Vojvodina u Narodnooslobodilačkoj borbi
Aprila 1941. godine Vojvodina je okupirana i podeljena u tri okupacione zone: Srem su Nemci predali Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, Bačku i Baranju je anektirala Kraljevina Mađarska, dok je Banat potpao pod vlast domaćih Nemaca, mada je formalno pripadao Nedićevoj Srbiji. Teror i fizičko uništenje nedužnog naroda, privredna pljačka, opšta obespravljenost, beda i očaj karakterisali su četvorogodišnju okupaciju. U toku okupacije u Vojvodini je oko 50.000 ljudi ubijeno, a preko 280.000 je bilo internirano, hapšeno, zlostavljano i mučeno.[1]
Pokret otpora, koji su pokrenula Komunistička partija Jugoslavije, krajem 1941, pretrpeo je u Banatu i Bačkoj težak poraz, dok je u Sremu, posle solidnijih priprema, postepeno prerastao u opštenarodni ustanak. Na oslobođenoj teritoriji u Sremu organizovana je i partizanska vlast, sa masovnim antifašističkim organizacijama, štampom i školstvom. Iskustva iz Srema u organizovanju oslobodilačke borbe prenesena su u leto 1944. godine u Banat, Bačku i Baranju, tako da je pre dolaska Crvene armije, oktobra 1944, ovde već bila organizovana narodna vlast sa oslobodilačkim institucijama.
U kratkotrajnom Aprilskom ratu 1941. godine Vojvodinu su okupirale nemačke i mađarske fašističke snage. Banat je zauzeo nemački 41. motorizovani korpus, Bačku i Baranju mađarski 4. i 5. pešadijski i 1. oklopni korpus, a Srem nemačka 8. tenkovska i 16. motorizovana divizija 46. korpusa.
Ulazak neprijateljskih jedinica naišao je na punu podršku nemačke i mađarske nacionalne manjine u Vojvodini, i bio je prađen brojnim zločinima i deportacijom Srba, Crnogoraca, Jevreja i Roma. Samo u Alibunaru, Petrovgradu i Pančevu streljano je 3.000 ljudi; u Bačkoj i Baranji ubijeno je od 11. do 15. aprila preko 3.500 ljudi, uhapšeno oko 10.000, a iseljeno je preko 10.000 kolonizovanih dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata.[1]
Okupator je organizovao koncentracione logore u Starom Bečeju, Bačkoj Topoli, Apatinu, Starom Vrbasu, Odžacima, Novom Sadu, Bačkoj Palanci, Titelu, Pančevu, Petrovgradu, Zemunu, Jarku, Sremskoj Mitrovici, Vukovaru, Kikindi i drugim mestima, a deportacija je vršena i u koncentracione logore u Mađarskoj, od kojih je najveći bio u Šarvaru.
Posle okupacije Bačku i Baranju anektirala je Kraljevina Mađarska, a aneksiju je, formalno, potvrdila mađarska skupština 16. decembra 1941. godine. Bačka je ušla u sastav Bačko-Bodroške županije, osim grada Horgoša koji je pripao Čongradskoj županiji, a Baranja je priključena Baranjskoj županiji. Novi Sad, Sombor, i Subotica proglašeni su slobodnim kraljevskim gradovima, i bili su neposredno podređeni mađarskoj vladi. Okupacionu vlast vršile su do 25. aprila trupe mađarske „Južne armije“, zatim Komanda vojno-upravne grupe Južne armije, a od 15. avgusta 1941. do oktobra 1944. godine vlast je vršila građanska uprava, potpomognuta mađarskom policijom i žandarmerijom.
Banat (vidi: Banat pod nemačkom okupacijom) je u sistemu nemačke okupacione uprave sačinjavao posebno nadleštvo podbana Dunavske banovine za Banat, gde su vlast organizovali i vršili folksdojčeri. Nalazio se pod jurisdikcijom nemačkog vojnog zapovednika Srbije, kojem je bila neposredno raspoređena Oblasna vojno-upravna komanda 610, sa središtem u Pančevu. Kada je ona prebačena u Srbiju, u Banatu je ostala Okružna vojno-upravna komanda 823, sa središtem u Petrovgradu. U Banat su maja 1941. godine došle manje posadne jedinice, a pored njih bilo je oko 120.000 folksdočjčera, koji su tražili da se obrazuje „Slobodna država Banat“ (nem. Freistaat Banat). U Banatu su se folksdojčeri organizovali u dobrovoljnu naoružanu formaciju „Dojče manšaft“ (nem. Deutsche Mannschaft) koja je okupljala sva lica nemačke nacionalnosti muškog pola od 18. do 60. godina. Od tog ljudstva formirani su „Alarmni bataljoni“ (nem. Alarminheiten), koji su do 1943. godine narasli na oko 6.000 ljudi, a znatan broj ljudstva je bio angažovan u Sedmoj SS diviziji „Princ Eugen“.
Srem je uključen u sastav Nezavisne Države Hrvatske. Pored delova nemačkog 750. pešadijskog puka 718. divizije, u Sremu su se nalazile ustaške i domobranske jedinice i folksdojčerske naoružane grupe.
Neposredno pred rat u Vojvodini se nalazio Pokrajinski komitet KPJ i Pokrajinski komitet SKOJ za Vojvodinu, sa oko 1.250 članova KPJ i oko 3.000 članova SKOJ. Pripremama za oružani ustanak rukovodio je PK KPJ na čelu sa Žarkom Zrenjaninom, a formiran je i Vojni komitet, kojim je rukovodio Radivoj Ćirpanov.
Sprovodeći odluke i zaključke sa Majskog savetovanja CK KPJ, u drugoj polovini juna formirani su vojni komiteti za Srem, Banat, Bačku i Baranju, počelo je stvaranje mesnih desetina udarnih i diverzantskih grupa po gradovima i selima, sakupljene su veće količine oružja, municije i sanitetskog materijala.
Na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu, održanom 23. juna 1941. godine u Petrovgradu, formiran je Štab NOP odreda Vojvodine, koji je posle savetovanja u Stolicama, preimenovan u Glavni štab NOP odreda Vojodine. U sastav Štaba ušli su: Danilo Grujić, komandant, Toza Marković, politički komesar i Žarko Turinski, član.
Nekoliko dana posle odluke Politbiroa CK KPJ od 4. jula 1941. godine o početku oružane borbe protiv okupatora u Jugoslaviji, na sastanku Pokrajinskog komiteta KPJ za Vojvodinu narod Vojvodine pozvan je da odmah počne sa oružanom borbom.
Do tada je u Vojvodini, u mesnim desetinama i diverzantskim grupama, obuhvaćeno u Banatu preko 4.000, u Bačkoj i Baranji preko 3.000 i u Sremu preko 2.000 ljudi.[1] Mesne desetine koje su formirali vojni ili partijski komiteti, bile su, delimično naoružane i delovale u bližoj okolini svojih sela. Zadaci mesnih desetina bili su: prikupljanje oružja i druge vojne opreme, izvođenje diverzantskih akcija, prihvat i skrivanje ilegalaca i ranjenika i sprečavanje dobrovoljnog odlaska na rad u Nemačku.
U toku 1941. godine u Vojvodini je formirano 12 partizanskih odreda, sa ukupno 400 boraca i desetak partizanskih grupa i desetina.
U Banatu je u julu formirano 9 partizanskih odreda: Aleksandrovački, Mokrinski, Kikindski, Melenački, Kumanački, Karađorđevački, Petrovgradsko-stajićevski, Dragutinovački i Prvi južnobanatski NOP odred, sa ukupno 240 boraca.
U Bačkoj je bila najjača Novosadska udarna grupa, a u novembru je formiran i Prvi šajkaški NOP odred.
U Sremu su u toku septembra formirani Fruškogorski i Podunavski NOP odred. Poseban uticaj na razvoj NOP u Sremu imao je beg grupe zatvorenika-komunista iz sremskomitrovačkog zatvora, izveden 22. avgusta 1941. godine, uz pomoć OK KPJ i OK SKOJ za Srem. među 32 zatvorenika nalazili su se, kasnije istaknute ličnosti NOP-a Vojvodine: Jovan Veselinov Žarko, Stanko Paunović Veljko, Slobodan Bajić Paja i drugi.
Specifičnost oružanog ustanka u Vojvoini je bio u tome šti je ova regija svojim geografsko-topografskim sklopom omogućavala okupatoru da se motorizacijom brzo prebacuje sa jednog na drugo područje. Ravnica i velike reke imale su znatnog uticaja na organizaciju i oblik borbe, na razvoj i održavanje oslobodilačkog pokreta. Okupator je u Vojvodini imao i punu podršku celokupne nemačke i dela mađarske nacionalne manjine.
I pored svih teškoća, partizanski odredi u Vojovdini su tokom 1941. godine, izvršili su preko 220 oružanih, diverzantskih i sabotažnih akcija. U preko 90 akcija banatski NOP odredi spalili su 200 vagona kudelje i preko 70 jutara zasejanih žitom, izvršili su napade na više policijskih posada, oštetili nekoliko vozova, porušiili mostove i dr. U Bačkoj je izvedeno oko 50 akcija paljenja žita i kudelje u rejonu Novog Sada, Žablja, Sombora, Subotice i drugih mesta; sečeni su TT-stubovi, likvidirani okupatorski službenici i drugo. Sremski odredi izvršili su u širem rejonu Fruške gore oko 30 akcija. Naročito značajan uspeh postigla je zemunska organizacija KPJ, koja je u NOP okupila antifašiste svih nacionalnosti. Njene oružane grupe izvele su do kraja 1941. godine preko 50 akcija.
Nemci su krajem jula 1941. godine uputili delove 704. i 714. divizije u Banat, gde su zajedno sa tamošnjim okupacionim snagama i folksdojčerima razbili Južnobanatski, Petrovgradsko-stajićevski i Kikindsko-mokrinski NOP odred. Zbog toga su krajem avgusta i početkom septembra, NOP odredi u Banatu reorganizovani od devet u dva odreda: Kumanačko-melenački i Karađorđevačko-aleksandrovački NOP odred.
U Bačkoj su u poterama mađarske vojske, policije i žandarmerije, razbijene mnoge partizanske grupe i desetine, kao i mnoge partijske organizacije. Pojačan je i teror okupatora, a u koncentracionom logoru u Kikindi nalazilo se, u periodu od jula do septembra, čak 4.234 zatvorenika.[1] U nizu policijskih akcija i presuda mađarskih prekih sudova u Bačkoj je, od juna 1941. do oktobra 1942. godine, ubijeno oko 350 članova KPJ i oko 5.000 rodoljuba i antifašista.
Posebnu teškoću u rukovođenjeu oružanom borbom u Vojvodini predstavljalo je to što Pokrajinski komitet i Glavni štab nisu imali nikakve veze sa CK KPJ i Vrhovnim štabom, a i mnoge veze unutar pokrajine su bile prekinute. Zbog toga je Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu, novembra 1941. godine, odlučio da se podeli i da grupa predvođena Žarkom Zrenjaninom rukovodi oružanom borbom u Banatu, a da grupa predvođena Tozom Markovićem i Gezom Tikvickim, rukovodi oružanom borbom u Bačkoj. Veze između Pokrajinskog komiteta i rukovodstva u Sremu, tada nisu postojale, a oružanim ustankom tamo je rukovodio Okružnik komitet KPJ za Srem na čelu sa Jovanom Veselinovim.
U toku zime 1941/42. godine okupatori su nizom akcija i potera nastavili da uništavaju partizanske odrede i partijske organizacije u Vojvodini. U toku 1942. godine u Banatu i Bačkoj izginuli su najviši vojno-politički rukovodioci NOP-a (skoro čitavo članstvo Pokrajinskog komiteta).
U Banatu je Nemcima uspelo da onemoguće prebacivanje partizanskih odreda u Srem, i da im u više akcija nanesu velike gubitke. Od juna 1941. do avgust 1942. godine u Banatu je ubijeno preko 500, a odvedeno u logore oko 4.400 ljudi.[1]
U Bačkoj su januara 1942. godine mađarske okupacione snage u rejonu Žablja razbili Prvi šajkaški NOP odred. Uporedo su izvršili i racije u Novom Sadu, Somboru, Bečeju, Srbobranu i drugim mestima, u kojima je ubijeno oko 3.500, a odvedeno u logore oko 21.500 ljudi.[1]
Najjači razmah oslobodilačke borbe u Vojvodini tokom 1942. godine bio je u Sremu. Početkom decembra 1941. godine u Pećincima je održano Okružno partijsko savetovanje, a ubrzo posle toga formiran je Štab NOP odreda za Srem. Od posebnog značaja bilo je i uputstvo Vrhovnog štaba, koje je ukazalo na važnost komunikacija u Sremu i potrebu njihovog neprekidnog rušenja. Tada je Vrhovni štab naredio da se partizanski odredi iz Srema stave pod komandu Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske, odnosno Treće operativne zone Hrvatske. Međutim zbog slabih veza sa Štabom Treće zone, Štab NOP za Srem je delovao samostalno.
Fruškogorski i Podunavski NOP odred prikupli su se, marta 1942. godine, na Fruškoj gori i do kraja juna izveli preko 30 uspešnih akcija. Sredinom jula OK KPJ za Srem i Štab NOPO Srema preduzeli su mere za oživljavanje oružane borbe van Fruške gore, tako da je ubrzo formiran Posavski NOP odred, koji je delovao u jugoitočnom delu, i Bosutska partizanska četa, koja je delovala u jugozapadnom delu Srema.
U periodu jul-avgust stanovništvo Srema i partizanski odredi prikupili su i sklonili velike količine žita, a na imanjima folksdojčera i saradnika okupatora, kao i na dobrima NDH, spalili su oko 3.000 jutara žita, uništili su oko 80 vršilica i oko 100 kosačica.
U avgustu je Fruškogorski NOP odred narastao na oko 350, a Podunavski na 250, Posavski na 150, a Bosutska četa na oko 100 boraca. U mnogim krajevima Srema bila su izgrađena mnoga podzemna skloništa tzv. „baze“ za smeštaj i negu ranjenika, sklanjanje oružja, sanitetskog materijala i hrane.
U drugoj polovini avgusta Nemci su delovima 704, 714. i 717. divizije, Drugim domobranski zborom i uz sadejstvo mađarske rečne flote izveli ofanzivu na Frušku goru. Ofanziva je počela 24. avgusta napadom na Podunavski odred, istočno od puta Irig-Sremska Kamenica. Odred se bez većih gubitaka probio iz obruča i zabacio u neprijateljevu pozadinu. Dejstva protiv Fruškogorskog odreda, koji se nalazio u zapadnom delu Fruške gore, počele su 26. avgusta. Odred je bio okružen, ali je glavnina uspela da se probije i izbegne uništenje. Nemci su nastavili nastupanje prema Dunavu, uništili manje partizanske jedinice i pohvatali mnoštvo naroda koji se nalazio u zbegu. Izbijanjem na Dunav, 31. avgusta, nemačka ofaniziva je završena, a od 1. do 15. septembra domobrani su izvršili ponovni pretres Fruška gore.
Početkom septembra od svih partizanskih jedinica, na teritoriji Srema, formiran je Sremski NOP odred, a dotadašnji Štab NOP odreda za Srem postao je Štab Sremskog NOP odreda. Početkom oktobra, iz istočne Bosne u se u Srem prebacila Šesta istočno-bosanska brigada, koja je zajedno sa sremskim partizanima razbila neprijateljske posade u Vrbanji i Kuzminu. OK KPJ za Srem, na osnovu direktive Vrhovnog štaba, doneo je odluku da se glavnina Sremskog odreda, jačine dva bataljona (sa oko 700 boraca), prebaci u istočnu Bosnu, zajedno sa Šestom istočno-bosanskom brigadom.
U Sremu je, posle Okružnog partijskog savetovanja, održanog u selu Sasama, kod Stare Pazove, decembra 1942. godine, proširen OK KPJ, a posle uključivanja zemunskog sreza u nadležnost Pokrajinskog komiteta, obrazovani su okružni komiteti za istočni i zapadni Srem. A januara 1943. godine na incijativu CK KPJ, formiran je novi Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu, na čelu sa Jovanom Veselinovim.
Marta 1943. godine, od boraca koji su ostali u Sremu formiran je novi Sremski NOP odred, a u aprilu on je narastao na dva bataljona jačine oko 700 boraca. U periodu mart-april on je izveo preko 200 oružanih akcija.
Bataljoni koji su prešli sa Šestom istočno-bosanskom brigadom u Bosnu najpre su prerasli u Grupu vojvođanskih udarnik bataljona, a u aprilu u Prvu i Drugu vojvođanski brigadu.
Sredinom maja 1943. godine formiran je Operativni štab NOV i PO Vojvodine, a za komandanta je izabran Aćim Grulović, a za političkog komesara Slobodan Bajić Paja. Od dva bataljona Sremskog odreda, jedne čete i novopridošlih boraca formirana je Treća grupa vojvođanskih udarnih bataljona, koja je 3. juna postala Treća vojvođanska brigada.
Srem je tada postao baza za popunu ljudstvom, odećom i hranom vojvođanskih brigada koje su se nalazile u istočnoj Bosni. Krajem maja je iz Srema za istočnu Bosnu krenulo oko 1.100 boraca i oko 100 kola sa hranom i odećom za popunu Prve i Druge vojvođanske brigade. Noću 22/23. maja transport se prebacio preko Save, gde su ga prihvatile vojvođanske brigade. Sremski NOP odred i Treća vojvođanska brigada su do kraja juna izveli preko 130 raznih akcija, uništili su 80 vagona i 15 lokomotiva, ubili i ranili oko 600 neprijateljskih vojnika i dr.
Odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJ 2. jula 1943. godine Operativni štab NOV i PO Vojvodine je preimenovan u Glavni štab, a formirana je i Šesnaesta vojvođanska divizija u čiji su sastav ušle Prva, Druga i Treća vojvođanska brigada.
Zbog povećanja broja boraca, Sremski NOP odred je 19. jula podeljen na dva odreda — Prvi i Drugi sremski NOP odred. Do kraja septembra ova dva odreda, zajedno sa Trećom vojvođanskom brigadom su izvršili mnoge akcije, a posebno se ističu: napad na domobransku posadu u selu Oteku, 1. jula; likvidacija žandarmerijske stanice u selu Vognju, 31. jula; borba protiv delova nemačkog 14. SS policijskog puka, 1. avgusta kod sela Bešanova i Grgurevaca; uništenje nemačke minerske čete kod sela Neština, 23. avgusta; prepad na nemačko-domobransku posadu u Irigu, noću 29/30. avgusta; napad na putnički voz, kod železničke stanice Spačve, 9. septembra; razoružavanje posade u Čortanovcima, 14. septembra i drugo.
Od posebnog značaja za razvoj NOB, ne samo u Vojvodini, već i u Jugoslaviji, imale su akcije sremskih i slavonskih partizana na pruzi Beograd-Zagreb, koje su ometale normalan i bezbedan protok okupatoru. U Sremu je naročito je bila uspešna akcija tokom žetve 1943. godine, pod parolom „Ni zrno žita okupatoru“, kada su partizani spalili preko 600 vagona žita i oko 130 vagona kudelje. Stanovništvo Srema je, za svoje potrebe, sakrilo velike količine žita, a za ishranu boraca je dalo oko 100 vagona žita.
Zbog masovnog učešća naroda Srema u Narodnooslobodilačkoj borbi Nemci su odlučlili da krajem septembra izvedu ofanzivu kojom bi obuhvatili do tada najširi prostor u Sremu. Cilj ofanzive je bio da se unište partizanske jedinice, opljačkju i popale sela i da se sve sposobno muško stanovništvo odvede u logore. Za ovu ofanzivu Nemci su angažovali: Prvu kozačku i 173. rezervnu diviziju, 901. motorizovani puk, 186. rezervni bataljon, policijske snage, Sremski domobranski zdrug i druge vojne jedinice — ukupne jačine oko 30.000 ljudi.[1]
Ofanziva je počela 19. septembra napadom na partizanske snage u području Fruške gore, a zatim je prenešena u severoistočni Srem u periodu od 30. septembra do 8. oktobra, duž pruge Beograd-Zagreb, od Zemuna do Sremske Mitrovice. Kada su Nemci pregrupisali svoje snage ponovo su 13. oktobra napali delove Prvog sremskog NOP odreda na Fruškoj gori. Pošto jedinice Prvog i Drugog sremskog NOP odreda nisu prihvatile frontalnu borbu, podeljene u manje grupe, zabacile su se u nemačku pozadinu i napale njegove slabije delove. Dok su još trajale borbe u selu Višnjićevu je, od delova Prvog i Drugog sremskog odreda formirana Četvrta vojvođanska brigada. Nastavljajući akcije u Sremu, Prva kozačka u delovi 173. divizije su 21. oktobra prenele težište dejstva protiv Druge i Četvrte vojvođanske brigade, na području reka Bosuta i Save, koje su se pod dejstvom jakih neprijateljskih snaga prebacile u istočnu Bosnu.
Tokom ofanzive Nemci su uspeli da nanesu samo manje gubitke partizanskim jedinicama, ali je stanovništvo Srema bilo izloženo pljački, masovnim streljanjima i odvođenjima u logore i drugim represalijama. Ali i pored toga, razvoj NOB u Sremu je do kraja 1943. godine bio u stalnom porastu, pa je 14. novembra formiran Diverzanstki bataljon Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine. Prvi i Drugi sremski NOP odred i Diverzantski bataljon uništili su, do kraja godine, 20 lokomotiva i 100 vagona, razorili dve železničke stanice, posekli preko 200 TT-stubova, porušili više mostova, oborili jedan avion i izveli preko 20 uspešnih napada na neprijateljske posade.
Posle krize koja je nastupila tokom 1942. godine u razvoju NOP-a u Bačkoj, Baranji i Banatu, zbog nadmoćnosti okupatorskih jedinica i masovnih zločina nad civilnim stanovništvom, oslobodilačka borba je u toku 1943. godine ponovo počela da uzima šire razmere. Rukovodstvo NOP u Bačkoj i Baranji uspostavilo je početkom 1943. godine vezu sa Pokrajinskim komitetom KPJ za Vojvodinu, čijom je odlukom maja 1943. godine obrazovan novi Oblasni komitet KPJ za Bačku i Baranju. Toko leta formirana su i dva okružna i pet sreskih komiteta KPJ, kao i NO odbori, vojne desetine, udarne i diverzantske grupe, naročito u žabaljskom, bačkopalanačkom, odžačkom i novosadskom srezu. U Sremu je 11. avgusta, od boraca iz Bačke, formiran Treći bačko-baranjski NOP odred, koj se krajem meseca prebacio u Bačku. Popunjen novim borcima Odred je tokom septembra i oktobra izveo više akcija, ali je zbog jakog pritiska neprijateljskih snaga i mađarskog terora nad stanovništvom, u novembru ponovo prešao u Srem.
U Banatu je i pored surovog terora okupatora, sve više jačao NOP pokret. Početkom januara 1943. godine formiran je Severnobački NOP odred, koji je dejstvovao u rejonu Karađorđeva, Srpske Crnje i Radojeva. Zbog osetnih gubitaka bio je prisiljen da se 17. septembra prebaci u Srem, gde se priključio sremskim partizanima. Jedan deo ovog odreda, se posle završenog diverzantskog kursa vratio u Banat i nastavio dejstva. U Sremu je tada formiran i novi OK KPJ za severni Banat. U južnom Banatu je početkom 1943. godine dejstvovao Južnobanatski NOP odred, koji se zbog čestih neprijateljskih potera prebacivao u rumunski deo Banata. Njegovim delovanjem bile su stvorene mnoge organizacije NOP u južnom Banatu i među srpskim življem u Rumuniji.
Početkom 1944. godine u Sremu je delovalo preko 120 mesnih i 4 gradska NO odbora, kao i Glavni Narodnooslobodilački odbor Vojvodine, formiran 23. oktobra 1943. godine. U istom periodu na teritoriji Srema su delovali Prvi i Drugi sremski NOp odred, a posle formiranja Šeste vojvođanske brigade, 17. januara, i prelaska Četvrte vojvođanske brigade iz istočne Bosne u Srem, 28. januara, pojačana su dejstva na komunikacije i na okupatorske garnizone. Tokom januara i februara izvršeno je oko 40 diverzija na prugama i mostovima, kao i veliki broj napada na neprijateljske posade, zbog čega je sredinom februara iz Šlezije na područje Vinkovaca i Rume, prebačena 13. SS divizija „Handžar“. Ona je sa drugim nemačkim i ustaško-domobranskim snagama počela, 10. marta, trodnevnu operaciju na području sela Lipovca, Morovića, Sremske Rače i Jamene sa ciljem da se okruži i uništi partizanske snage. Glavni štab NOV i PO Vojvodine je pod borbom povukao jedinice u rejon sela Jamene i Sremske Rače, i noću 10/11. marta ih prebacio preko Save u istočnu Bosnu. Tokom ove kratkotrajne operacije okupator je u selima Batrovcima, Moroviću, Sremskoj Rači i Jameni pobio oko 750 civila [1], a na reci Bosutu je porušio branu, čime je izazvao poplavu velike količine obradivog zemljišta.
Sredinom 1944. godine snage NOP u Vojvodini su veoma narasle. U to vreme 16. i 36. vojvođanska divizija vodile su borbe u sastavu 12. vojvođanskog udarnog korpusa NOVJ (koji je formiran 1. aprila 1944) u istočnoj Bosni, a u Vojvodini su dejstvovali Šesta vojvođanska brigada, Prvi i Drugi sremski NOP odred, Severnobanatski, Južnobanatski i Treći bačko-baranjski NOP odred, kao i Diverzantski bataljon Glavnog štaba Vojvodine. Zbog stalne aktivnosti sremskih partizana na prugama Beograd-Zagreb, Vinkovci-Brčko, Šid-Sremska Mitrovica, Vrdnik-Ruma i Ruma-Klenak i ometanja okupatora u prikupljanju letine, Nemci su 14. juna preduzeli operaciju pod nazivom „Žitni cvet“ (nem. Kornblune). Glavni štab NOV i PO Vojvodine je pravovremeno saznao za nemačku operaciju i prebacio Šestu vojvođansku brigadu u bosutske šume, a deo Prvog sremskog odreda u jugoistočni deo Srema. Do 30. juna okupator je završio pretres Fruške gore, na kojoj nije zatekao jače partizanske snage, već je samo uspeo da otkrije nekoliko partizanskih baza i u njima pohvata oko 100 boraca. Od 1. do 11. jula okupator je iz rejona Vrdnika i Jarka produžio s akcijama i u severnoistočnom delu Srema u selima: Maradiku, Čortanovcima, Beški, Krčedinu, Novom i Starom Slankamenu, Surduku i Belegišu, terorisao je i opljačkao stanovništvo. Za to vreme Šesta vojvođanska brigada, Prvi i Drugi sremski odred napali su u pozadini neprijatelja: 7/8. jula napali su posadu u selu Čalmi i izvršili sedam diverzija na pruzi Beograd-Zagreb. Od 12. jula okupator je preneo akciju na jugoistočni i južni deo Srema, gde je pobio oko 100 i odveo u logore oko 250 ljudi.[1] Nemci su potom 17. jula s jednom borbenom grupom, od oko 4.000 ljudi, s pravca Ruma-Bešanovački Prnjavor, a zatim sa drugom, jačine oko 2.000 ljudi iz Šida i Sremske Mitrovice preduzeli koncentrično dejstvo prema Fruškoj gori rotiv Šeste vojvođanske brigade i Prvog sremskog NOP odreda. Borbe su vođene 17. i 18. jula, a naročito kod sela Divoša, na Vetrenjači i Crvenom čotu, kod Bešanova i Bešanovačkog Prnjavora. Nemci su 26. jula, s istim snagama, izveli operaciju u Bosutskim šumama protiv Sedme vojvođanske brigade, Drugog sremskog i Majevičkog NOP odreda. Zbog nadmoćnosti neprijatelja Glavni štab Vojvodine je povukao jedinice iz Bosutskih šuma u Slavoniju, na Dilj-planinu, gde su do 9. septembra dejstvovale sa slavonski partizanima.
Naredbom Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine od 22. jula 1944. godine počela je reorganizacija komandovanja i jedinica NOVJ na području Vojvodine. Od Prvog i Drugog semskog NOP odreda i novoprističlih boraca formirani su: Fruškogorski, Posavski i Bosutski NOP odred, koji su potpali pod komandu novoformiranog Štaba sremske operativne zone, a u vagustu su formirani štabovi banatske i bačko-baranjske operativne zone. Štab bačko-baranjske operativne zone je krajem avgusta od Trećeg bačko-baranjskog NOP odreda i novih boraca formirao: Bačkopalanački, Šajkaški, Novosadski, Somborski i Subotički NOP odred. Južnobanatski NOP odred je u julu preimenovan u Čatvrti banatski NOP odred, a zatim reorganizovan u Vršački, Belocrkvanski i Pančevački NOP odred. Tokom avgusta su jedinice Glavnog štaba Vojvodine, u vezi sa operacijama Prvog proleterskog i 12. vojvođanskog udarnog korpusa u Srbiji i naređenjem Vrhovnog štaba NOV i POJ, pojačale dejstva na okupatorske posade i komunikacije. U drugoj polovini avgusta i početkom septembra snage NOVJ u Vojvodini su uništile brojne okupatorske posade, porušile oko 30 kilometara pruge, uništile preko 20 lokomotiva, 70 vagona, 10 železničkih stanica, 10 mostova i dr.
Uspešna dejstva snaga NOVJ u Srbiji, istočnoj Bosni, Slavoniji i Vojvodini i izbijanje jedinica Crvene arije na jugoslovesnko-rumunsku granicu, ubrzali su proces demoralizacije i osipanja kvinslinških vojnih formacija. U jesen 1944. godine jedinicama NOVJ u Sremu se predalo oko 2.600 domobrana; istovremeno je došlo do novog priliva boraca. Naredbom Glavnog štaba Vojvodine, 11. septembra, su formirane Osma, Deveta, Deseta i Jedanaesta vojvođanska brigada, koje su ušle u sastav Sremske operativne zone. A 17. oktobra je, naredbom GŠ Vojvodine, formirana Vojna uprava za Banat, Bačku i Baranju, koja je podeljena na Vojnu oblast za Banat i Vojnu oblast za Bačku i Baranju i preuzela je svu izvršnu i sudsku vlast. Početkom oktobra Osma vojvođanska brigada se iz Srema prebacila u Banat, a Šesta vojvođanska brigada se 9. oktobra prebacila, preko Save, u Srbiju i ušla u sastav 36. vojvođanske divizije.
Jedinice sovjetske Crvene armije su 19. oktobra zauzele Temišvar i izbile na jugoslovensko-rumunsku granicu. Uz sadejstvo jedinica Banatske operativne grupe, snage 10. gardijskog streljačkog korpusa Crvene armije su u snažnom naletu oslobodile: Belu Crkvu, 1. oktobra; Vršac, 2. oktobra; Kovin, 3. oktobra; Pančevo, 6. oktobra. Jedinice 31. gardijskog korpusa su oslobodile: Petrovgrad, 3. oktobra i Kikindu 6. oktobra. Do 10. oktobra jedinice Crvene armije i Banatske operativne grupe su izbile na Tisu i Dunav i oslobodile čitav Banat. U selu Vojlovici, kod Pančeva, formirana je 8. oktobra Dvanaesta vojvođanska brigada; njena dva batljona i jedinice 109. streljačke divizije Crvene armije forsirale su 10/11. oktobra Dunav, kod sela Višnjice, i u sklopu Beogradske operacije učestvovale u borbama kod Mirijeva i Stojičinog brda.
U Bačkoj su za to vreme jedinice Bačko-baranjske operativne zone vodile uspešne borbe sa neprijateljem. Subotički NOP odred je 11. oktobra – prema idealističkoj predstavi – oslobodio Suboticu (okupatorska vojska je bećeži pred vešću nadolaska Crvene Armije samostalno napustila kasarne koje su bez borbe preuzete ali i dalje, čak i nakon ulaska Sovjetskih jedinica u grad vodile su se borbe i pojedinačna čišćenja okoline grada od zaostalih nemačkih i mađarskih jedinica). Jedinice 31. gardijskog korpusa Crvene armije počele su 19. oktobra široka dejstva u Bačkoj. U sadejstvu sa Bačkopalančkim NOP odredom oslobodile su 21. oktobra Bačku Palanku, a sa Somborsim NOP odredom Sombor i izbile na Veliki kanal. Jedinice Sedme vojvođanske brigade su 22. oktobra oslobodile Sremsku Kamenicu, a sutradan delovi Dvanaeste vojvođanske brigade Titel. Petrovaradin i Sremske Karlovce je 23. oktobra oslobodila Sedma vojvođanska brigada, a Novi Sad 23/24. oktobra Novosadski NOP odred. Do 27. oktobra jedinice Crvene armije su iz sadejstvo Sedme, Osme i Dvanaeste vojvođanske brigade izbile su na Dunav kod Bezdana i Apatina. Početkom novembra počele su pripremne forsiranja Dunava i prelazak u Baranju. U Novom Sadu je 31. oktobra 1944. godine formirana 51. vojvođanska divizija, u čiji sastav su ušle Sedma, Osma i Dvanaesta vojvođanska brigada.
Tek osnovana 51. vojvođanska divizija se uskoro uz jedinice 57. sovjetske armije sukobila sa nemačkim jedinicima kod Batine u Baranji. Cilj jedinica NOVJ je biolo oslobađanje Baranje, a sovjetske armije je bio da uspostavi mostobran za prelazak svojih tenkovskih jedinica na desnu stranu Dunava radi lakšeg zauzimanja Mađarske. Sa druge strane Nemci su se trudili da omoguće povlačenje nemačkih i kvinsliških jedinica preko Hrvatske i Slovenije u Austriju. Batinska bitka je trajala od 11. do 19. novembra i okončala se pobedom jedinica NOVJ i Crvene armije.
Posle oslobođenja Beograda Prvi proleterski i Dvanaesti vojvođanski udarni korpus NOVJ preneli su težište dejstava na prvac Zemun-Vinkovci. Pošto su oslobodili istočni deo Srema, razbili su nemačku odbranu u rejonu Sremske Mitrovice, koja je 1. novembra oslobođena, a potom su u daljem nadiranju do 10. novembra izbili pred utvrđene položaje na liniji Ilok-Erdevik-Martinci. Na tim položajima razvila se frontalna borba, poznata pod nazivom Sremski front. Prvih dana decembra 1944. godine u Srem su stigle jedinice 68. korpusa Crvene armije, a krajem decembra i bugarska Prva armija. Borbe na ovom frontu bile su dugotrajne i veoma teške. Okupator, pomognut ustašama, se žilavo branio. Nekoliko puta front se pomerao zapadno od Sremske Mitrovice, pa se ustalio iza Šida. Nemci su izvršili dva snažna protivudara. Prvi put, 3. januara 1945. godine, i iznenadnim protivnapadom potisnuli su 21. srpsku diviziju pravcem Otok-Komletinci-Nijemci na levu obalu Bosuta. Drugi, daleko snažniji protivudar Nemci su izvršili 17. januara (poznat kao „Zimska oluja“), angažovanjem svoje tri divizije, potisnuli Prvu jugoslovensku armiju na istok i zauzeli Šid. Posle dva dana, 19. januara, Prva armija, prisilila je neprijatelja na odbranu i povratila Šid. Otad je Sremski front stabilizovan do konačnog proboja 12. aprila.
Jedinice Glavnog štaba NOV i PO Vojvodine, 16, 36. i 51. vojvođanska divizija, ušle su 1. januara 1945. godine u sastav Treće jugoslovenske armije, pod komandom general-lajtanta Koste Nađa.
Politički, privredni i društveni život u oslobođenoj Vojvodini odvijao se u uslovima borbe za konačno oslobođenje Jugoslavije. U Novom Sadu su održane:
- Prva pokrajinska konferencija JNOF-a Vojvodine, 10. i 11. decembra 1944.
- Prvi kongres antifašističke omladine Vojvodine, od 27. do 30. decembra 1944.
- Prva konferencija AFŽ Vojvodine, 1. i 2. januara 1944.
- Sedma Pokrajinska konferencija PK KPJ za Vojvodinu, 5. i 6. aprila 1945.
Na velikom narodnom mitingu, održanom 11. aprila 1945. godine u Novom Sadu, objavljena je izjava o pristupanju autonomne Vojvodine federalnoj Srbiji, a 30. i 31. jula održano je Prvo zasedanje Skupštine delegata Vojvodine, na kojem je prisustvovalo oko 600 delegata i izabrano 150 članova skupštine Glavnog NO odbora Vojvodine. Skupština je pored dotadašnjih 9 članova AVNOJ-a, izabrala 17 novih.
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Glavni štab NOV i PO Vojvodine
- Srem u Narodnooslobodilačkoj borbi
- Banat pod nemačkom okupacijom
- Beg iz sremskomitrovačkog zatvora 1941.
- Novosadska racija 1942.
- Kad su Sremci krenuli sa te Fruške gore
- Sremski front
- Vojna enciklopedija. Beograd 1975. godina
- Atancković Žarko. Druga vojvođanska NOU brigada. Beograd 1978. godina
| Republike i pokrajine |  | |
|---|---|---|
| Regije |
Banat • Banija • Bačka • Bosanska krajina (Kozara) • Gorski kotar • Dalmacija • Istočna Bosna • Istra • Južna Srbija • Kordun (Petrova gora) • Lika • Sandžak • Slavonija • Srem • Hercegovina • Šumadija | |
| Gradovi | ||
| Ostalo |
AVNOJ • Bolnice • Diverzije • Slobodne teritorije • Jevreji • Žene • Omladina • Narodni heroji • Spomenici • Partizanske pesme | |