Istra u Narodnooslobodilačkoj borbi
Antifašistički pokret u Istri pod vodstvom Komunističke partije Jugoslavije aktivirao se radi oslobođenja od okupatorskih snaga u Drugom svjetskom ratu, te ujedinjenja u novu jugoslovensku zajednicu. Istra se pominje već u prvim proglasima Komunističke partije Hrvatske u aprilu 1941. godine, no kako je bila sastavni dio italijanske državne teritorije, pokret se razvijao u složenim vojnim i političkim uslovima. Pošto je Istra dugo vremena bila sastavni deo fašističke Italije, sa čvrstim sistemom vlasti, Narodnooslobodilački pokret u početku nije imao previše perspektiva za masovni ustanak. Do opšteg oružanog ustanka došlo je nakon kapitulacije Italije septembra 1943. godine. Istra je oslobođena u završnim operacijama JA u maju 1945. godine.
Pripreme i početak ustanka[uredi | uredi kod]
Kako su se ciljevi Narodnooslobodilačkog pokreta Hrvatske i Slovenije podudarali s težnjama većinskog hrvatskog i slovenačkog stanovništva Istre, po okupaciji Kraljevine Jugoslavije članovi KP Hrvatske i KP Slovenije počinju djelovati na istarskom prostoru na kojem nisu imali ni članova ni organizacije. U pomoć su pristigli i istarski emigranti, koje je okupacija zatekla u različitim krajevima Jugoslavije. Vršili su pripreme za otpor, okupljali stanovništvo i pripremali ga za oružanu borbu.
Stvarajući ilegalne punktove i organizacije, članovi KP Hrvatske nailazili su na potporu većinskog pučanstva, koje je prihvatilo opštu platformu NOP-a za nacionalno i socijalno oslobođenje. Međutim, čelnici ilegalne Komunističke partije Italije u Istri su se u početnoj fazi otvoreno suprotstavili pokretu koji je dolazio iz Hrvatske i Slovenije. Nesuglasice o oružanoj borbi, nacionalizmu i internacionalizmu poslije su prevazišli, te od početka 1942., a pogotovo od septembra 1943. godine, italijanski antifašisti masovnije pristupaju hrvatskim i slovenačkim partizanskim snagama.
Narodnooslobodilački pokret do septembra 1943. godine[uredi | uredi kod]
Znatnu je pomoć hrvatskim antifašistima u organizovanju ustanka pružio Okružni komitet KPH za Hrvatsko primorje. Već prvi letak, objavljen u julu 1941. godine u Sušaku pod naslovom „U borbu“, podijeljen je ne samo u Sušaku i Primorju, već i u Rijeci i dijelu Istre. Bio je to prvi pisani poziv u borbu koji se čitao u Istri. Organizaciju NOP-a u Medulinu, Prodolu i ostalim mjestima osnovali su u junu 1941. godine članovi Osvobodilne fronte Slovenije.
Italijanska policija je pratila razvoj NOP-a, pa je krajem godine otkrila tršćansku i organizaciju na Puljštini, a 1942. godine liburnijsku i pazinsku. U vlaku su kraj Hrpelja 6. septembra 1942. godine uhićeni Mijo Pikunić i Mario Špiler, koji su putovali u Trst na sastanak sa članovima KP Italije. Nakon otkrivanja medulinske organizacije SKOJ-a zatvoreni su i osuđeni njeni članovi.
Od sredine 1942. godine, pokret dobiva čvršće organizacione oblike. Djeluju skupine saradnika i simpatizera, osnivaju se institucije NOP-a, organizacije KPH, SKOJ-a, USAOH-a i AFŽ-a. Već u aprilu 1942. godine na Nanosu su osnovane Vipavska i Brkinska partizanska četa. Krajem avgusta osnovana je u Gorskom kotaru Prva istarska partizanska četa kao deo Drugog bataljona Drugog primorsko-goranskog odreda, koji je bio u nadležnosti Pete operativne zone Glavnog štaba Hrvatske. Već 3. septembra ona je ušla u Istru i izvela nekoliko oružanih akcija. Upornim političkim radom u NOP se uključuje i italijansko stanovništvo.
Italijanske vlasti su posebnim vojnim mjerama, uhićenjima, osudama, progonstvima i sustavnim nadzorom nastojale suzbiti subverzivnu djelatnost i onemogućiti širenje partizanskog pokreta iz Hrvatske i Slavonije na italijansku državnu teritoriju. NOP ipak uspijeva da djeluje i u otežanim uslovima.
U proljeće 1943. godine u Karojbi je osnovano Privremeno partijsko rukovodstvo za Istru, za čijeg je sekretara postavljen Josip Matas. U avgustu 1943. godine u Istri djeluje stotinak Narodnooslobodilačkih odbora s više od hiljadu članova, osnovane su sve druge organizacije NOP-a, tiskaju se leci, proglasi i brošure, pokrenuta su glasila „Glas Istre“ i „Il Nostro Đornale“, a do septembra 1943. godine oko osamsto Istrana je preko Rječine uspjelo da se priključi snagama NOP-a.
Kapitulacija Italije i njemačka ofanziva[uredi | uredi kod]
Kapitulacijom fašističke Italije 9. septembra 1943. godine, buknuo je opšti ustanak. Razoružane su italijanske postrojbe, osnovani su Operativni štab za Istru, te Prva, Druga i Treća brigada i dva odreda. Pod oružjem se našlo oko deset hiljada Istrana. Partizanske su postrojbe kontrolisale cijelo poluostrvo, osim Pule, Fažane, Briona, Vodnjana, Rijeke i Trsta.
Politički djelatnici NOP-a izašli su iz ilegale i objavili nacionalnooslobodilački i državotvorni program. Vlast su preuzeli NOO-i, a u mjestima u kojima nije ustrojena vlast NOP-a Komiteti javnog spasa. Pazinskim odlukama, donesenim 13. i 26. septembra, Istra je ujedinjena sa Hrvatskom, što je tada potvrdilo i Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske, priznata su prava italijanske manjine i izabran Pokrajinski NOO za Istru.
Njemačka Oktobarska ofanziva novouspostavljenu je vlast i partizanske postrojbe prisilila na povlačenje. Više od dvije hiljade boraca i isto toliko civila izgubilo je živote, uhićeno ih je više od hiljadu i dvjesto, a u logore odvedeno više od četiri stotine osoba, zaplijenjeno je i razoreno nekoliko stotina stambenih i gospodarskih zgrada. NOP je nastavio aktivnosti i u uslovima njemačke okupacije i represije, poput pokolja u Šajinima, Bokordićima, Maloj Gajani, Križu i ostalim mjestima.
Krajem oktobra i početkom novembra 1943. godine, Operativni štab za Istru osnovao je trinaest partizanskih četa, od kojih je svaka sačinjavala nekoliko desetina boraca. Njihov broj se do kraja godine udvostručio, a aktivnost pojačala. Oživljen je rad NOO-a, a 10. decembra 1943. godine održano je Prvo savjetovanje KP Hrvatske za Istru u Brgudcu, zatim Oblasna konferencija KPH za Istru u Račicama 25. decembra, te Oblasna konferencija SKOJ-a za Istru 29. decembra.
Aktivnosti NOP-a u 1944. godini i završne borbe za oslobođenje[uredi | uredi kod]
U prvim mjesecima 1944. godine osnivaju se nove partizanske čete, bataljoni i udarni bataljoni, a 1. aprila 1944. na Učki je održana Prva oblasna konferencija Ujedinjenog saveza antifašisičke omladine Hrvatske za Istru i postrojena obnovljena Prva istarska brigada „Vladimir Gortan“. U aprilu su osnovani Prvi partizanski odred „Učka“, 4. aprila kraj Bala italijanski bataljon „Pino Budicin“, 15. aprila u Rudanima Drugi puljski partizanski odred, a u junu Druga istarska partizanska brigada. Postrojbe Operativnog štaba za Istru činila su u julu 1944. godine 4,864 vojnika, oficira i podoficira. U avgustu su u Čabru u Gorskom kotaru osnovane Treća istarska partizanska brigada i 43. istarska divizija NOVJ.
Toga ljeta održana je od 22. do 23. jula i Oblasna konferencija Antifašističkog fronta žena za Istru u Gvozdu kraj Rašpora. Osnovane su organizacije Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta u kojima se kao konstitutivni čimbenik pojavljuje privremeni odbor Italijanske unije za Istru i Rijeku. Djeluju seoski, opštinski, kotarski, okružni, te oblasni Narodnooslobodilački odbori kao najviše predstavničko tijelo Narodnooslobodilačkog pokreta Istre. NOO-i nadziru kretanje, skrbe o bezbjednosti i prehrani boraca i civilnog stanovništva, organizuju žetvu i prikupljaju pomoć, a djeluju i u okupiranim gradovima. Članovi NOO-a i pripadnici NOP-a organizuju učiteljske tečajeve i otvaraju škole na hrvatskom jeziku. Uz oblasna glasila „Glas Istre“, „Il nostro đornale“, „Istarski vjesnik“ i „Vijesti“ umnožavaju se i druga glasila, poput pazinskih ili buzetskih „Vijesti“, „Pazinske vijesti“, „Porečki vjesnik“ i ostale. Umnažaju se i oblasna glasila USAOH-a, poput „Jedinstva mladih“. Djeluje Oblasna kazališna družina „Otokar Keršovani“, kazališne družine okružnih NOO-a za Buzet i Pazin, te italijanska kazališna družina. Jačanju kulturne djelatnosti NOP-a pridonijela je Oblasna konferencija kulturnih radnika Istre, održana 15. avgusta 1944. godine.
Ljetni uspjesi zaustavljeni su u jesen 1944. godine, kada njemačke snage utvrđuju obalu i prostor Ćićarije, pa je djelovanje tijela NOP-a otežano. Zbog snažnog neprijateljskog pritiska, dolazi i do nove podjele prema kojoj se preustrojavaju organizacije i institucije NOP-a. Partizanske postrojbe su već u avgustu 1944. godine napustile Istru. U Gorski kotar povukli su se i pojedini dijelovi Oblasnog NOO-a za Istru, Oblasni komitet KPH, Oblasni komitet SKOJ-a, te Oblasni odbori USAOH-a i AFŽ-a. Okružni komiteti KPH i Okružni NOO, neposredno vezani za određenu teritoriju, održavali su kontinuitet NOP-a. U martu 1945. godine na ostrvu Olib okupili su se članovi Oblasnog NOO-a za Istru, kotarskih NOO-a i Okružnog i rejonskog NOO-a za Pulu, kako bi se pripremili za preuzimanje vlasti. Reorganizacijom su ustrojeni okruzi Rijeka i Pula, popunjen je administrativni aparat i osnovani novi odjeli. Krajem aprila snage Jugoslovenske armije s istarskim bataljonima počele su oslobađati Istru, u koju su se 27. aprila 1945. godine vratili članovi Oblasnog NOO-a, te počeli organizovati novu vlast. Pazin je oslobođen 7. maja, a istog dana predale su se njemačke snage u Puli.
Bilans[uredi | uredi kod]
U Istri je Narodnooslobodilački pokret bio nastavak tradicije antifašizma, koji je opstao uprkos represivnim mjerama italijanskih vlasti. Specijalni sud za zaštitu države je od 1926. do 1943. godine osudio na zatvor ili progonstvo 692 istarska antifašista.
U NOB-u su učestvovala 28.754 Istrana, od kojih je 5.000 poginulo u borbama. Istrani su se borili i u pet prekomorskih brigada, koje su iz Italije prešle u Jugoslaviju i učestvovale u borbama za konačno oslobođenje. Bilo je oko 5.800 civilnih žrtava, a u logore je odvedeno 21.509 ljudi.
Istaknute ličnosti NOP-a i narodni heroji Istre[uredi | uredi kod]
Literatura[uredi | uredi kod]
- Enciklopedija Jugoslavije (knjiga peta), „Jugoslavenski leksikografski zavod Miroslav Krleža“, Zagreb 1988. godina.
- Istarska enciklopedija. „Leksikografski zavod Miroslav Krleža“ Zagreb, 2005. godina.
- Istrapedia. hr: Narodnooslobodilački pokret u Istri
- Kolar, Vladimir (1968). ISTARSKA SVITANJA (PRVA ISTARSKA NARODNOOSLOBODILAČKA BRIGADA »VLADIMIR GORTAN«). Beograd: Narodna armija.
- Scotti, Giacomo; Giuricin, Luciano (1979). Crvena zvijezda na kapi nam sja (Bataljon Pino Budicin). Rijeka: Međuopćinski odbor SUBNOR-a.
Vidi još[uredi | uredi kod]
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |