Drugi svjetski rat u Srbiji

Streljanje komunista u Ćupriji, septembra okupirana od nacističke Nemačke.

U leto 1941. godine Komunistička partija Jugoslavije je podigla ustanak protiv Nemaca, tokom kojeg su vođene veće borbe i oslobođeni mnogi gradovi. U prvoj fazi ustanka četnici su učestvovali u borbama protiv Nemaca, ali su već u jesen 1941. napustili ustanak. Nakon sloma ustanka u Srbiji 1941. godine, Srbija je uglavnom bila pacifikovana teritorija, sve do povratka cetnika i presudne bitke za Srbiju 1944. Tokom Bitke za Srbiju 1944. godine, partizani su, uz podršku saveznika, vodili borbu za oslobođenje od okupatora i dolazak na vlast, dok su četničke jedinice, ostavši bez savezničke podrške, ušle u potpunu kolaboraciju sa Nemcima na svim nivoima u pokušaju da vlast u Srbiji sačuvaju za sebe i spreče pobedu komunističkih konkurenata.

Srbija je oslobođena od nacističke okupacije 1944. godine, zajedničkim dejstvima Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, savezničkog vazduhoplovstva i oklopnih jedinica Crvene Armije.

Ustanak u Srbiji i nemački zločini 1941.

Ustanička teritorija unutar okupirane Srbije, poznata kao Užička republika.

Ustanak u Srbiji je jula 1941. godine podigla Komunistička partija Jugoslavije protiv nacističkih okupatora.

U početku su partizani vršili diverzije i sabotaže po gradovima i na komunikacijama. Pristupanjem četnika ustanku, krajem avgusta, dolazi do bitke za Loznicu i oslobođenja prvog grada. Tek septembra 1941, kada je ustalo selo, Srbija se našla u požaru ustanka. Partizani i četnici zaposedali su gradove koje su posadne nemačke jedinice napuštale. Oružani ustanak ubrzo zahvata veći deo okupirane Srbije. Oslobođene su velike terotorije u zapadnoj i istočnoj Srbiji. Na tlu zapadne Srbije stvorena je najveća slobodna teritorija u okupiranoj Evropi poznata kao „Užička republika“. Vlast u njoj je bila dualna; partizanski centar ove slobodne teritorije nalazio se u Užicu, a četnički na Ravnoj gori.

U stvaranju slobodne teritorije u zapadnoj Srbiji učestvovalo je 13 partizanskih odreda: Valjevski, Mačvanski, Posavski, Kosmajski, Prvi i Drugi Šumadijski, Pomoravski, Kragujevački, Vrnjačko-trstenički, Kopaonički, Kraljevački, Čačanski i Užički partizanski odred. Uz njih, u stvaranju slobodne teritorije učestvovalo je i nekoliko četničkih jedinica: Cerski četnički odred pod komandom kapetana Dragoslava Račića, Odred potpukovnika Veselina Misite, Odred poručnika Ratka Martinovića i Odred popa Vlada Zečevića (neki su kasnije pristupili NOP-u). Ovi četnici nisu stupili u borbu protiv Nemaca po naređenju četničkog vođe Draže Mihailovića već samoinicijativno.

Razvojem ustanka, među ustanicima postaje veći očitiji ideološki raskol između dvije frakcije. Na jednoj strani su četnici koji sebe smatraju lojalnim izbjegličkoj kraljevskoj vladi te se bore za obnovu predratnog poretka. Na drugoj strani su partizani koji se zalažu za uvođenje socijalizma i preuređenje poratne Jugoslavije na federativnim osnovama. Četnički vođa Mihailović krajem oktobra napušta ustanak, i stupa u pregovore sa kvislinškom vladom i sa Nemcima radi uništenja partizana. Uprkos tome, Mihailović je uspeo da se nametne kao jedini legalni pretstavnik izbegličke vlade, koja je naložila da se sve snage otpora stave pod njegovu komandu.

Okupator je ubrzo okupio veće snage i strašnim terorom ugušio ustanak u Srbiji, ali je ostatak partizanskih snaga prelazi u Bosnu, gde formiraju Prvu proletersku brigadu.

Čišćenje partizanskih ostataka 1942.

Probijanje Suvoborskog partizanskog odreda februara 1942.

Legalizovani četnici Draže Mihailovića čuvaju logor na Metinom brdu kod Kragujevca 1942.

Nakon pada Užičke republike u neprijateljske ruke, nastao je »lov«. Uhvaćen sam u selu kod Kad i njače (Cerje). Najpre su me hapsili Ijotićevci, a kasnije četnici.

– Dragoljub Jovašević

Na Metinom brdu kod Kragujevca je krajem novembra 1941. godine formiran logor za zarobljene ustanike i civilne taoce, u kojem su postojale tri barake sa po dve osmatračnice, ambulanta i stražarnica. Prvi dovedeni u logor bili su taoci iz Kragujevca, komunisti, odbornici narodnooslobodilačkog odbora, Romi, Jevreji i svi oni koji su nemačkim fašistima bili sumnjivi. Osim svakodnevnih likvidacija, veća masovna streljanja su vršena 2. i 19. marta 1942. godine.

Hvatani borci su predavani nemačkom sudu, ili prekom sudu Nikole Kalabića. Većina pohvatanih je bila iz okoline Rače, Topole i Aranđelovca. Prvo streljanje od strane nemačkih fašista obavljeno je 13. februara 1942. godine nad grupom partizana. Među njima su bili: Bogoljub Grgović, Dušan Luković, Živko Lazarević, Danilo Ristić mašinovođa iz Lapova i drugi. 2. marta 1942. godine na Metinom brdu je streljano 173 rodoljuba i simpatizera oslobodilačkog pokreta sa teritorije grada Kragujevca i više okolnih opština. Logor je rasformiran u junu 1942. godine. Preostali logoraši su transportovani u logor na Banjici, gde je većina streljana, kao i u logore u Nemačkoj, Norveškoj i Grčkoj.

Plakat o streljanju „50 DM pristalica“ zbog rušenja mosta na pruzi Požarevac - Petrovac na Mlavi iz decembra 1942.

Nakon likvidacije partizanskih ostataka, četnici Draže Mihailovića su stekli kontrolu nad ruralnim područjima Srbije, dok je okupator držao gradove. Britanci su u to vreme još uvek pokušavali da podstaknu Mihailovića na otpor Nemcima u Srbiji:

U svojim nastojanjima da potakne Mihailovića na pozitivnu akciju, vrhovni zapovjednik za Bliski istok izvršio je još jedan, posljednji, pokušaj. U rujnu 1942. poslao je Mihailoviću preko Hadsona brzojavku sa zahtjevom neka poduzme sve što može da bi napadao na osovinske komunikacije. Vilson je svoj zahtjev obrazložio tvrdnjom da bi neprestani i uporni napadi na te linije znatno oslabili neprijateljev ratni napor na Balkanu. U studenom je taj zahtjev potkrijepljen brzojavkom koju je Mihailoviću poslao predsjednik jugoslavenske vlade, ali ni jedna od tih brzojavki nije izazvala nikakav vidljiv učinak.

Neki od četnika u Srbiji su vršili diverzije nemačkih komunikacija, zbog čega su teško ispaštali. Prema britanskim izveštajima, sam Mihailović je kočio ove akcije. 15. novembra 1942. major Bil Hadson, britanski oficir za vezu kod Draže Mihailovića, izvestio je svoju komandu da Mihailovića krivi za slabe rezultate diverzantskih akcija:

Mihailovićeve grupe, mada stavljene van zakona od strane Nemaca, imaju veliku slobodu kretanja u Srbiji. One, međutim, jedva predstavljaju nešto više nego simbol otpora... Lično sam ubeđen da bi ove četničke grupe u Srbiji mogle organizovati sabotaže na železničkim prugama tamo gde Nemci ne bi bili u stanju da preduzimaju mere odmazde prema srpskim selima. Nikakvi ozbiljni pokušaji, međutim, nisu još činjeni da bi se ispitala mogućnost vršenja takvih operacija. Slabi rezultati diverzantskih akcija do sada posledica su nedostatka volje na Mihailovićevoj strani i nedostatka energije.

– Bil Hadson

Četnički teror u Srbiji 1943.

Četnici batinaju seljaka u Srbiji.

Koliki je bio teror koji su četnici sprovodili nad pristalicama NOP-a u području doline Zapadne Morave, Dragačeva i Takova, svedoči konstatacija u biltenu kvislinškog Ministarstva unutrašnjih poslova (april 1943):

Ilegalni odredi poručnika Vlaste Antonijevića, Dače Simovića, Milutina Jankovića, poručnika Vasića i kapetana Rakovića nemilosrdno ubijaju sve one koji su makar i jedan dan bili i sarađivali sa partizanima. Neki od ovih odreda vode tako bezumnu akciju da se njihova delatnost može ravnati sa radom običnih odmetnika.

– Izveštaj kvislinškog Ministarstva unutrašnjih poslova

Odnosi između Mihailovićevih četnika, Nedićeve straže i Ljotićevih dobrovoljaca tokom 1943. godine bili su komplikovani. Oni nisu imali jedinstven stav prema okupatoru, ali im je bila zajednička borba protiv komunističkog pokreta. Četnici su, poput okupatora, prema partizanima, njihovim simpatizerima i porodicama, primenjivali najsvirepije mere:

1) Protiv zaludele, potpuno obezglavljene i pomahnitale komunističke bande u šumi, sve određene starešine i svo nacionalno naoružano ljudstvo ima povesti beskompromisnu borbu za njihovo potpuno uništenje. Izuzetka u ovome pogledu ne može biti.

4) Ko se uhvati da nosi hranu ili druge potrebe komunistima, a to se tačno utvrdi, komandant brigade sa čije bi teritorije bio takav krivac, odmah će ga streljati i porodicu potpuno uništiti. Kuću spaliti, a stoku zapleniti za izdržavanje gorskih jedinica.

5) Ko se uhvati, a to se od strane komandanta brigade utvrdi, da je krio komuniste, primio u svoju kuću ili im slao makakva obaveštenja, biće najstrožije kažnjen.

6) Ko se uhvati i bude dokazano, da je neko lice videlo komuniste, a nije na najbrži način izvestilo najbližu četničku komandu, biće takođe kažnjeno, u čemu se komandantima brigada ostavlja puna inicijativa.

7) Ako u nekom selu bude ubijen makoji četnik, komandant brigade dotične teritorije odmah će streljati deset simpatizera.

– Naređenje komandanta Komskog korpusa za nemilosrdno uništavanje pripadnika narodnooslobodilačkog pokreta i njihovih porodica (4.9.1943).

Zbog svega navedenog, mnogi ljudi koji su prišli četnicima na početku ustanka protiv sila Osovine, bili su razočarani preusmerenjem dejstava u borbu protiv partizana. Tako je britanski oficir za vezu Hadson zabeležio: "Nekoliko četničkih jedinica tražilo je da bude oslobođeno zadatka borbe protiv partizana".

Ugovori četnika sa Nemcima 1943.

Zone odgovornosti četničkih komandanata u okupiranoj Srbiji, prema sporazumu sa Nemcima 1943. Jevrem Simić i Nikola Kalabić (roze), Vojislav Lukačević (plavo), Ljuba Jovanović Patak (zeleno) i Mihailo Čačić (sivo).

U jesen 1943. Titov pokret sve je više uzimao maha, a Mihailovićev pokret bio je potisnut na teritoriju Srbije. Komunisti nisu primali samo pomoć od sovjetske Rusije, nego sve više i od Engleza. Italijanska armija je kapitulirala. U ovakvoj novonastaloj situaciji četnički pokret bio je prisiljen da preispita svoj stav prema nemačkoj okupacionoj sili… Bilo kako, od tog vremena prestali su svi napadi Mihailovićevih ljudi protiv nemačke okupacione sile.

– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta

Crvene snage nameravaju da prodru u Srbiju preko Drine. Mihailović vrši pripreme da ih odbije. On verovatno precenjuje borbenu sposobnost i gotovost svoje trupe isto onako kao i životnu snagu konzervativne ideje nasuprot revolucionarnim elementima. Zbog toga Mihailović već traži vezu sa nemačkim komandama, da ne bi potpao pod komunističku vlast.

– Izveštaj komandanta Jugoistoka feldmaršala fon Vajhsa o stanju na Balkanu 1.11.1943.

Prvi ugovori o saradnji četnika i Vermahta sklopljeni su novembra 1943. godine. Njihova saradnja je bila uperena protiv partizana i antiokupatorski nastrojenog stanovništva u Srbiji. Sporazumi su usledili nakon dolaska specijalnog nemačkog izaslanika za Balkan Hermana Nojbahera, koji je imao zadatak da uspostavi saradnju sa četnicima Draže Mihailovića. Sam Draža Mihailović je insistirao da ostane u senci.

Četnici Draže Mihailovića preduzeli su, nakon potpisivanja ugovora sa Vermahtom, kampanju terora nad pripadnicima i simpatizerima partizanskog pokreta otpora u Srbiji. Hapšenja i ubistva partizanskih simpatizera vršena su širom Srbije. Masakr u Vraniću bio je najmasovniji slučaj terora u okolini Beograda.

Od kraja 1943. Saveznici su promenili stav prema Mihailovićevim snagama, a prioritet njihove politike u Jugoslaviji postala je pomoć jačanju snaga NOVJ u Srbiji

Bitka za Srbiju 1944.

Grupa nemačkih vojnika i četnika u vreme proboja partizana u Srbiju 1944.

Defile Srpskog dobrovoljačkog korpusa i drugih kvislinških formacija 22. juna 1944. ispred Skupštine.

Artiljerija Prve krajiške brigade u borbama za Aranđelovac, 19. septembar 1944.g.

Bitka za Srbiju 1944. je zajednički saveznički poduhvat sa ciljem ovladavanja središnjim komunikacijskim prostorom nemačkih snaga na Balkanu, odnosno Armijske grupe F.

Partizani su već januara 1944. godine otpočeli veće operacije za oslobođenje gradova u Srbiji. Bitka za Ivanjicu je vođena januara 1944. godine između partizana sa jedne, i udruženih osovinskih (Nemaca, Bugara, ljotićevaca, nedićevaca) i četničkih snaga sa druge strane. Partizani su isprva uspeli da zauzmu Ivanjicu, ali su intervencijom mnogostruko jačih osovinskih snaga odbijeni. Ivanjica je nakon toga ponovo okupirana, i ostala je pod kontrolom Nemaca do jeseni te godine.

Vrhovni štab NOVJ je pokušavao da partizanske snage u Srbiji potpomogne prodorom jačih snaga iz Bosne i Crne Gore. Nemačka komanda, kao i general Mihailović, bili su rešeni da to spreče. Planovi NOVJ sastojali su se u koncentrisanju snaga na levoj strani Lima, radi proboja u Srbiju. Nemačka komanda s obzirom na to rešila je da brani Srbiju aktivnim dejstvima - sprečavanjem pokreta jedinica NOVJ kroz Bosnu, kao i nizom krupnih i ambicioznih operacija u Sandžaku i istočnoj Bosni sračunatih na razbijanje koncentracija NOVJ i njihovo onesposobljavase za ofanzivna dejstva. Snage JVuO učestvovale su u ovim operacijama, kao i u onim koje je organizovao nemački komandant Srbije protiv lokalnih partizana.

Vrhunac ovog sadejstva nastupio je u avgustu 1944, što je bio prelomni period u kojem su se odvijala najmasovnija dejstva. Tokom prvih dana avgusta grupa divizija NOVJ (2, 5. i 17) uspela je da se probije iz Crne Gore preko Ibra. 21. avgusta u zapadnu Srbiju prodrla je Prva proleterska divizija, uskoro za njom Šesta lička, a početkom septembra i Dvanaesti korpus. Ove snage oslobodile su mnoge gradove (Gornji Milanovac 12. septembra, Valjevo 18. septembra, Aranđelovac 20. septembra) i uspostavile bazu za predstojeći napad na Beograd. U prvoj polovini septembra, nemačka odbrana Srbije sa zapada, već kompromitovan krupnim prodorima NOVJ, doživela je slom usled izbijanja opasnosti od Crvene armije sa istoka.

U tom trenutku Saveznici i NOVJ imali su odlučujuću prednost. Operacijom Ratweek Nemci su sprečeni u pokušaju da pojačaju odbranu Srbije, i bitka za Srbiju definitivno je rešena tokom oktobra, Beogradskom operacijom, uz pomoć oklopnih snaga Crvene armije. Dalje borbe u jugozapadnom delu nisu imale za cilj vraćanja kontrole nad Srbijom, nego proboj nemačke Armijske grupe E iz Grčke.

Poražene četničke i nemačke snage zajedno su se probijale iz Srbije preko Sandžaka ka Bosni.

Srijemski front 1945.

Jugoslovenska armija na srijemskom frontu.

Delovi 21. srpske divizije u proboju sremskog fronta.

Srijemski front je formirala njemačka komanda Jugoistoka (Armijska grupa F) nakon poraza u Srbiji krajem oktobra 1944. godine, kako bi zaustavila prodor NOVJ i Crvene Armije ka zapadnim oblastima Jugoslavije.

Srijemski front je bio dio šireg Istočnog fronta Trećeg Rajha u Europi. Svojim gornjim krakom nadovezivao se na dravski front od Virovitice do njenog ušća u Dunav, a donjim na drinski front od Zvornika do njenog ušća u Savu. Operacije na Sremskom frontu usko su povezane sa ofanzivom Crvene armije severno od Drave započetom forsiranjem Dunava kod Batine sa severne, i probojem Armijske grupe E iz Grčke sa južne strane.

Snage Vermahta u južnoj Panoniji bile su slabe, pa su Nemci nastojali da što pre dovedu delove Armijske grupe E sa juga. U prvoj fazi Nemci su raspolagali samo improvizovanim formacijama poput divizije Bether, pa su bili primorani na postepeno povlačenje. U januaru 1945. su dovedenim snagama Armijske grupe E uspeli da stabilizuju front na duže vreme.

Savezničke snage sastojale su se najvećim delom od delova NOVJ, odnosno Jugoslovenske armije. Ove snage bile su do kraja 1944. ojačane artiljerijskim i specijalističkim jedinicama Crvene armije, a tokom decembra 1944. i celovitim korpusnim sastavima Crvene armije i Bugarske armije. Od početka 1945. u borbama su učestvovale samo jedinice Jugoslovenske armije, uz sopstvenu vazdušnu podršku. Borbe su imale karakter dugotrajnih iscrpljujućih frontalnih rovovskih borbi sve do 12. aprila 1945. godine, kada je Sremski front probijen.

Nakon proboja sremskog fronta snage Jugoslovenske armije za nepun mesec dana oslobodile su čitavu teritoriju okupirane Jugoslavije, i Istru i Slovenačko primorje, a neke jedinice dospele su i do Trsta. Pred udarima Jugoslovenske armije kapitulirala je grupa armija "E" i zarobljen je general Aleksandar fon Ler, odgovoran za razaranje Beograd, aprila 1941. godine.

Povezano

• Nedićeva Srbija
• Ustanak u Srbiji 1941.
• Užička republika
• Kragujevački masakr
• Logor Banjica
• Sabotaže u Srbiji u Drugom svetskom ratu
• Četnički teror u Srbiji 1943-1944
• Narodnooslobodilačka borba u Srbiji
• Bitka za Ivanjicu januara 1944.
• Bitka za Srbiju 1944.
• Beogradska operacija
• Proboj četnika i Nemaca iz Srbije