Prijeđi na sadržaj

Bitka za Split (1943)

Izvor: Wikipedija
(Preusmjereno sa stranice Operacija Gajzerih)
Operacija Geiserich
Segment Drugog svetskog rata

Smrt fašizmu - sloboda narodu, natpis u Splitu septembra 1943..
Datum 11. septembar-2. oktobar 1943.
Lokacija grad Split i prilazne komunikacije
Ishod Pobeda nemačkog Vermahta
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije Nemački Vermaht
Ustaška vojnica
Angažirane jedinice
Prva proleterska divizija NOVJ
Četvrta krajiška divizija NOVJ
jedinice Četvrte operativne zone Hrvatske 		7 SS divizija
114. lovačka divizija
92. motorizovani puk
27. ustaška bojna
Snage
20.000 boraca 30.000 boraca
Žrtve i gubici
preko 1.000 izbačenih iz stroja
više stotina ubijenih civila

Nakon kapitulacije Italije, narod Splita predvođen mesnim narodnooslobodilačkim odborima 9. septembra preuzeo je vlast u gradu i okolini i razoružao jedinice italijanskog XVIII korpusa. Tokom narednih dana u Split i okolinu stigli su Prva dalmatinska brigada NOVJ i Splitski NOP odred.

U okviru Operacije Ahze (nem. Achse), a u cilju preuzimanja italijanskog oružja i obezbeđivanja lojalnosti italijanske vojske, komanda nemačke 2. oklopne armije uputila je u prema Splitu delove 7. SS divizije. Ovi delovi su se vazdušnim desantom iskrcali u Sinju, i zatim sa 27. ustaškom bojnom nastavili napredovanje prema Splitu, zauzevši 11. septembra Klis. Tu su zaustavljeni i opkoljeni od jedinica NOVJ. Građanstvo Splita i okoline masovno se priključilo jedinicama NOVJ.

Obe strane morale su da pojačavaju svoje snage. Nemci su prebacivali nove kontingente vazdušnim putem u Sinj, a preostali deo 7. SS divizije, ojačan 92. motorizovanim pukom, krenuo je u nastupanje kopnenim putem iz pravca Imotskog. S druge strane, od 16. septembra u srednju Dalmaciju ušle su Prva proleterska i Četvrta krajiška divizija NOVJ. Kopnena nemačka kolona poražena je i odbačena 18. septembra kod sela Zvečanja. 3. krajiška brigada stigla je 20. septembra u okolinu Sinja i prekinula vazdušni saobraćaj.

Nakon neuspelog napada 3. i 6. krajiške brigade na Sinj 22/23. septembra, situacija za branioce znatno se pogoršala. 7. SS divizija i 92. motorizovani puk sa mostobrana na Cetini počev od 23. septembra snažno su prodirali prema liniji Split - Sinj sa istoka, a 114. divizija iz oblasti Šibenika i Drniša sa zapada. Štabovi NOVJ doneli su 24. septembra odluku o uništenju svih vojnih postrojenja i evakuaciji Splita. Nakon borbi sa partizanskim zaštitnicama, delovi 7. SS divizije ušli su u Split 27. septembra. Prilikom nastupanja prema Splitu i uspostavljanja nemačko-ustaške vlasti, ove formacije vršile su bezobziran teror i ubile više stotine civila.

Nakon ulaska u Split, nemačke snage nastavile su napad na položaje NOVJ na planini Mosor, radi obezbeđivanja Splita i uklanjanja pretnji. 2. oktobra jedinice NOVJ povukle su se sa Mosora radi reorganizacije, formiranja 8. korpusa i učešća u borbama za Livno.

Preuzimanje narodne vlasti u Splitu

[uredi | uredi kod]
Masovni odlazak Splićana u partizane u vreme kapitulacije Italije 1943.

U Splitu je bilo sedište italijanskog XVIII armijskog korpusa 2. armije (SUPERSLODA). U gradu i okolini koncentrisala se glavnina divizije "Bergamo" (izuzev 25. puka u Sinju), i znatne korpusne, karabinjerske i mornaričke snage. Povodom kapitulacije Italije, štab 2. oklopne armije naredio je 7. SS diviziji da zaposedne Dalmaciju između Dubrovnika i Splita, obezbedi lojalnost italijanskih snaga i ne dozvoli da njihovo oružje i oprema padne u ruke snaga NOVJ.

U okolini Splita nije bilo jačih formacija NOVJ. Tokom prethodne godine, veliki broj boraca iz Dalmacije u sastavu svojih jedinica borio se u drugim krajevima zemlje. Na primer, na Sutjesci se borio 1091 Splićanin, a 557 ih je poginulo[1]. Uprkos gubicima i odlivu boraca, borbeno raspoloženje bilo je i dalje snažno. Na poziv Narodnooslobodilačkog odbora, na ulice Splita 9. septembra uveče izašla je velika masa građana, i zahvaljujući tome, NOO je već tog dana preuzeo faktičku kontrolu nad gradom.

Grupa boraca za vreme oslobođenja Splita septembra 1943.

Odazivajući se pozivu Gradskog NOO, nešto prije 19 sati slegla se na splitsku obalu ogromna masa ljudi. U isto vrijeme Talijani su - kao što su to već činili treću godinu svakog dana - spuštali na malom gatu svoju zastavu. Dok se zastava spuštala niz stijeg, iz hiljade grla zaorila je himna: »Hej Slaveni«. Bila je to simbolična i dirljiva slika. Posljednji put uz uobičajenu ceremoniju spuštala se zastava poražene nacije, dok se obalom razlijegala himna naroda pobjednika. Talijani hoće da rastjeraju masu. Najprije to pokušavaju varkom. Počeli su zavijati sirenama na uzbunu, ali narod se nije razilazio. Kad to nije pomoglo, na obalu dolaze tenkovi, nekoliko kamiona vojske pod ratnom spremom. U nakani, da se svijet raziđe, opalili su nekoliko metaka u zrak. U to građani skaču na tankove i bratime se s talijanskim vojnicima.[2]

Partizanske vođe u okolini Splita septembra 1943.

Partizanski predstavnici poveli su pregovore o predaji sa komandom u Splitu, kao i sa lokalnim komandama u okolnim mestima.

... Tako su 9. 9. oko 17,30 sati, ušli u Split na pregovore s Talijanima prvi predstavnici NOVJ: Drago Gizdić i Ante Hrabar u počasnoj pratnji sedam talijanskih motociklista, i četiri partizana iz seoske straže u Žrnovnici (Mate, Petar i Ivan Perčić, te Šime Lolić). Prema dogovoru s Dragom Gizdićem general Bekuci je 10. 9. ujutro u Žrnovnicu poslao automobil, kojim su se na nastavak pregovora prevezli Ivo Ribar-Lola, Svetislav Stefanović-Ćeća, Vicko Krstulović, Ante Hrabar i Drago Gizdić. Ova delegacija zatekla je Split razdragan, okićen crvenim zastavama, spreman za akciju. Pregovori su, kao što je poznato, konačno doveli do potpisivanja sporazuma o predaji naoružanja 12. 9.[3]

Grupa bataljona Branka Dude tokom 10. i 11. septembra je bez borbe razoružala italijanske posade duž železničke pruge Perković - Kaštel Stari, a Šibenski bataljon iz te grupe ušao je u Trogir i Divulje i tamo zajedno sa stanovništvom razoružao italijanske jedinice.

Konačan sporazum o predaji komandant divizije general Becuzzi potpisao je u prisustvu britanskog majora Deakina 16. septembra. U ime NOVJ predaju je prihvatio general Koča Popović, komandant Prvog proleterskog korpusa NOVJ.

Borbe oko Klisa i Sinja

[uredi | uredi kod]
Mesto i tvrđava Klis
Borci I proleterske brigade kod Splita u vreme kapitulacije Italije, septembra 1943.

Split vri! Nismo ni mi bili svesni da topovi sa Klisa tuku solinski most kuda smo svakog dana prolazili. »Kaži tajnu!« govorile su neumorne i gusto poredane straže duž širokog asfaltnog druma za Kaštele. U hotelu Palas klanjali su nam se i pružali pepeonice tupavi italijanski generali, dolazili kuriri sa ostrva, organizovala se vojska Dalmacije. Radili smo kao u polusnu, omamljeni, neispavani, rastrgani. Oko nas more i suludo zujanje naših vozila i — »štuka«. Iz začaranog kruga nije bilo izlaska nikamo — sem u pobedu.[4]

– Koča Popović

Klis je mesto i tvrđava koja svojim položajem dominira područjem Splita. U tvrđavi Klis nalazilo se oko 700 italijanskih vojnika. 10. septembra predstavnici Splitskog NOP odreda pregovarali su o njihovoj predaji. Međutim, lokalni italijanski zapovednik je odbio da preda oružje, prihvativši obavezu savezničke borbe i pružanja otpora Nemcima.

U Sinju su se kao posada nalazili italijanski 25. pešadijski puk i 27. ustaška bojna. Pripremajući se za italijansku kapitulaciju, 7. SS divizija prebacila je 8. septembra vazdušnim transportom 2 čete 1. bataljona 1. (13.) SS puka. Ove snage su uz pomoć ustaša obezbedile lojalnost Italijana.

Tokom 10. septembra i ostale čete ovog SS bataljona prebačene su u Sinj. Ovaj bataljon ojačan ustaškim delovima krenuo je 11. septembra u 11:45 u nastupanje prema Splitu, da bi, prema naređenju, sprečio evakuaciju Italijana morskim putem. Istog dana na put između Sinja i Klisa izbili su delovi 1. dalmatinske brigade. Posle konfuznih susretnih okršaja, nemački bataljon uspeo je da se probije do Klisa. Nakon simboličnog otpora, italijanska posada predala se Nemcima i dozvolila im ulazak u tvrđavu. Tako je već 11. septembra zapretila neposredna opasnost od nemačkog prodora u Split.

Međutim, već tokom tog dana formirane su prve jedinice splitskih dobrovoljaca, koje su izašle na položaje prema Klisu. Na komunikaciji između Klisa i Sinja postepeno su se prikupljali bataljoni 1. dalmatinske brigade. Nastala je složena situacija sa međusobno isprepletenim borbenim grupama i položajima.

11. i 12. septembra prebačen je avionima Junkers Ju-52 na sinjski aerodrom 4. bataljon 1. SS puka i 1. divizion 7. artiljerijskog SS puka, pionirska četa istog puka i topovski vod. Štab 1. (13.) SS puka, koji se 10. septembra prebacio u Sinj, formirao je od ovih snaga borbenu grupu "Petersen", i uputio je prema Klisu. Nakon oštrih borbi, ona je 13. septembra uspela da se probije u Klis, ali je nakon ovog prodora Klis blokiran, izolovan i podvrgnut pritisku. Major Petersen preuzeo je komandu nad oko 1.800 ljudi u izolovanom uporištu Klis.

Napadna grupa 'Petersen' kod Klisa, unatoč neprekidnoj podršci štuka, nije napredovala, zbog žestokog otpora neprijatelja.

Prostor severozapadno od Klisa kao i južno od ovoga posednut od jakih banditskih snaga u izgrađenim poljskim utvrđenjima. 4/1. pod neprekidnim i teškim neprijateljskim napadima, te nakon odstranjivanja brojnih zapreka na cesti Sinj - Klis u 13.30 spojio se sa snagama u Klisu. Od 15.15 grupa vodi teške odbrambene borbe sa nadmoćnim neprijateljem podržanim artiljerijom. Tvrđava i mjesto Klis u našim rukama. Sedam stotima demoraliziranih Italijana u Klisu uzelo učešća u odbijanju neprijateljskih napada. Pri tome 5 Talijana poginulo a 8 ranjeno. Jedna grupa od 50 Italijana zarobljena od strane bandita. Momentano su borbe oko Klisa još u toku. Neprijateljska artiljerijska vatra dobro vođena.

U popodnevnim satima je iz aviona bačeno grupi Petersen u Klisu 1.000 kg namirnica, municije i sanitetskog materijala.[5]

14. septembra ujutro grupa "Petersen" krenula je iz Klisa u nastupanje prema Splitu. Napad je izvođen uz blisku intenzivnu podršku avijacije. Međutim, grupa "Petersen" naišla je na jak otpor grupe splitskih bataljona sa jakom artiljerijskom grupom, i morala se povući nazad.

Split ozbiljno ugrožen. Brani ga naoružani narod.[6]

Severno od Klisa, na cesti prema Sinju, delovala je Prva dalmatinska brigada i grupa ustaničkih bataljona pod komandom štaba Devete divizije, a između Klisa i Splita grupa bataljona od koje će biti formirana 4. splitska brigada. Obe grupe, a naročito druga, sastojale su se najvećim delom od dobrovoljaca koji su tek dobili oružje, bez ikakvog borbenog iskustva. Ipak, njihovo delovanje bilo je uspešno.

Tada mladi skojevac Ivo Bego, kasnije vodni delegat i zamjenik komesara čete u Brigadi, se seća: "Na položajima Kučinska lokva mene su odredili kao skojevca na jedan laki minobacač. Nisam prije toga nikada ni vidio takvo šta. Pogledao sam talijanska uputstva, teoretski sam sve shvatio ali nisam imao nikakve prakse. Dali su mi sutradan dva Talijana koji su nešto znali rukovati minobacačem, ali su bili neobično plašljivi. Negdje predveče između dva naleta 'štuka' došao je Jozo Pekić, kasnije komandir čete u brigadi, da nam održi instruktažu iz rukovanja minobacačem. On je mogao objasniti tek osnovne elemente načina gađanja, jer je instruktaž trajao nepun sat. Naveče smo odmah sa bacačem izišli u prednju liniju i sa istočne strane gađali tvrđavu. Naravno pogoci nisu bili precizni. Srećom prostor tvrđave je bio veliki a na njemu su bili jedino neprijateljski vojnici."[3]

Nemački laki tenk Hotchkiss H35 u Splitu, sept 1943.

Pod komandom Vojmira Kljakovića formirana je od zaplenjenog naoružanja artiljerijska grupa.

O tome Vojmir Kljaković kaže: »Rano ujutro 14. 9. 'štuke' su prvi put bombardirale Kučine i naše artiljerijske položaje. Čim bi odletjeli avioni artiljerija iz kliške tvrđave bi odmah otvarala vatru na naše artiljerijske položaje da bi nas ili blokirali ili uništili. Negdje oko podne vidjeli smo da se iz tvrđave kreću njemačke kolone i spuštaju cestom, poljem i padinama u pravcu Rupotine. Tada je neprijatelj pojačao artiljerijsku vatru na nas da onemogući naše osmatranje i tučenje. Shvatili smo odmah o čemu se radi. Naš prvi zadatak je bio da, bez obzira na rizik, otvorimo paljbu po isturenim dijelovima neprijateljevih kolona u nastupanju. One su se vidjele kao na dlanu, pa su predstavljale izvrstan cilj, a mi smo imali dosta municije i vrlo dobru poslugu na topovima.[3]

Posle podne u borbe kod Rupotine ubačeno je i šest zaplenjenih talijanskih tenkova. Izvršen je protivnapad, pa su esesovci prinuđeni na odstupanje nazad u tvrđavu Klis.

Tokom noći Klis je napadnut sa dve strane. Iako izložena snažnoj vatri, posada se održala zahvaljujući konfiguraciji mesta kao prirodnog utvrđenja.

Nakon 14. septembra, grupa u Klisu se grčevito borila za opstanak, dok se grupa u Sinju koja se stalno pojačavala, borila da se probije u Klis i deblokira ga. Ovi su pokošaji ostali bezuspešni i praćeni su mnogobrojnim žrtvama. Tokom neuspelog prodora 15. septembra sa napadnom grupom bio je i ustaški ministar Edo Bulat, koji je tom prilikom ranjen. Štab 7. SS divizije u svom dnevnom izveštaju za 16. 9. izvestio je komandu 2. oklopne armije o neuspelim borbama tog dana, prilikom pokušaja prodora 2. bataljona 1. (13) SS puka iz Sinja u Klis:

Situacija u prostoru Klis - Split i dalje ozbiljna. Na položajima grupe Petersen kod Klisa cijelog dana artiljerijska i minobacačka vatra. 2/1. u 20.00 krenuo od Sinja i od 16. 09. 16.00 je u teškim borbama kod sv. Jakova, 10 km j. jz. Sinj, te sa artiljerijskom i minobacačkom vatrom napada daleko nadmoćnijeg neprijatelja jačine do 3.000 ljudi, u namjeri da se spoji sa grupom Petersen. Iz Klisa angažirane snage za rasterećenje u 19.00 dostigle raskrsnicu Kurtović 4 km s. i. Klis, ali nisu uspjeli uhvatiti vezu sa 2/1. Vlastiti gubici do sada 50 poginulih i 120 ranjenih.[7]

Već 12. septembra 7. SS divizija rešila je svoje zadatke u južnoj Dalmaciji, tako da je svoje resurse mogla da koncentriše u oblast Splita. Posada u Sinju neprekidno je ojačavana vazdušnim putem u cilju prodora prema Klisu i Splitu. Štab 7. SS divizije oformio je motorizovanu napadnu grupu, ojačanu 8. divizionom 7. artiljerijskog puka, sa kojom je pod ličnim rukovodstvom komandanta divizije oberfirefa Oberkampa (nem. Carl Reichsritter von Oberkamp), krenuo 16. septembra u nastupanje prema Splitu pravcem Imotski - Zagvozd - Šestanovac - Žrnovnica, u cilju izbijanja odbrani Klisa iza leđa.[8] Ova borbena grupa zaustavljena je i potučena 17. septembra kod sela Zvečanja od strane Omiške grupe bataljona ojačane italijanskom artiljerijom.

Vrhovni štab naredio je Prvoj proleterskoj diviziji da nastupi na komunikaciju Imotski - Sinj, a Četvrtoj krajiškoj diviziji na komunikaciju Knin - Sinj i Livno - Sinj. Izašavši pred Sinj, 3. krajiška brigada onemogućila je dalji vazdušni saobraćaj i pojačala pritisak na grad[9].

19. septembra pristigao je u Metković ojačani 92. motorizirani puk,[10] pa su štabovi 2. oklopne armije i 15. brdskog korpusa kreirali plan kombinovanog napada na Split snagama 7. SS i 114. lovačke divizije, i 92. motorizovanog puka. Bilo je predviđeno da se u Splitsko polje spusti padobranski desant, sa ciljem da zarobi "banditske štabove u Splitu" i kompromituje položaje kod Klisa. Istovremeno bi motorizirane snage napale pravcem Sinj - Klis - Split, a snage 114. lovačke divizije pravcem Drniš - Perković prema Trogiru i pravcem Drniš - Muć prema Sinju.

U cilju izvršenja ovih planova Štab 7. SS divizije prebacio se 21. septembra u Imotski, gdje je u širem rajonu prikupio: 1. četu oklopnog brdskog lovačkog bataljona divizije, teški motorizirani artiljerijski divizion, štabne čete divizije i 1. SS puka, pionirski bataljon divizije, delove svog protivavionskog diviziona i kompletan ojačani 92. motorizirani puk. Od ovih snaga formirane su dve borbene grupe; Hildebrant (nem. Hildebrandt)i Bišof (nem. Bischof). Borbena grupa Hildebrandt napala je 22. septembra u 6,30 pravcem Imotski - Lovreć - Cista, a borbena grupa Bišof smerom Imotski - Studenci - Aržano - Vrpolje - Jabuka .[11]

Jedinice Imotskog sektora i 1. proleterska brigada napadale su ove grupe i nanosile im znatne gubitke, ali ih nisu uspele zaustaviti. U zahvatu nastupanja, nemačke jedinice izvršile su masakre civilnog stanovništva[12]. Bezobzirnim nastupanjem, prethodnica borbene grupe Hildebrandt 23. septembra u 10,30 sati izbila je na Cetinu kod Trilja, gde su divizijska štabna četa i štabna četa 1. (13.) lovačkog puka obrazovale mostobran preko Cetine.

Još dok se pripremao prodor ovih motoriziranih grupa u Sinj je prebačena 19. septembra avionima jedna izviđačka četa, a 20. septembra i 2. bataljon 2. SS puka, ali bez 2. čete koja se nije uspela iskrcati zbog vatre 3. krajiške brigade na aerodrom, kojom je zapaljen jedan Junkers-52[13][14]. Tokom noći 22/23. Treća i Šesta krajiška trebalo je da izvrše napad na Sinj i likvidiraju ovo nemačko-ustaško uporište. Treća krajiška brigada ostvarila je značajne uspehe na svom sektoru, ali je u zoru morala obustaviti napad, pošto je 6. krajiška brigada zadržana borbama kod Vrlike, pa je njen napad izostao[9]. Štab 3. krajiške zadržao je jedinice na napadnim položajima, očekujući obnavljanje napada naredne noći. Do toga međutim nije došlo usled izbijanja borbene grupe Hildebrant u Trilj. Kad se tokom 24. septembra ispoljilo nastupanje 114. divizije iz Drniša, štabovi Prvog proleterskog korpusa i 4. operativne zone Hrvatske doneli su odluku o evakuaciji Splita.

Završna faza odbrane i evakuacija Splita

[uredi | uredi kod]
Prvi broj Slobodne Dalmacije u slobodnom Splitu 1943.

Pod zaštitom elastične zadržavajuće odbrane, jedinice NOVJ evakuisale su italijanska skladišta naoružanja i opreme uz pomoć zaplenjenih kamiona u pravcu Dinare. Ovaj pokret sistematski je ugrožavan nemačkim kopnenim i vazdušnim napadima.

Nakon deblokiranja Klisa 26. septembra, ojačana grupa "Petersen" krenula je u konačno nastupanje prema Splitu., dok je grupa "Hildebrant" štitila njen napad sa pravca severa. Poslednje zaštitnice grupe splitskih odreda izvukle su se prema Mosoru tokom prepodneva, tako da su tokom dana 27. septembra, nakon 17 dana borbe, nemačke snage ušle u grad iz kojeg su se evakuisali splitski borci, kao i više hiljada civila (od kojih je bilo i Jevreja).

U naređenju za nastupanje od 26. septembra štab 7. SS divizije izričito je naredio bezobzirni teror nad civilim:

Trupe se osiguravaju uzimanjem talaca. Svaki i najmanji otpor treba slomiti bezobzirnim terorom.[15]

Nemački proglas: "Svi židovi bez razlike vjere i državljanstva imaju se dana 28. septembra najkasnije do podne kod njemačke komande na pristaništu prijaviti. Tko se ne prijavi biti će vješan... Kućevlasnici imaju sve čifutske i komunističke natpise i parole OTSTRANITI SA SVOJIH KUĆA".

Postupajući po ovom naređenju, borbena grupa "Petersen", nastupajući od Klisa do Splita ubila je 150 civila prema podacima iznesenim na suđenju grupi oficira posle rata u Beogradu. Prema izveštaju 6. oružničke pukovnije NDH od 25. oktobra 1943, ubijena su 103 civila kod svojih kuća[16]

U Splitu je odmah nakon posedanja zaveden nemačko-ustaški teror nad preostalim Jevrejima i antifašistički raspoloženim civilima.

Smatrajući da je Split i dalje ugrožen snagama koje se nalaze u njegovoj okolini, štab 7. SS divizije naredio je istog dana nastavljanje napada radi odbacivanja dalmatinskih bataljona sa masiva Mosora.

Te borbe potrajale su još 5 dana. 2. oktobra doneta je odluka da se područje Mosora napusti. Štab 1. proleterske divizije 1. oktobra doneo je odluku o napadu na Tomislavgrad, Livno, Kupres i povezana uporišta, pa je u skladu sa tim tražio da dalmatinske jedinice zatvore pravce prema severu.

Značaj i rezultat operacije

[uredi | uredi kod]

Split je tih dana bio najveći slobodan grad na kontinentu! Splitsko radništvo i građanstvo davalo je lekciju rodoljublja, volje, strategije čitavoj Evropi...[4]

– Koča Popović

Iako nisu uspele da zadrže Split u svojim rukama duže od 17 dana, za snage NOVJ je ova odbrana bila od velikog značaja. Ona je omogućila evakuaciju italijanskog naoružanja i opreme iz korpusnih skladišta. NOVJ je zaplenila veliki broj topova, minobacača i jedan broj lakih tenkova. Time je njena vatrena moć znatno pojačana.

Osim toga, odbrana je omogućila priliv i organizovanje velikog broja novih boraca. U operativne jedinice NOVJ tada je stupilo preko 20.000 novih boraca iz Dalmacije. Njima su popunjene jedinice Prve proleterske divizije i stvorene su nove jedinice. Ove jedinice su bile prisiljene da bez obuke i organizacionih priprema odmah uđu u oštre borbe sa nemačkim motorizovanim snagama podržavanim vazduhoplovstvom.

Privremeno relativno zatišje nakon 3. oktobra omogućilo je dalmatinskim jedinicama najneophodniju obuku i reorganizaciju. Tu su grupe bataljona koje su već od sredine septembra funkcionisale kao brigade, kadrovski ojačane i formalno proglašene brigadama. Grupa splitskih bataljona koja je 17 dana branila grad od pravca Klisa formirana je kao 4. splitska brigada, a od grupa bataljona u polukrugu Trogir - Sinj - Omiš formirane su još Treća dalmatinska, Osma šibenska, Deveta trogirska, Deseta cetinska i Jedanaesta biokovska brigada. Formirani su i divizijski štabovi (19, 20. i 26. divizija), kao i štab Osmog dalmatinskog korpusa.

Gubici

[uredi | uredi kod]

Prema popisu iz 1964, 2.271 poginulih boraca i žrtava fašističkog terora u Drugom svetskom ratu rođeno je u Splitu.

7. SS divizija je nakon operacije izvestila štab korpusa o sledećim sopstvenim gubicima:

  • poginulih 3 oficira, 9 podoficira, 79 vojnika;
  • ranjenih 20 oficira, 50 podoficira, 507 vojnika;
  • nestalih 4 oficira, 4 podoficira, 81 vojnik.

Ukupno: 25 oficira, 63 podoficira, 667 vojnika.[17] Ovi podaci nisu u saglasnosti sa izveštajima borbenih grupa diviziji, kao ni izveštajima jedinica NOVJ, prema kojima bi trebalo da su veći.

Prema prikupljenim izveštajima sanitetske službe, gubici 7. SS divizije za septembar 1943. iznose 99 poginulih, 581 ranjen i 95 nestalih,odnosno ukupno 775 vojnika[18].

Major (oberšturmbanfirer) (nem. SS-Obersturmbannführer) Hajnrih Petersen (nem. Heinrich Petersen), komandant 13. SS puka, direktni nalogodavac ubistva preko sto civila u splitskom polju, 13. novembra 1943. odlikovan je viteškim krstom za zasluge[19].

Ušavši u Split, nemačke snage su bez otpora zarobile 3 italijanska generala, 202 oficira i 9.000 vojnika i podoficira. Od strane nemačkog prekog vojnog suda na smrt su osuđeni i streljani:

  • general-major Peligra (ital. Pelligra), komandant artiljerije 18. italijanskog korpusa,
  • general-major Fulgozi (ital. Fulgosi), komandant 17. obalske brigade,
  • general-major Potikardi (ital. Poticardi), komandant pionira 18. korpusa
  • još 54 oficira iz divizije "Bergamo".

Povezano

[uredi | uredi kod]

Reference

[uredi | uredi kod]
  1. ↑ Viktor Kučan :PROZIVKA BORACA SA SUTJESKE, Beograd 1995.
  2. ↑ Sibe Kvesić : DALMACIJA U NARODNOOSLOBODILAČKOJ BORBI
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Mate Šalov : 4. splitska brigada
  4. ↑ 4,0 4,1 KOČA POPOVIĆ: BELEŠKE UZ RATOVANJE
  5. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta, mikroteka, NAV - B - T - 314 - 556/729 - 735.
  6. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta - NOV - k. 1491, br. reg. 4/4 - 7. Knjiga depeša 4. operativne zone - depeša br. 640/468 od 14. 9. 1943.
  7. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta, (Arhiv vojske), mikroteka, NAV - N - T - 314 - 556/688 - 691.
  8. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta -mikroteka, NAV—N—T—314—314/556/720 do 679
  9. ↑ 9,0 9,1 Ilija Radulović: HRONIKA TREĆE KRAJIŠKE PROLETERSKE BRIGADE - U Dalmaciji, - https://www.znaci.org/00001/36_20.htm
  10. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta -mikroteka, NAV—N—T—314—556/676 do 679
  11. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta -mikroteka, NAV—N—T—314—556/650—655
  12. ↑ PRVA PROLETERSKA BRIGADA - SEĆANjA BORACA - Savo PUZIĆ: NA BEZIMENOM VISU KOD ARŽANA - https://www.znaci.org/00001/27_119.htm
  13. ↑ Nikola LATINOVIĆ: PROTIVTENKOVCEM SAM GAĐAO AVION - https://www.znaci.org/00001/31_147.htm
  14. ↑ Milenko STUPAR: GAĐALI SMO AVIONE U SINjU - https://www.znaci.org/00001/31_148.htm
  15. ↑ Arhiv Vojnoistorijskog instituta -mikroteka, NAV—N—T—314 - 556/544 - 545.
  16. ↑ Zbornik NOR-a, Tom IV, knjiga 18, dokument 206
  17. ↑ Zbornik NOR-a, Tom IV, knjiga 18, dokument 176
  18. ↑ German casualties in Yugoslavia, September 1943 - vojska.net
  19. ↑ Spisak nosilaca viteškog krsta iz 7. SS divizije - http://www.axishistory.com/index.php?id=1972

Literatura

[uredi | uredi kod]

Vanjske veze

[uredi | uredi kod]
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Bitka_za_Split_(1943)&oldid=42169857