Drvar u Narodnooslobodilačkoj borbi
Drvar je jedno od najpoznatijih mesta vezanih za Narodnooslobodilačku borbu naroda Jugosavije, od 1941. do 1945. godine. U njemu je 27. jula 1941. godine izvedena prva ustanička akcija na teritoriji Bosne i Hercegovine, koja se kasnije slavila kao Dan ustanka naroda BiH, a 25. maja 1944. poznati nemački desant, u kojim su Nemci bezuspešno pokušali da zarobe Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita.
Drvar je za vreme Drugog svetskog rata čak 2/3 vremena bio slobodan grad. Posle drugog oslobođenja grada, 1. jula 1942. godine, okupator je uspeo samo dva puta da prodre u grad: 27. februara 1943. godine, za vreme Četvrte neprijateljske ofanzive, kada se održao svega 23 dana i 25. maja 1944. godine za vreme Drvarske operacije.[1]
Povodom 30-ogodišnjice desanta na Drvar, 17. maja 1974. godine, predsednik SFRJ Josip Broz Tito je odlikovao grad Drvar Ordenom narodnog heroja. Takođe je i 15 građana Drvara proglašeno za narodne heroje.
Kraljevina Jugoslavija napadnuta je, bez objave rata, 6. aprila 1941. godine od strane Sila osvine. Napad je izvršen iz više pravaca, sa teritorije Trećeg rajha, Italije, Rumunije i Bugarske, a Beograd je teško bombardovan. Kraljevina Jugoslavija nije bila politički, ekonomski, ni organizaciono pripremljenu da se odupre okupatoru. U uslovima potpune dezorganizacije i haosa, koji je nastao slomom jugoslovenske vojske i države, 17. aprila 1941. godine došlo je do kapitulacije Jugoslavije, a zatim do njenog rasparčavanja.
U toku rasula kraljevske vojske, u Drvar su stigli delovi Jadranske divizije, formirane na prostoru Benkovac-Knin. Od vojnika koji su napuštali svoje jedinice narod je dobijao oružje i municiju, nideći zauzvrat novac, hranu ili civilnu odeću. Nemci su u Drvar ušli 20. aprila gde su zatekli neke delove Jadranske divizije. Početkom maja Nemci su napustili Drvar, a 6. maja su došli Italijani i uspostavili svoju okupacionu vlast.
Pod okriljem okupatora, 10. aprila 1941. godine, u Zagrebu je proglašena tzv. Nezavisna Država Hrvatska, u čiji je sastav uključena i Bosna i Hercegovina. U Drvaru su 25. maja 1941. godine, u prisustvu Italijana formirani prvi organi ustaške vlasti. U početku je to bila ustaška desetina, sastavljena od hrvatskog stanovništva koje je živelo u Drvaru. Ubrzo su im, kao pojačanje, došle ustaše iz nekih hercegovačkih krajeva, koje su oduševljeno prihvatile poziv ustaške vlasti za nasilje nad srpskim stanovništvom. Prvo su pljačkali bogatije građane, a onda ih ubijali. Oko 15. juna ustaše su uhapsile veću grupu uglednih Drvarčana, a zatim ih odveli u selo Risovac, kod Bosanskog Petrovca, gde su ih na svirep način poubijali i bacili u jamu. Početkom juna 1941. godine u Drvar su stigla dva transporta naroda, jedan iz Štajerske, a drugi iz Like, koji su Nemci i ustaše proterali sa njihovih ognjišta.
Pred početak Drugog svetskog rata, Drvarska opština imala je oko 22.000, a sam grad 3.000 stanovnika. Drvarska opština imala je tada 5.000 radnika. Prva organitzacija Komunističke partija Jugoslavije u ovom kraju formirana je novembra 1939. godine u selu Kamenici. Nešto kasnije formirane su i organizacije KPJ u selu Šipovljanima i u samom gradu. Neposredno pred početak rata u Drvaru je bilo 36 članova Komunistike partije Jugoslavije i oko 70 članova Saveza komunističke omladine Jugoslavije, pod čijim su se rukovodstvom odvijale pripreme za ustanak.
Između 22. i 25. jula 1941. godine u široj okolini Drvara formirano je više gerilskih odreda: Kamenički, Javorje, Crljivičko-zaglavički, Boboljusko-cvjetnički, Trubarski, Mokronoški i Tičevski, a na grahovskom području Grahovsko-resanovski odred. Gerilski odredi su bili različitog brojnog stanja što je zavisilo od veličine terena sa koga su popunjavani i oružja sa kojim se raspolagalo. Njihov prvobitni zadatak bio je sprečavanje ustašama ulazak u sela, odvođenje ljudi i pljačkanje imovine.
Formiranje gerilski odreda vršeno je u najvećoj tajnosti. Ustaška vlast je naslućivala da se oko Drvara nešto događa i pokušala je da to osujeti. 23. jula uputila je nekoliko stotina pisanih poziva viđenijim ljudima iz grada i okolnih sela sa nalogom da se odmah jave. U strahu od ustaškog hapšenja, u Drvaru su radnici napustili fabrike i u njih se više nisu vraćali. Sledećeg dana ustaške patrole su na ulicama pohapsile 30 ljudi i odmah ih oterali u Kulen Vakuf i zverski ih pobili. Zbog napetog stanja došao je u Drvar iz Prijedora ustaški bojnik 25. jula da se na licu mesta upozna sa situacijom.
U popodnevnim časovima 26. jula na putu Drvar-Oštrelj, tri naoružana čoveka samovoljno su dočekala u zasedi ustaški automobil i ubila bojnika. Oko dva sata kasnije ustaško-domobranska jedinica, jačine od oko 60 vojnika[1], predvođena komandantom garnizona u Drvaru i ustaškim zapovednikom oružnika, izašla je vozom na železničku stanicu Pasjak i odatle se uputila prema Crljivici. Dolaskom u Crljivicu ustaše su otvorile žestoku mitraljesku i puščanu vatru po seoskim kućama. Uz put su hapsili ljude gde god su stigli. Iznad Crljivice nalazio se Crljivičko-zaglavski gerilski odred koji je napao ustaše i proterao ih nazad u Drvar.
Svim gerilskim odredima sa područja Drvar-Bosansko Grahovo-Srb izdato je naređenje da 27. jula u zoru izvrše napad na ustaške posade u Drvaru, Oštrelju, Prekaji, Trubaru, Martin Brodu, Grahovu i Srbu. Napad na ustaški garnizon u Drvaru dočekan je jakom mitraljeskom i puščanom vatrom i ručnim bombama. Žestoka borba vođena je ceo dan. Samo za vreme oslobođenja Drvara i Oštrelja poginulo je 14 drvarskih boraca.[1] Ovaj dan se, posle rata u SR Bosni i Hercegovini, praznovao kao Dan ustanka naroda Bosne i Hercegovine.
Ustanak je imao snažan odjek ne samo u Bosanskoj krajini, već i širom Like i Dalmacije. To je doprinelo brzom stvaranju sve veće slobodne teritorije, čiji je centar postao Drvar. Ova teritorija, koja je obuhvatala je područje Kulen Vakufa, Donjeg Lapca, reke Zrmanje, Kninske krajine, Dinare, Bosanskog Grahova i Glamoča tj. preko 5.000 kvadratnih kilometara, nazivana je i "Drvarska republika"[1]. Glavna i neposredna opasnost slobodnom Drvaru pretila je od ustaških garnizona iz Bosanskog Petrovca, Ključa, Prijedora i Bihaća. Zbog toga je Štab gerilskih odreda odmah posle oslobođenja Drvara, uputio glavne snage na položaje prema Bosanskom Petrovcu. Narednih dana u odrede su se masovno i dobrovoljno uključivali novi borci s oružjem i bez oružja.
Usporedo sa razvojem ustanka i širenjem slobodne teritorije, ustaničko rukovodstvo u Drvaru pristupilo je formiranju prvih organa Nove vlasti. 30. jula u Drvaru je formirano Vojno revolucionarno veće, sastvaljeno od svih političkih komesara odreda, odbora i ustanova. Veće je pored ostalog, imalo odbore za komunalnu politiku i industriju, i komeserijate za ishranu i javnu sigurnost; ono je imalo karakter sreskog Narodnooslobodilačkog odbora i bilo prvi organ narodne vlasti u Bosni i Hercegovini. Po opštinama su formirani komeserijati, a po selima seoska revolucionarna veća. Polovinom avgusta izvršena je i reorganizacija brojno narasle ustaničke vojske. Radi toga je 16. avgusta 1941. godine, posredstvom Marka Oreškovića, delegata CK KPJ, formirana Drvarska brigada, s komandantom Milutinom Moračom i političkim komesarom Nikolom Kotlom. Ona je krajem avgusta u svom sastavu imala oko 700 boraca.[1]
Gerilski informativni biro izdavao je vesti i bilten „Gerilac“. To je omogućavalo da gerilci i narod budu redovno obaveštavani o događajima na ustaničkom području i u svetu. Nekoliko dana posle oslobođenja Drvara, organizovana je radionica za popravku lakog nemačkog naoružanja i za izradu ručnih bombi, nagaznih mina i lakih minobacača. U dvomesečnom periodu izrađeno je oko 5.500[1] betonskih i železnih bombi, popularnih „drvarčanki“, stotine nagaznih mina i neutvrđen broj minobacača nazvanih drvarskim topovima.
U Drvaru je 21. avgusta 1941. održana Skupština žena Srpkinja, Slovenki, Hrvatica i Muslimanki iz šire okoline Drvara; a 31. avgusta održano je savetovanje svih odreda Drvarske brigade. Na velikom narodnom zboru, 31. avgusta, potvrđeno je i javnim izborom prošireno Narodnolobodilačko veće za Drvar i okolinu, od 32 člana, izabran Narodni sud od 9 članova i Narodni tužilac.[1]
U Drvar je 10. septembra 1941. godine stigao Operativni štab NOP odreda za Bosansku krajinu, čime su uspostavljene čvršće veze s ostalim ustaničkim žarištima. Tada su nazivi gerilac i politički sekretar promenjeni u partizan i politički komesar.
Drvar je ostao slobodan 60 dana, od 27. jula do 25. septembra 1941. godine. U međuvremenu je odbijeno nekoliko jakih napad ustaških, domobranskih i italijanskih snaga.
Ustaška vlast je, odmah po izbijanju ustanka, preduzela je mere za gušenje ustanka. Prema slobodnoj teritoriji, ubrzo su krenule jake i dobro naoružane snage iz Travnika i Ključa, preko Bosanskog Petrovca ka Drvaru. Uz put su nailazile na zasede gerilskih odreda, koji su im nanosili gubitke i usporavali kretanje. One su 2. avgusta krenule u ofanzivu od Bosanskog Petrovac prema Oštrelju i Drvaru. Drvarski i petrovački gerilski odredi su s položaja: Šekovac, Vedro Polje, Kolunić, Rakića Dolina, odbacili sve pokušaje ustaških snaga da se probiju na Oštrelj. U narednom periodu na tom frontu vođene su svakodnevne borbe gerilskih odreda i ustaških snaga.
Političko vodstvo NDH preduzelo je novu operaciju da bi konačno slomilo drvarski ustanak. Za tu akciju angažovali su oko 20.000 vojnika[1], uz jaku podršku artiljerije i avijacije. Te snage raspoređene na operativnom prostoru: Bosanski Petrovac, Mrkonjić grad, Jajce, Glamoč, Livno, krenule su koncentričnim napadom u pravcu Drvara. Njihova glavnina od oko 5.500 vojnika[1], iz šireg rejona Bosanskog Petrovca, bila je usmerena preko Oštrelja ka Drvaru. Na pravcu Bosanski Petrovac-Oštrelj, ustaško-domobranske snage otpočele su napad 23. avgusta. Jakim krilnim kolonama napadale su: preko Osječenice i dalje šumskom železničkom prugom prema Oštrelju, preko sela Drinića u pravcu željezničke stanice Brizgać ka Oštelju. Došlo je do žestoke borbe na svim pravcima. Prednji delovi srednje kolone uspeli su se probiti u Oštrelj, ali su protivnapadom gerilaca, predvođenih oficirom Drvarskog partizanskog bataljona Slavkom Rodićem, brzo odbačeni natrag.
Gerilci su uspeli zadržati Oštrelj u svojim rukama. Glavni okršaj između ustaničkih snaga i ustaša odigrao se 24. avgusta u šumi ispod Oštrelja u jutarnjim časovima. Obe strane su istovremenim izvidnicama krenule u nastupanje u susret jedni drugima, kroz gustu šumu stoletnih stabala, gde je vidljivost vrlo ograničena. Došlo je do borbi u susretu na celom oštreljskom području od Brizgaća do Javorove kose. Paljba sa obe strane iz pušaka i puškomitraljeza, ručnih bombi i neprijateljskih artiljerijskih granata, odjekivala je na sve strane. U redovima ustaške vojske brzo je nastupila panika. Bežali su niz divlju planinu ka Bosanskom Petrovcu. Bio je to njihov potpun poraz.
Opšti neuspesi oružanih snaga NDH u borbi protiv dobro organizovanih ustaničkih jedinica doveli su u pitanje ugled ustaške države. Zbog toga je napravljen sporazum s Italijanima, da njihove trupe okupiraju slobodnu teritoriju. Italijani su u septembru krenuli prema Drvaru sa dve divizije, prikazujući se oslobodiocima i zaštitnicima srpskog naroda od ustaškog nasilja i pogroma. Napredovanje od Knina u pravcu Bosanskog Grahova prema kome su se nalazile ustaničke snage, protekao je bez borbe i otpora. Tamošnji ustanički, četnički rukovodioci, s popom Momčilom Đujićem na čelu, sačinili su sporazum s Italijanima da ih bez borbe puste u Bosansko Grahovo. Među drvarskim ustaničkim rukovodiocima, tada je došlo do raskola, jedni su bili za popa Đujića i puštanje Italijana u Drvar, a drugi za borbu.
Iz Glamoča, preko Rora, ka Drvaru su krenule jedinice italijanske divizije „Bergamo“. Proboj u Drvar za Italijane nije bio ni jednostavan ni lak. Jedinice italijanske divizije „Sasari“ dočekali su gerilski odredi Resanovaca i Trubara. Glavnina partizanskih snaga još se uvek nalazila na frontu prema Bosanskom Petrovcu, odakle se i dalje očekivao napad prema Drvaru od strane ustaško-domobranskih jedinica. Na položajima Ploče i Lijeska, iznad Resanovaca, branioci Drvara su više od deset dana odolevali nadiranju brojnijih i opremljenijih italijanskih jedinica.
Na kraju je sveštenik iz Trubara, Milan Rodić, uveo italijanske jedinice preko sela Trubar braniocima Drvara iza leđa. Evakuisana su industrijska postrojenja, alat, oprema, hrana, pripremano uništenje nepokretnih industrijskih mašina i postrojenja, kao i gotovih proizvoda. Neposredno pred ulazak Italijana u Drvar, 25. septembra 1941. godine, grad je bio sav u plamenu. Gorele su fabrike celuloze i pilane sa ogromnim stokovima rezane građe i celuloznog papira.
Nakon ulaska Italijana u Drvar, došlo je do potpunog raskola i zaoštravanja odnosa između Đujićevih četnika i partizana. I pored brojne italijanske vojske koja je okupirala Drvar i u njemu uspostavila vlast, na terenu oko Drvara nalazio se i dalje veliki broj naoružanih boraca, svrstanih u jedinice, spremne da po naređenju stupe u borbu. Italijanske snage dočekivane su na svakom koraku kada su pokušavale da izlaze iz garnizona u sela.
Oktobra 1941. godine od boraca sa teritorije Drvara formiran je Drvarski partizanski batljon, sa oko 400 boraca, koji je uključen u Prvi krajiški partizanski odred, a februara 1942. godine u sastav novoformiranog Petog krajiškog partizanskog odreda. U Drvaru se, od januara do početka aprila 1942. godine, nalazilo oko 2.000 italijanskih vojnika iz divizije „Sasari“. Njihov broj se u isto vreme kretao u Bosanskom Grahovu i Petrovcu od 700 do 1.000, dok se na Oštrelju nalazila posada od 200 vojnika.[1]
Prve veće borbe protiv Italijana na drvarskom terenu počele su u februaru 1942. godine. Početkom aprila Italijani su iz Knina doveli u Drvar jaka pojačanja što im je omogućilo da izvrše deblokadu garnizona u Drvaru i počnu sa izvođenjem obimnijih ofanzivnih akcija. Prvo su se okomili na sela oko Drvara, gde su pljačkali i palili. Narod čije su kuće spaljene, povlačio se prema planinskim predelima u zbegove, u šumu koja je još uvek bila pokrivena snegom. Najveći problem bio je ishrana naroda i stoke.
Iz Drvara su jake italijanske snage 5. maja izvršile prodor prema garnizonu u Bosanskom Petrovcu. Do 1. jula 1942. godine i poslednji italijanski vojnik napustio je Drvar.
Prodorom Grupe proleterskih brigada, na čelu sa Vrhovnim štabom NOP i DVJ, iz istočne u zapadnu Bosnu oslobođeni su Prozor, Gornji Vakuf i Livno. Krajiške partizanske jedinice su u toku leta 1942. godine oslobodile: Ključ, Mrkonjić grad i Jajce. Stvorena je velika slobodna teritorija u zapadnoj Bosni i susednim krajevima Hrvatske. Komande mesta dobile su Drvar, Prekaja i Martin Brod. U Kamenici je 22. avgusta 1942. godine od Petog krajiškog partizanskog odreda formirana Treća krajiška, a u Tičevu, 9. septembra 1942. godine Četvrta krajiška brigada. Veliki broj mladića i devojaka, iz Drvara i okoline, stupio je te godine u proleterske brigade.
Među prvim akcijama Prve krajiške brigade bila je teranje saničkih ustaša u Sanski Most i ubiranje letine u Saničkoj dolini i spremanje u magacine u Grmeču. Jedinice NOVJ su 4. novembra 1942. godine u Bihaćkoj operaciji oslobodile Bihać i time je povećana slobodna teritorija, nazivana i Bihaćka republika. U to vreme su na oslobođenoj teritoriji održani mnogi skupovi, kao i manifestacije NOP-a: Prvo zasedanje ZAVNOBiH-a, 25. novembra u Mrkonjić gradu; Prvo zasedanje AVNOJ-a, 26. i 27. novembra u Bihaću; Osnovački kongres AFŽ-a, od 6. do 8. decembra u Bosanskom Petrovcu i Osnivački kongres USAOJ-a, od 27. do 29. decembra u Bihaću.
Pošto je krajem 1942. godine Narodnooslobodilački pokret na području Jugoslavije bio u punom zamahu, nemačka Vrhovna komanda je odlučila da preduzme veliku zimsku ofanzivu protiv partizanskih snaga u Bosni i Hrvatskoj (tzv. Četvrta neprijateljska ofanziva). Već 20. januara 1943. godine neprijateljske snage započele su nastupanje od Zagreba i Karlovca, prodirući preko Banije i Korduna prema Bihaću i Bosanskoj krajini.
Desetine hiljada ljudi sa Korduna i Banije napustilo je svoje domove i izmicalo smrtnoj opasnosti. Oni su pod stalnim udarima avijacije i artiljerije bili izloženi natčovečanskim naporima, bolesti i gladi. Njima su se u zaleđenim bosanskim planinama, naročito u Grmeču, pridružili zbegovi krajiških žena i dece i Centralna bolnica NOVJ, s nekoliko hiljada ranjenika. Sva ova masa povlačila se u najvećem broju na jugoistok Bosanske krajine, usred čega se celokupno stanovništvo Drvara i okoline, našlo u mobilnom stanju. Prve izbeglice stigle su u Drvar, 25. januara 1943. godine. Iako se u Drvaru nalazilo nekoliko narodnih kuhinja i podeljeno nekoliko desetina hiljada obroka hrane, izbezumljene, gladne i smrznute izbeglice pljačkale su gde god su stigle.
U jeku neprijateljske ofanzive, 4. februara 1943. godine, po naređenju Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, formirana je Deseta krajiška brigada od zaštitnih jedinica Drvarskog vojnog područja i omladine. Brigada je odmah upućena prema Kamenici da odbije napade neprijatelja. Kada su Nemci 7. februara prodrli u Bosanski Petrovac, omladinske radne brigade Drvara upućene su da običnim poljoprivrednim alatkama vrše rušenje i zaprečavanje na komunikaciji Bosanski Petrovac-Drvar i time olakšaju zadatak Četvrtoj krajiškoj i Sedmoj baniskoj diviziji.
Kada su 1. marta 1943. godine Nemci po drugi put ušli u Drvar, našli su ga potpuno napuštenog. U opštem povlačenju pred opasnostima, i narod Drvara morao je napustiti svoja ognjišta i našao se na začelju svih izbeglica i ranjenika. Mnoge kolone naroda put je odveo u zavejanu Šator planinu. Surova hladnoća, iznemoglost i glad, a iznad svega stalna borba i povlačenje pred nemačkim kolonama koje su prodirale u planinu, stvarala je neopisivu pometnju, jad i patnje. Za mnoge promrzle, za one koji su se survali niz planinske grebene prema Šatorskom jezeru, nije bilo spasa. Pored toga Nemci su u svom nastupanju masakrirali narod u zbegovima gde god su stigli. Tako su u Bastaškom dolu streljali veću grupu žena i dece, a u kućama na bubnju su spalili više članova iz porodica Rodići. Na Kamenici su pobili oko 50 izbeglica sa Banije. Pobijeno je i nekoliko desetina stanovnika u prekajskim selima.
Drvar je treći put oslobođen 20. marta 1943. godine. Nemci i ustaše su za sobom ostavili razaranje, pustoš i smrt. Narod se ponovo vratio na spaljena ognjišta, a Drvar je ponovo postao centar slobodne teritorije. U drugoj polovini 1943. godine kapitulirala je Italija, NOVJ je bila u stalnoj ofanzivi, formirane su desetine novih partizanskih odreda, brigada i divizija, Crvena armija napredovala je prema zapadu, a saveznici u Italiji. U Jajcu je 29. novembra 1943. godine održano drugo zasedanje AVNOJ-a.
Vrhovni štab NOV i POJ, na čelu sa maršalom Titom, je 6. januara 1944. godine prešao iz Jajca u Drvar. Drvar je tada postao, ne samo centar slobodne teritorije, već i centar najviše vojne i civilne vlasti. Pored CK KPJ, Vrhovnog štaba NOV i POJ, Predsedništva AVNOJ-a, Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, u njemu je boravio CK SKOJ-a, Centralni odbor USAOJ-a, savezničke vojne misije, vojne, partijske i političke škole, kao i druge ustanove NOP-a. U Drvaru je, od 2. do 5. maja 1944. godine, održan Drugi kongres USAOJ-a, na kojem je učestvovalo preko 360 delegata iz svih krajeva Jugoslavije. U ovom periodu u Drvaru je održano i nekoliko sednica NKOJ-a, a na jednoj od njih je usvojen nacrt državnog grba Demokratske Federativne Jugoslavije, kao i odluka o formiranju Odeljenja za zaštitu naroda.
Početkom 1944. godine nemčka Vrhovna komanda se odlučila za novu operaciju, nazvanu „Konjićev skok“, čiji je glavni cilj bio da ukloni ili zarobi Vrhovni štab NOV i POJ i da se tako dobije strateška prednost sve dok se potpuno ne unište jedinice NOV i POJ. Za ovaj napad upotrebljen je jedan bataljon padobranaca, SS-ovaca, koji je, posle žestokog bombardovanja Drvara, bačen na grad pomoću jedrilica, kao i pomoću padobrana, a istovremeno kopnenim putem krenule su od Sarajeva preko Jajca borbene grupe Sedme SS divizije "Princ Eugen", od Knina 118. lovačka divizija i 92. motorizovani puk, a od Bihaća i Bosanskog Novog borbene grupe 373. i 392. nemačke divizije.[1]
Za dan napada Nemci su uzeli dan proslave Titovog rođendana, 25. maja, očekujući da će partizane zateći nespremne. Usled čestog izviđanja neprijateljskih aviona, kao i nekih drugih indicija, Vrhovni štab je bio preduzeo izvesne mere za slučaj napada Nemaca iz vazduha. Čak je jedna brigada bila smeštena u samom Drvaru, ali je ona, usled toga što su Nemci vršili demonstrativne napade prema oslobođenoj teritoriji, bila prebačena da ih zaustavi.
Drvar se krajem maja 1944. godine spremao za svečanost povodom rođendana maršala Tita, 25. maja, i za narod i borce je vazdušni desant bio veliko iznenađenje. Od pola 7 do 7 časova Drvar je žestoko bombardovalo pet neprijateljskih eskadrila, a za njima transportne letelice koje su izbacile prvi talas od 314 nemačkih padobranaca.[1] U 7 časova i 10 minuta u grad su počele sletati teretne jedrilice, tako da je u oba talasa spušteno ukupno 730 jedriličara.[1] 500. SS padobranski lovački bataljon imao je jedan jedini cilj — uspeti po svaku cenu uhvatiti Tita.
Prvi otpor nemačkom vazdušnom desantu pružali su delovi Pratećeg bataljona Vrhovnog štaba NOVJ i tenkovski vod Prvog proleterskog korpusa, sa položaja na Šobića glavici i ispred Titove pećine. Sve što je bilo sposbodno, staro i mlado i imalo oružje stupilo je u borbu protiv nemačkih padobranaca i jedriličara. Od jedinica van grada prvi su u pomoć braniocima pristigli oficiri, slušaoci Oficirske škole Vrhovnog štaba, koja se nalazila u Šipovljanima, oko tri kilometra udaljena od Drvara, a oko 11 sati iz Resanovaca je pristigao Drugi bataljon Treće ličke proleterske udarne brigade.
Nemci su oko 9 časova uspeli da zauzmu Drvar, a jedno od najžešćih uporišta u gradu bilo je sedište Okružnog komiteta SKOJ-a, čiji su svi članovi rukovodstva izginuli u borbi s Nemcima. Svi nemački pokušaji da se probiju na desnu obalu Unca, gde se nalazio Vrhovni štab, su bili odbijeni i posle pristiglog pojačanja. Novi talas padobranaca spustio se u Drvar gotovo u isto vreme kada je iz pravca Kamenice stigla Treća lička brigada. Ponovo se rasplamsala borba i Nemci su potisnuti na Šobića groblje, gde su obrazovali kružnu odbranu.
Pećina u kojoj se nalazio Vrhovni štab bila je pod stalnom vatrom nemačkih padobranaca, a Tito i članovi Vrhovnog štaba su uspeli da se oko 12 časova probiju iz pećine i krenu ka Ataševcima. Odakle su kasnije sa Kupreškog polja, sovjetskim avionom, prebačeni u Bari. 500. SS padobransko-lovačaki bataljon pretrpeo je u Drvaru gubitke od preko 400 poginulih i ranjenih[1]. Među ranjenima nalazio se i komandant bataljona, kapetan Kurt Ribke. Tako je operacija "Konjićev skok" u kojoj je učestvovalo oko 950 esesovaca potpuno propala. Samo toga dana poginulo je 365 Drvarčana[1].
Drvar je konačno oslobođen, sve ga tri meseca kasnije, 31. avgusta 1944. godine.
Od ravno četiri godine, koliko je rat trajao, Drvar je bio pod okupacijom svega 390 dana. U jedinicama NOVJ borilo se 4.923 drvarčana, od čega 603 žene. Njih 908 su nosioci Partizanske spiomenice 1941, a 15 narodni heroji. Na bojištima širom Jugoslavije poginulo je 1.274 drvarčana, a 767 je ubijeno kao žrtve fašističkog terora, odnosno preko 10% predratnih stanovnika opštine je smrtno stradalo.[1].
Samo 13 predratnih kuća u Drvaru ostalo je neporušeno. Uništena je celokupna industrija, zanatstvo, trgovina i ugostiteljstvo, školske zgrade, a železnički vozni park sa radionicama i ostalim instalacijama razoren je ili oštećen u razmeri od oko 93%. Stočni fond stanovništva, od koga je ono najviše živelo, smanjen je za preko 80%[1].
Drvar je spadao među posećenije gradove u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji. Kroz njega je godišnje prolazilo preko 200.000 turista. Najposjećeniji objekti su bili Titova pećina i muzej "25. maj 1944".
Predsednik SFRJ Josip Broz Tito je, 17. maja 1974. godine, povodom 30-ogodišnjice desanta na Drvar odlikovao grad Drvar Ordenom narodnog heroja. Istog dana za narodnog heroja je proglašena i Milka Bosnić, šesnaestogodišnja skojevka, koja je poginula tokom desanta. A 25. maja 1974. godine Ordenom narodnog heroja odlikovana je i Treća lička proleterska udarna brigada, koja je odigrala presudnu ulogu u toku desanta.
Predavajući Orden narodnog heroja gradu Drvaru, na proslavi povodom 30-godišnjice desanta na Drvra, predsednik SFRJ Josip Broz Tito je rekao:
Narod, omladina, koji su znali gdje sam ja, svi su radije ginuli nego što bi kazali gdje sam. Kada bi im njemački vojnici, ti razbojnici, pokazali moju fotografiju - odgovorili bi: "Ne znam!" Ubijali su ih. Stotine ih je ubijeno toga dana. Kao je bio visok moral tih ljudi! Kavo je to herojstvo bilo i kakva svijest! Svako je radije ginuo nego što bi bilo šta kazao, jer je bio uvjeren da bi bilo katastrofalno da smo svi mi pobijeni u Drvaru. To je zbilja grad-heroj. Herojski narod Drvara i njegova herojska omladina zaslužuju divljenje, i ne samo divljenje nego i zahvalnost svih naših naroda za ono što su ovdje dali
Drvar je 29. novembra 1981. godine promenio naziv u Titov Drvar, i to ime je nosio do početka devedesetih.
Drvarčani proglašeni za narodne heroje Jugoslavije:
- Uroš Bogunović, rođen 1914. godine u Drvaru. Učesnik NOB-a i član KPJ od 1941. godine. Posle oslobođenja bio general-major JNA. Umro 2006. godine u Beogradu. Ordenom narodnog heroja odlikovan 27. novembra 1953. godine.
- Vid Bodiroža Vicuka, rođen 1919. godine u selu Kamenica, kod Drvara. Učesnik NOB-a od 1941, a član KPJ od 1942. godine. Poginuo je početkom 1945. godine na Sremskom frontu, kao komandant brigade u Petoj krajiškoj diviziji. Za narodnog heroja proglašen 5. jula 1951. godine.
- Kosta Bosnić, rođen 1922. godine u selu Podovi, kod Drvara. Učesnik NOB-a i član KPJ od 1941. godine. Poginuo je 1944. godine u Podgrmeču, kao član Glavnog odbora NOF-a BiH-a i većnik ZAVNOH-a. Za narodnog heroja proglašen 20. decembra 1951. godine.
- Milka Bosnić, rođena 1928. godine u selu Vrtoče, kod Drvara. Članica SKOJ-a od 1944. godine. Poginula tokom desanta na Drvar, 25. maja 1944. godine. Za narodnog heroja proglašena 17. maja 1974. godine.
- Rajko Bosnić, rođen 1920. godine u selu Vrtoče, kod Drvara. Član KPJ od 1941. godine i jedan od organizatora NOB-a u Drvaru i okolini. Aprila 1942. godine zarobljen i ubijen, zajedno sa dr. Mladenom Stojanovićem, od strane četnika. Za narodnog heroja proglašen 24. jula 1953. godine.
- Marija Bursać, rođena 1920. godine u selu Kamenica, kod Drvara. Učesnica NOB-a i članica SKOJ-a od 1941. godine. Poginula septembra 1943. godine kod sela Prkosa, kao borac-bombaš Desete krajiške brigade. Za prvu ženu narodnog heroja proglašena je 15. oktobra 1943. godine.
- Milan Zorić, rođen 1912. godine u selu Donje Vrtoče, kod Drvara. Član KPJ od 1939, saučesnik NOB-a od 1941. godine. Posle oslobođenja bio general-major JNA. Umro 2006. godine u Beogradu. Ordenom narodnog heroja odlikovan 27. novembra 1953. godine.
- Rade Zorić, rođen 1914. godine u selu Donje Vrtoče, kod Drvara. Član KPJ od 1935, a učesnik NOB-a od 1941. godine. Posle oslobođenja bio general-major JNA. Umro 1996. godine u Beogradu. Ordenom narodnog heroja odlikovan 27. novembra 1953. godine.
- Jovo Kecman, rođen 1914. godine u Drvaru. Član KPJ od 1940. i učesnik NOB-a od 1941. godine. Poginuo juna 1942. godine, za vreme ofanzive na Kozaru, kao politički komesar bataljona u Prvoj krajiškoj brigadi. Za narodnog heroja proglašen 20. decembra 1951. godine.
- Danica Materić, rođena 1921. godine u selu Trnići, kod Drvara. Učesnik NOB-a i član SKOJ-a od 1941, a član KPJ od 1942. godine. Bila je član Sreskog odbora AFŽ-a i Sreskog komiteta KPJ i zamenik političkog komesara u Trećoj četi Četvrtog bataljona Desete krajiške brigade. Aprila 1943. godine, zarobljena je od strane italijan i četnika i posle mučenja ubiijena u Kninu. Za narodnog heroja proglašena 27. novembra 1953. godine.
- Ilija Materić, rođen 1911. godine u selu Trnići, kod Drvara. Član KPJ i učesnik NOB-a od 1941. godine. Posle oslobođenja bio aktivni društveno-politički radnik u SR BiH. Ordenom narodnog heroja odlikovan 27. novembra 1953. godine.
- Radivoj Rodić, rođen je 1920. godine u Drvaru. Član KPJ od 1940, a učesnik NOB-a od 1941. godine. Poginuo januara 1942. godine u selu Agićima, kod Bosanskog Petrovca, kao politički komesar partizanske čete.
- Mirko Rokvić Šoša, rođen 1922. godine u selu Trbaru, kod Drvra. Učesnik NOB-a od 1941. godine. Umro 2004. godine. Ordenom narodnog heroja odlikovan 13. marta 1945. godine.
- Jandrija Tomić Ćić, rođen 1888. godine u selu Bastasi, kod Drvara. Učesnik NOB-a od 1941, a član KPJ od 1942. godine. Poginuo tokom desanta na Drvar, 25. maja 1944. godine. Za narodnog heroja proglašen 27. novembra 1953. godine.
- Ranko Šipka, rođen 1917. godine u selu Veliko Očijevo, kod Drvara. Član KPJ od 1939, a učesnik NOB-a od 1941. godine. Poginuo 7. novembra 1944. godine, između Travnika i Zenice, kao komandant Četvrte krajiške divizije. Za narodnog heroja proglašen je 26. jula 1949. godine.
- Ordenom narodnog heroja odlikovani su i:
- Okružni komitet SKOJ-a za Drvar, čiji su svi članovi rukovodstva, poginuli za vreme nemačkog desanta, 25. maja 1944. godine. Članovi rukovodstva bili su: Duško Bursać, Duško Bajić, Ljubo Bosnić, Razija Omanović, Zora Zeljković i Savica Solomun.
- Treća lička proleterska udarna brigada, formirana septembra 1942. godine u Mogoriću, a od novembra iste godine nalazila se u sastavu Šeste ličke proleterske divizije. Odigrala je presudnu ulogu tokom desanta na Drvar, kada se ujutro 25. maja, sa područja Trubara usiljenim maršom prebacila u Drvar. Snažnim napadom odabcila je Nemce od pećine u kojoj se nalazio Vrhovni štab NOV i POJ i maršal Tito.
- Vojna enciklopedija (knjiga druga), Beograd 1971. godina
- Hronologija oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije 1941-1945, "Vojno-istorijski institut" Beograd, 1964. godina
- Narodni heroji Jugoslavije. „Mladost“, Beograd 1975. godina
- Drvar
- Drvarska brigada
- Desant na Drvar
- Titova pećina u Drvaru
- Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu
- Bosanska krajina u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Drvar u drugom svetskom ratu (znaci.org)
| Republike i pokrajine |  | |
|---|---|---|
| Regije |
Banat • Banija • Bačka • Bosanska krajina (Kozara) • Gorski kotar • Dalmacija • Istočna Bosna • Istra • Južna Srbija • Kordun (Petrova gora) • Lika • Sandžak • Slavonija • Srem • Hercegovina • Šumadija | |
| Gradovi | ||
| Ostalo |
AVNOJ • Bolnice • Diverzije • Slobodne teritorije • Jevreji • Žene • Omladina • Narodni heroji • Spomenici • Partizanske pesme | |