor
Od banjalučkih sportista najpoznatiji su rukometaši koji su svom gradu donijeli titulu evropskog prvaka u rukometu.
Uspjehe su postizali i banjalučki bokseri, strijelci, šahisti, padobranci, fudbaleri, biciklisti, kajakaši, košarkaši. .. sa 12 olimpijskih medalja (8 zlatnih), 15 medalja sa svjetskih prvenstava, 6 medalja sa evropskih prvenstava, 4 sa univerzijada, 11 sa mediteranskih igara i 39 sa balkanskih prvenstava. Banja Luka ima jednog klupskog prvaka Evrope (Rukometni klub „Borac“[10]), pobjednika Mitropa kupa (Fudbalski klub „Borac“) te veliki broj ekipnih i pojedinačnih šampionskih titula u prvenstvima Jugoslavije.Banja Luka ima Bokserski Klub Slavija koji je stvorio mnoge šampione takođe postoje još Atletski Klub Borac Banja Luka, Atletski Klub Banja Luka, Ženski Košarkaški Klub Mladi Krajišnik, Plivački Klub Olimp, Škola Rukometa Golić-Šarić, Ženski Rukometni Klub Borac, Rukometni Klub Mladost Banja Luka, Ženski Fudbalski Klub Banja Luka, Klub Malog Fudbala Sokrates, Atletski Klub Invalida Vrbas, Kik Boks Klub Sektor Banja Luka, Kik Boks Klub "Draženko Ninić" Banja Luka i Kik Boks Klub "Borac" Banja Luka, Klub Malog Fudbala Banja Luka, Bokserski Klub FENIX BIN", ŽOK BL Volley", Odbojkaški Klub Borac, Kajak-Kanu Klub Vrbas, Šahovski Klub Banja Luka, Košarkaški Klub Invalida Vrbas i Speleološko Društvo "Ponir".
Danas je u Banjoj Luci organizovano i aktivno radi više od 100 sportskih organizacija, saveza, sportsko-rekreativnih društava i udruženja u 22 sporta.
Na području grada postoji 69 sportskih objekata. Najpoznatiji među njima su: „Gradski stadion FK Borac“, te sportske dvorane „Borik“ i „Obilićevo“ koje su zajedno sa kuglanom „Borik“ u sastavu javne ustanove „Sportski centar Borik“.
Na području Banje Luke najrazvijeniji vid saobraćaja je drumski, a pored njega, u upotebi je i željeznički, dok je vazdušni saobraćaj slabije razvijen. Kroz grad prolaze magistralni putevi M4 (Novi Grad — Doboj) i M16 (Gradiška — Crna Rijeka (Jajce)),[11] te neki manje značajni regionalni i lokalni putevi.
Nakon perioda stagnacije u razvoju saobraćajne infrastrukture na području grada i cijele Republike Srpske, u zadnjih nekoliko godina radi se na modernizaciji i rekonstrukciji puteva. U toku je izgradnja autoputa Banja Luka — Gradiška (E-661) koji veže Banju Luku sa autoputem E-70 (Beograd — Zagreb).[11] Planirana je i izgradnja mreže autoputeva, koju bi pored navedenog činili i pravci Novi Grad — Banja Luka, Banja Luka — Doboj, Šamac — Doboj, Šamac — Bijeljina i Banja Luka — Kupres.[12]
Pored brojnih privatnih prevoznika i špeditera, drumski putnički i teretni saobraćaj organizuju preduzeća „Autoprevoz“, „Banjalukatrans“ i „Rotas“. Banjolučka privredna preduzeća karakteriše usitnjenost kapaciteta režijskog saobraćaja.
Željeznički saobraćaj se odvija na domaćoj liniji Doboj — Banja Luka — Prijedor — Novi Grad — Dobrljin i međunarodnim linijama Zagreb — Banja Luka — Sarajevo — Ploče i Banja Luka — Šamac — Vinkovci — Beograd.[13]
Aerodrom Banja Luka (u mjestu Mahovljani, sjeverno od grada) izgrađen je 1985. godine, ali je za civilni saobraćaj otvoren tek krajem 1997. Prva redovna putnička linija Beograd — Banja Luka — Beograd otvorena je promotivnim letom Jugoslovenskog aerotransporta 2. marta 1998. godine.[14] S obzirom na neizgrađeno kargo skladište u okviru aerodroma teretni saobraćaj još nije uspostavljen.
| Sjeverozapad: | Sjever:
Gradiška (49 km) Laktasi (20 km) |
Sjeveroistok: |
| Zapad:
Sanski Most (62 km), Bihać (187 km) |
Banja Luka | Istok: |
| Jug:
Mrkonjić Grad (54 km), Kupres (95 km) |
Jugoistok:
Jajce (77 km) |
- RTRS — Televizija Republike Srpske (javni servis) [1],
- Alternativna televizija [2],
- Bel kanal,
- ELTA Televizija [3] Arhivirano 2017-10-14 na Wayback Machine-u,
- Televizija Simić [4] Arhivirano 2008-02-29 na Wayback Machine-u,
- RTRS — Radio Republike Srpske [5],
- Big radio [6],
- Uno radio [7],
- Nes radio [8],
- Kastel radio [9] Arhivirano 2013-09-23 na Wayback Machine-u,
- Kontakt radio [10],
- Soundset Kastel [11] Arhivirano 2014-11-16 na Wayback Machine-u,
- TMK/Oksigen
i druge
Banja Luka ima potpisan protokol o saradnji sa sljedećim gradovima: [15]
Patra, Grčka
Moskva, Rusija
Kajzerslautern, Njemačka
Beograd, Srbija
Lavov, Ukrajina- Novi Sad, Srbija
Kranj, Slovenija
Grac, Austrija
Bari, Italija- Bitonto, Italija
- Sremska Mitrovica, Srbija
- Campobasso, Italija
Modin Makabim Reuta, Izrael.
- Humanitarno udruženje žena "Duga" [18],
- Udruženje distofičara regiona Banja Luka [19] Arhivirano 2010-10-23 na Wayback Machine-u,
- Centar za životnu sredinu
-
Banja Luka 1903. godine -
-
Pravni fakultet -
Rijeka Vrbas i Bogojavljenska crkva -
Trg Krajine -
Incelov dimnjak (najveća građevina u Banjoj Luci) 150m -
Stadion fudbalskog kluba „Borac“ i naselje Borik (u pozadini) -
Panorama Banje Luke
.jpg)
- ↑ „Opšti podaci na zvaničnoj internet prezentaciji grada”. Arhivirano iz originala na datum 2017-11-08. Pristupljeno 21. 12. 2008.
- ↑ Nacionalni sastav stanovništva - Rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima 1991.. Sarajevo: Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Bosne i Hercegovine.
- ↑ 3,0 3,1 „Grad Banja Luka – Opšti podaci”. Arhivirano iz originala na datum 2017-11-08. Pristupljeno 2011-01-09.
- ↑ „Savez opština i gradova RS: Banja Luka”. Pristupljeno 24. 12. 2010.
- ↑ „Enciklopedija Britanika: Banja Luka”. Britannica.com. Pristupljeno 08. 11. 2010.
- ↑ MILORAD TOMANIĆ, SRPSKA CRKVA U RATU I RATOVI U NJOJ
- ↑ Stanivuković autobusom stigao na posao i preuzeo funkciju gradonačelnika Banje Luke
- ↑ Zavod za statistiku Federacije Bosne i Hercegovine Arhivirano 2014-01-11 na Wayback Machine-u, pristup 15. novembar 2007.
- ↑ „Banjalučka berza”. Blberza.com. Pristupljeno 08. 11. 2010.
- ↑ „Rukometni klub „Borac“”. Rkborac.rs.ba. Arhivirano iz originala na datum 2009-08-31. Pristupljeno 08. 11. 2010.
- ↑ 11,0 11,1 JP Putevi Republike Srpske (putna mreža)
- ↑ Vlada Republike Srpske, Ekonomska politika 2008 Arhivirano 2011-11-09 na Wayback Machine-u, strana 55.
- ↑ Željeznice Republike Srpske, red vožnje Arhivirano 2010-06-25 na Wayback Machine-u, pristup 24. novembar 2007.
- ↑ „Aerodrom Banja Luka”. Banjaluka-airport.com. Pristupljeno 08. 11. 2010.
- ↑ „Zvanična prezentacija grada Banje Luke” ((sh)). Banjaluka.rs.ba. 25. 11. 2008.. Pristupljeno 08. 11. 2010.
- Zvanična strana Grada Banje Luke
- Turistička organizacija Banje Luke Arhivirano 2006-08-24 na Wayback Machine-u
- Statut grada Banja Luka (sh)
- Knjiga: "Nacionalni sastav stanovništva - Rezultati za Republiku po opštinama i naseljenim mjestima 1991.", statistički bilten br. 234, Izdanje Državnog zavoda za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo.
- internet - izvor, "Popis po mjesnim zajednicama" - http://www.fzs.ba/Podaci/nacion%20po%20mjesnim.pdf Arhivirano 2009-05-20 na Wayback Machine-u
