Operacija Osovina

Ulazak njemačkih jedinica u Split septembra 1943.

Operacija Osovina (nem. Achse, Akse), također operacija Alarih (nem. Alarich), je kodni naziv za nemački plan posedanja italijanske vojne zone, te razoružavanja i neutralisanja italijanske armije u slučaju njene kapitulacije ili prelaska na stranu Saveznika. Trajala je od 8. septembra do 25. oktobar 1943. godine.

Pošto su Nemci tokom leta 1943. postali svesni nastupanja ovih događaja, unapred su preduzeli organizacione mere i koncentraciju trupa. Pod raznim izgovorima, jačanje nemačkog vojnog prisustva u italijanskoj vojnoj zoni počelo još pre objavljivanja kapitulacije Italije, a nakon njenog objavljivanja 8. septembra 1943. Nemci su nastupili energično i bezobzirno, svim raspoloživim snagama. Italijanska armija nije pružila otpor, osim u nekoliko izlolovanih i kratkotrajnih slučajeva. Prema nemačkim podacima, razoružano je ukupno 1.006.370 italijanskih vojnika, od čega:

• 415.682 u severnoj Italiji
• 102.340 u južnoj Italiji
• 8.722 u Francuskoj
• 164.986 u Jugoslaviji
• 265.000 u Grčkoj.

Tom prilikom zaplenjena je gotovo kompletna oprema italijanskih armijskih formacija, uključujući 8.736 minobacača, 8.322 topa i 677 oklopnih vozila.

Operacija Akse u Jugoslaviji

Naše snage na Balkanu primile su zapovest da preuzmu komandu nad 11. italijanskom armijom. Prema još neproverenim izveštajima, Italijani u Karlovcu i Ogulinu prodavali su stanovništvu oružje.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 28. jula 1943.

Kad je italijanska vlada maršala Badolja (ital. Pietro Badoglio) objavila primirje sa Saveznicima, time je faktički stupila u ratno stanje sa Nemačkom. Međutim, usled prisustva znatnih nemačkih snaga na Balkanu, italijanske jedinice na Balkanu nisu dobile direktno naređenje da se suprotstave Nemcima, nego im je ostavljena sloboda da prilagode svoje držanje lokalnoj situaciji. Italijanski vojnici nisu bili raspoloženi za rat protiv Nemaca, pa stoga italijanske trupe, osim u nekoliko slučajeva, nisu pružile otpor nastupanju Nemaca i dozvolile su da Nemci zaplene njihovo oružje i opremu.

Italijanske snage nakon proglašenja primirja isto tako uglavnom nisu pružale aktivan otpor ni snagama NOVJ, pa je u italijanskoj zoni u Jugoslaviji nastala neka vrsta trke između Nemaca i NOVJ sa ciljem zaplene italijanskog oružja.

Nemačka komanda izvršila je pripreme za slučaj kapitulacije Italije. U tršćanskom zaleđu raspoređen je 2. SS oklopni korpus pod komandom Armijske grupe B, a u Jugoslaviji je nadležnost preuzela Druga oklopna armija. Njen 3. SS oklopni korpus razmešten je u severozapadnoj Hrvatskoj, 69. rezervni u Slavoniji i Sremu, a jedinice pod komandom 15. brdskog korpusa preventivno su zauzele pogodne pozicije: 7. SS divizija u zoni Mostara, 118. lovačka u oblasti između Šavnika i Lima, a 114. lovačka krajem avgusta probila se iz zapadne Bosne u oblast Knina i Drniša. Čim je objavljena kapitulacija Italije 8. septembra 1943, u mnogim krajevima došlo je do masovnog ustanka stanovništva, što je u velikoj meri pomoglo jedinicama NOVJ da zaplene znatne količine njihovog oružja i opreme razoružanjem brojnih posada

Borbe u zapadnim krajevima

U delovima Slovenije, Istri, Gorskom kotaru i Hrvatskom primorju u septembru je došlo do masovnog ustanka pod vrostvom NOP-a. Nemci su uspeli da zaposednu obalske gradove, ali je gotovo celokupna teritorija pala pod kontrolu partzanskih jedinica. Partizani su ušli u Sušak, predgrađe Ljubljane i mnoga manja mesta, razoružavši italijanske posade i naoružavši se njihovom opremom. Slovenačke jedinice razoružale su glavninu 11. italijanskog armijskog korpusa korpusa: 33 pešadijska, 4 mitraljeska i 2 tenkovska bataljona, 9 mitraljeskih diviziona, 9 diviziona artiljerije i 1 eskadron konjice. Nemci su intervencijom svoji motorizovanih kolona italijanske jedinice u Ljubljani i duž železničke pruge Ljubljana - Trst. U Istri i tršćanskom zaleđu, oko 10.000 ustanika za kratko vreme razoružalo je oko 8.600 vojnika iz 23 italijanskog armijskog korpusa i grupe vojnika iz 5. i 11. korpusa koje su se iz Gorskog kotara i sa ostrva severnog Jadrana probijale preko Istre u Italiju. U zapadnom delu Slovenije formirano je 10 novih brigada i tri divizije (18, 30. i 31), a na području Istre dve brigade. U Hrvatskom Primorju i Gorskom kotaru jedinice 13. divizije i 1. i 2. primorsko-goranskog odreda, uz masovnu pomoć naroda, razoružale su divizije "Murđe", "Čelere", "Mačerata" i 14. obalsku brigadu 5. italijanskog korpusa. Zaplenjeno je: 80 topova, 40 minobacača, 21 oklopni automobil razne veličine i 19 lakih tenkova.

Nemci su krupnim snagama pokrenuli energičnu akciju protiv ovih novostvorenih formacija NOVJ. 44. i 71. divizija ojačane oklopnim delovima 1. SS oklopne divizije, sa delovima 162. divizije pokrenuli su 25. septembra Operaciju Istra (nem. Istrien). Već u prvim danima energičnim nastupanjem uz oštre represalije prema stanovništvu, razbili su obe istarske brigade i istarske partizanske odrede. Prema nemačkim podacima, partizanima su naneti gubici od 4096 mrtvih i 6850 ranjenih, i zaplenjena su 32 topa. Prema kasnijim jugoslovenskim procenama, ukupno je stradalo oko 2.000 boraca i civila. Operacija je po fazama nastavljena do 20. oktobra, nakon čega je pokrenuta nova operacija u zapadnoj Sloveniji pod nazivom Volkenbruh (provala oblaka, nem. Wolkenbruch). Ostaci partizanskih snaga iz Istre po grupama su se prebacili u Gorski Kotar, gde su prihvaćeni od 13. divizije.

Delovi Druge oklopne armije intervenisali su na Žumberku i južno od Karlovca, ali nisu dospeli dalje od Ogulina. Ličke i primorske snage NOVJ zadržale su kontrolu nad Likom (osim Gospića i komunikacije Bihać - Knin) i Primorjem, osvojivši Karlobag i Senj.

Borbe u Dalmaciji

Nemački general u Hrvatskoj fon Horstenau javlja da je stanje na dalmatinskoj obali zabrinjavajuće. Italijanski oficiri 2. armije navodno su već započeli razgovore sa četnicima i Titovim ljudima. Prednost daju Titu, kome su spremni predati Split i ostale značajnije gradove, kako bi njegova revolucionarna armija bila spremna da dočeka Britance.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 3. avgusta 1943.

U severnoj Dalmaciji 114. nemačka divizija je brzim napredovanjem prodrla u Šibenik i Zadar, razoružavši diviziju "Zara", te karabinjerske i obalske jedinice. Partizanske jedinice, ojačane ustankom i masovnim prilivom boraca, uspostavile su kontrolu nad najvećim delom teritorije. Zaplenjeno je preko 2.000 pušaka, oko 80 mitraljeza i 80 puškomitraljeza, 2 teška bacača i 3 topa.

Ustanici predvođeni rukovodstvom mesne komunističke organizacije ovladali su već 9. septembra Splitom, razoružavši kompletni diviziju Bergamo osim 25. puka, delove 17. obalske brigade i korpusne jedinice 18. italijanskog korpusa. Druga oklopna armija reagovala je hitnim slanjem delova 7. SS divizije avionskim transportom u Sinj radi napada na Split. Vrlo oštre borbe za Split trajale su 17 dana, dok nije konačno privučena kompletna 7. SS divizija i 92. motorizovani puk. Ove jedinice su u operaciji Gajzerih na juriš zauzele Split 25-27. septembra. Manji deo italijanskih snaga iz Splita učestvovao je zajedno sa jedinicama NOVJ u odbrani grada. Preostalo ljudstvo iz ovih jedinica nakon ovih borbi raspoređeno je po jedinicama NOVJ.

Italijanske jedinice u južnoj Dalmaciji i Hercegovini (6. armijski korpus) Nemci su potčinili i razoružali već tokom prvih nekoliko dana putem pregovora i demonstracije sile.

Balkan: U Dubrovniku naše jedinice razoružale 28.000 Italijana. Sve u svemu, kad se zna da smo na Balkanu imali veoma slabe vojne snage, možemo da sa zadovoljstvom utvrdimo da je razoružanje italijanske vojske teklo povoljno po nas. Ponašanje Italijana bilo je različito. Neki su ostali lojalni Nemačkoj, a neki su nam pružili otvoreni otpor.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 13. septembra 1943.

Snaga neprijatelja na dalmatinskoj obali iznosi do 12 000 ljudi i oružje su dobili u takvim količinama, da to odgovara najmanje dvema italijanskim divizijama. Već danima napadaju naše položaje.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 5. oktobra 1943.

Borbe u Crnoj Gori

U Crnoj Gori bile su razmeštene tri italijanske divizije 14. korpusa. 118. divizija, koja se prikupila u severnoj Crnoj Gori, imala je za prvenstveni cilj zaposedanje obale i garnizona u neposrednom zaleđu. Italijanska divizija Taurinenze pokušala je da se probije na obalu Jadrana sa ciljem uspostavljanja veze sa maticom i radi eventualne evakuacije. Pošto je odbila predaju, delovi 118. divizije napali su je 14. septembra u Boki Kotorskoj, razbivši dva njena bataljona. Nakon obog sukoba, divizija Taurinenze izvukla se u neposredno zaleđe Boke. Peta crnogorska brigada uspostavila je vezu s njom, nastojeći da je privoli na saradnju i zajedničku borbu, ili makar predaju oružja. Komanda divizije Taurinenze odbila je ove predloge, kao i predlog za izvlačenje na sever, radi naslona na jedinice NOVJ. Nakon više manjih okršaja, 118. divizija je 6. oktobra energičnim napadom potčinila ovu diviziju, nakon čega je usledilo streljanje većeg broja oficira i vojnika. Od delova divizije koji su se po grupama izvukli, uz pomoć Pete brigade formirane su italijanske partizanske brigade "Aosta" i "Taurinenze".

Četnička ofanziva

Kapitulacija Italije predstavljala je podsticaj i za Mihailovića i njegove snage. U očekivanju eventualnog brzog iskrcavanja Saveznika, mnoge njegove jedinice stupile su u aktivna neprijateljstva prema Nemcima. Sa ovim snagama u Sandžaku kretali su se i članovi savezničkih misija. Ova dejstva Mihailovićevih snaga protiv Nemaca potrajala su prema rečima pukovnika Bejlija, oko 6 nedelja.

Manji delovi 118. divizije kretali su se dolinom Lima, sa ciljem potčinjavanja tamo raspoređenih delova italijanske divizije Venecija. Sa jednim pohodnim odredom ove divizije sukobili su se 12. septembra u Prijepolju četnici pod komandom Lukačevića. Nakon okršaja četnici su ušli u Prijepolje. O ovom događaju postoji više oprečnih tumačenja. Prema tumačenju obaveštajnih organa NOVJ na terenu, do sukoba je došlo greškom, četnici su pretrpeli gubitke, ali su nakon odlaska Nemaca ušli u grad.

2. U Prijepolje četnici su ušli sa borbom koju su vodili sa Njemcima. Četnici su mislili da su Njemci napustili grad, te se uputilo u grad oko 300 četnika. U gradu je bilo još 60 Njemaca koji su dočekali ove četnike i ubili oko 80. Poslije ove borbe Njemci su se povukli u pravcu Pljevalja. Prije napuštanja varoši zapalili su sve magacine.

Prema tumačnju Miloslava Samardžića koje se oslanja na neke izjave pukovnika Bejlija, radilo se o velikoj borbi i velikoj pobedi četnika, sa oko 200 poginulih Nemaca. Međutim, prema istraživanju Dipi istorijskog insituta u nemačkim izvorima, 118. divizija pretrpela je tokom perioda od 11. do 20. septembra 1943. gubitke od ukupno 45 poginulih, u šta su uračunati sukobi sa divizijom Taurinenze i brojni manji okršaji.

Divizija Venecija

Italijanska divizija Venecija pokrivala je područje severoistočne Crne Gore i doline Lima. Usled uposlenosti delova 118. divizije na drugim sektorima, njena glavnina, smeštena u Beranama i okolnim mestima, ostala je u prvo vreme pošteđena nemačkog napada. Usled toga su se kao pretendenti na njeno ljudstvo i opremu pojavile snage JVuO koje su od ranije imale kontakte sa ovom divizijom. Nakon pregovora u kojima su učestvovali i članovi savezničkih misija, štab divizije Venecija nije doneo definitivnu odluku.

Rešenje ovih dilema donelo je energično nastupanje brojčano relativno slabih delova Druge proleterske divizije. Oni su razbili četnike, napadom na Kolašin 29. septembra prinudili tamošnju posadu (2. bataljon 83. puka divizije Venecija) da pređe na njihovu stranu, i zatim daljim razbijanjem četničkih delova izbili u Berane, prisilivši jedinice divizije Venecija na saradnju. Ljudstvo ove divizije preformirano je u pet brigada "Garibaldi", koje su stavljene pod komandu Drugog udarnog korpusa. Protiv ovih italijanskih snaga i delova Drugog korpusa Nemci su od 15. do 25. oktobra vodili bezuspešnu operaciju Balkanski klanac (nem. Balkanschlucht).

Operacija Akse u Grčkoj

Zarobljeni italijanski vojnici na Krfu.

Na ostrvu Kefalonija naše snage slomile su italijanki otpor i uništile neprijatelja. Zarobljene italijanske vojnika, sa generalom Gandijem (4000) smo streljali, a 5000 vojnika, koji su se ranije predali, Hitler je pomilovao. Snažan italijanski otpor nemačkim jedinicama na Kefaloniji ima svoj uzrok u britanskom obećanju da će im pružiti pomoć, ako dođe do borbe sa nemačkim vojnicima.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 23. septembra 1943.

U septembru 1943. godine, u okviru Operacije Akse, 1. brdska divizija je učestvovala u razoružavanju italijanskih jedinica. Na Kefaloniji, Krfu i drugim ostrvima u Jonskom moru ova divizija pod komandom Walter Stettnera počinila je ratne zločine nad zarobljenim Italijanima.

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom III (borbe u Crnoj Gori)
• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom V (borbe u Hrvatskoj), knjiga 19 i 20,
• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom VI (borbe u Sloveniji)
• Zbornik dokumenata i podataka o NOR-u, tom XII (nemački dokumenti), knjiga 3
• OSLOBODILAČKI RAT NARODA JUGOSLAVIJE, knjiga 1 - Vojni istorijski institut, Beograd 1957
• Antun Giron: ZAPADNA HRVATSKA U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Adamić, Rijeka 2004

Povezano

Operacija Osovina na Wikimedijinoj ostavi

• Kapitulacija Italije
• Kapitulacija Italije u Jugoslaviji
• Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji