Vizantijska književnost

Vizantijska književnost naziv je za srednjovekovnu književnost na grčkom jeziku, koja počinje oko 330. godine, kada je rimski car Konstantin Veliki posvetio Bizant, drevnu koloniju Grka iz Megare na peloponeskom Istmu, za novu prestonicu Rimskog carstva, izgradio ga kao Novi Rim, u svemu izjednačio sa starim i dao mu svoje ime ― Konstantinopolj, i traje do 1453. godine, kada je poginuo Konstantin XI Paleolog, zvan još i Dragaš, sin vizantijskog cara i vlastelke Srpkinje, od svih napušten, beznadežno braneći Carski grad od Mehmeda II Osvajača i njegovih Turaka Osmanlija. Na svome je početku vizantijska književnost jednostavno grčka književnost kasnog carstva. Odlikuje je samo to što je u potpunosti srasla sa hrišćanskom književnošću grčkog jezika i što ova više ne živi zasebnim životom skriveno od državne i službene javnosti. Na svom kraju vizantijska književna predaja postaje bitna podloga za stvaranje moderne grčke nacije, a važne je i zanimljive veze vežu i za evropski humanizam.

Uticaji

Vizantijsko carstvo u 6. veku.

Ako se vizantijska književnost shvati kao izraz intelektualnog života helenizovanog stanovništva Istočnog rimskog carstva tokom hrišćanskog srednjeg veka, onda se ona mora posmatrati kao višeslojan organizam, u kome se starogrčka i hrišćanska civilizacija kombinuju na temeljima rimskog političkog sistema, postavljenog u intelektualnu i etnografsku atmosferu Bliskog istoka. U vizantijskoj književnosti učestvuju četiri različita kulturna elementa: na helenističku intelektualnu kulturu i rimsku upravnu organizaciju naslanjaju se i emotivni život hrišćanstva i svet orijentalne imaginacije, pri čemu ovaj poslednji element prožima preostala tri.

Grčki

Najstarija od ove tri civilizacije jeste grčka, koja se nije razvijala samo u Atini, nego i u Aleksandriji, pa i u čitavom helenističkom svetu. Tokom ovog perioda Aleksandrija je bila središte i grčkog intelektualnog života i grčko-judejske svakodnevice, pa je svoj pogled upravljala kako ka Atini tako i ka Jerusalimu. Ovaj intelektualni dualizam učene i narodne kulture prožima ceo vizantijski period. Čak i helenistička kultura pokazuje dve različite tendencije, jednu racionalističku i naučnu, i drugu romantičarsku i narodnu: prva je nastala u školama aleksandrijskih sofista i svoj vrhunac doživela u retorskim romanima, dok je druga svoj koren imala u Teokritovim idilama i svoj vrhunac doživela u romanima s idiličnom tematikom. Obe ove tendencije opstale su u Vizantiji, ali je prva, budući zvanično prihvaćena, zadržala dominaciju sve do pada Carigrada 1453. godine. Reakcionarni lingvistički pokret poznat kao aticizam pružao je podršku ovoj učenoj tendendiji. Aticizam je prevlađivao od 2. veka pne. i zadržao kontrolu nad celom potonjom grčkom kulturom, tako da je živi oblik narodnog grčkog jezika bio potisnut u pozadinu i samo povremeno je dolazio do izražaja u privatnim dokumentima i narodnoj književnosti.

Rimski

Aleksandrija kao intelektualni centar ima svoj pandan u Rimu kao upravnom središtu vlade. Naime, Vizantija na istorijsku scenu stupa kao Rimsko carstvo: njeni građani sebe su, sve do pada Carigrada 1453, nazivali Rimljanima ili Romejima (Rhomaioi), a svoj su grad često zvali Novim Rimom. Vizantijski su zakoni po karakteru bili rimski, a takva je bila i organizacija vizantijske vlade, vojske i vladajućeg staleža, privatni i javni život, a u početku je i zvanični jezik bio latinski. Organizacija države odslikavala je upravnu organizaciju iz doba Rimskog carstva, skupa sa njenom hijerarhijom i birokratijom.

Hrišćanski

Vizantijsko Evanđelje iz 11. veka

Grčko-orijantalno hrišćanstvo nastalo je upravo u Aleksandriji. Tamo je nastala Septuaginta, tamo je nastala mešavina grčke filozofije i jevrejske religije koja koja svoj vrhunac doživela u Filonu, tamo je cvetao mističko-spekulativni neoplatonizam uz koji se vezuju imena Plotina i Porfirija. U Aleksandriji su veliki grčki crkveni pisci delovali uporedo sa paganskim retorima i filozofima, a nekoliko njih se tu i rodilo, na primer, Origen, Atanasije i njegov suparnik Arije, Kiril Aleksandrijski i Sinesije Kirenski. Na egipatskom tlu je nastalo i procvetalo monaštvo. Nakon Aleksandrije, veliki je značaj imala Antiohija, gde je pod Jovanom Hrizostomom cvetala jedna škola hrišćanskih komentatora i gde je kasnije nastala hrišćanska svetska hronika kao književna vrsta. U Siriji nalazimo prave bisere grčke crkvene poezije, dok je iz susedne Palestine poticao Jovan Damaskin, poslednji od velikih crkvenih otaca.

Orijentalni

Grčko hrišćanstvo imalo je izrazito orijentalni karakter. Egipat i Sirija zapravo su istinske kolevke grčko-orijentalne crkve i vizantijske civilizacije uopšte. Egipat i Sirija su, zajedno s Malom Azijom, za tamošnju autohtonu grčku civilizaciju postali mesta gde je nastalo na stotine naprednih gradova i gde je do izražaja mogla doći sva energija koja je u domovini bila skučena ili osiromašena. Ne samo da su ovi gradovi po materijalnom bogatstvu prevazišli grčku zemlju-maticu, nego su uskoro postali i mnogo većim središtima intelektualnog života. S obzirom na to nije čudno da oko devet desetina svih vizantijskih pisaca tokom prvih osam vekova vizantijske književnosti potiče iz Egipta, Sirije, Palestina i Male Azije.

Književne vrste

Istorije i hronike

Ove dve vrste sekularne prozne književnosti jasno ukazuju na dvojni karakter vizantijskog intelektualnog života u njegovim društvenim, religijskim i lingvističkim aspektima. S te tačke gledišta istoriografska i hronografska književnost nadopunjuju jedna drugu: prva je više aristokratska po svojim autorima i sekularna po karakteru, dok druga i po autorima i po karakteru više pripada crkvenom i manastirskom okruženju. Vizantijske istorije pripadaju učenoj književnosti, dok su hronike bliže narodnoj književnosti i narodnom grčkom jeziku. Istorije su pažljivo komponovane, dok hronike uglavnom daju samo sirovu građu. Istorije se ograničavaju na opisivanje savremenih i tek minulih događaja, dok hronike obrađuju celokupunu svetsku istoriju, onako kako je ona bila percipirana u srednjem veku. Stoga su istorije značajne pre svega za političku istoriju, a hronike za istoriju civilizacije.

Istoriografija

Vizantijska istoriografija u najširem smislu reči predstavlja nastavak i negovanje antičkih grčkih tradicija. Antička istoriografija (Herodot, Tukidid, Ksenofont i Polibije) bila je, dakle, neposredan uzor vizantijskoj istoriografiji, i ona je sve do Laonika Halkokondila nastojala da održi kontinuitet istorijskog prikazivanja, u istom duhu i na istom nivou. U tome je Vizantija dala svoja najbolja, "najliterarnija" književna dela, koja se mogu meriti samo sa ostvarenjima u crkvenoj poeziji i nekim delima teološke literature. Antičke i helenističke tradicije u istoriografiji nastavljaju neposredno vizantijski istoričari, ne samo oni iz ranovizantijskog odnosno poznorimskog perioda, ili istoričari 6. i 7. veka (Prisk, Prokopije, Agatija, Menandar Protektor i dr.) nego i oni iz kasnijeg doba sve do 15. veka. Istoričari saopštavaju građu svojega ili neposredno protekloga vremena: njihovo područje je zapravo savremena istorija. Publika kojoj su ova dela namenjena sastavljena je od visoko obrazovanih ljudi vizantijskog dvora i crkve. I mada vizantijski istoričar piše da bi svoju publiku upoznao sa činjenicama istorijskih zbivanja, on te činjenice saopštava na način koji je literaran, jezikom svežim i plastičnim. Ličnost je u središtu istorijskog prikazivanja, a s time i čitavo to prikazivanje biva obojeno literarno-subjektivnom interpretacijom njenoga karaktera, kako to inače biva u književnom stvaranju. Za vizantijskog istoričara, istorija je pre svega istorija ljudi, ne društva, i zakonitosti istorijskog zbivanja svode se, naravno, najpre na metafizičke zakone, a onda na psihološke i moralne zakonitosti ponašanja pojedinih ličnosti. Zato ličnost ovde daje osnovni ton.

Vizantijska istoriografija broji mnoga krupna imena, bez čijeg bismo dela u poznavanju Vizantije imali nenadoknadivih praznina. Ovi su istoričari, pored toga, imali i neposrednih zasluga za razvitak vizantijske države i kulture uopšte, predstavljajući kulturnu i političku elitu, vrhunac na društvenoj lestvici. Većina vizantijskih istoričara zauzimala je najviši položaj i imala vrlo odgovorne funkcije carskih savetnika, sekretara, diplomata, pravnika, logoteta i sl., pa među njima nalazimo pravnike kao što su Prokopije, Agatija, Evagrije, Mihailo Atalijat, državnike kao što su Jovan Kinam, Nikita Honijat, Georgije Pahimer, Laonik Halkokondil, oficire i diplomate kao što su Nikifor Vrijenije, Georgije Akropolit, Georgije Sfrances, pa čak i careve i članove carskih porodica kao što su Konstantin Porfirogenit, Ana Komnina, Jovan VI Kantakuzin i drugi.

Car Justinijan I.

Vizantijski istoričari, prema tome, predstavljaju ne samo socijalni nego i intelektualni biser svoga vremena, nalikujući na svoje antičke prethodnike, Herodota, Tukidida, Ksenofonta i Polibija, koje su uzimali za uzore. Poneki vizantijski istoričar odabira jednog antičkog pisca da mu služi kao uzor u stilu i metodu, ali najčešće se za uzore uzimalo više pisaca, a taj je običaj doprineo izgradnji osobenog mozaičkog stila, karakterističnog za vizantijsku književnost, koji je onemogućavao razvoj nekog individualnog autorskog stila. Da su tako značajni istoričari kakav je bio Prokopije svoja dela sastavljali po uzoru na Polibija, a ne Tukidida, vizantijske bi istorije možda nastavile tradicionalni stil i metodologiju helenskoga doba. Međutim, helenistički aticisti su kasnijim generacijama snažno nametnuli svoj ukus i osećaj divljenja prema zlatnom dobu Atine. Nije slučajno ni to što su vojni oficiri kao Nikifor Vrijenije (11-12. vek) i Jovan Kinam (12. vek) podražavali Ksenofonta u preciznosti dikcije, niti što je jedan filozof kakav je bio Nikifor Grigora (13. vek) za svoj uzor uzeo Platona. S druge strane, nesumnjivo je upravo slučajnost to što su neki teološki pisci kao Lav Đakon i Georgije Pahimer odabrali da se oslanjaju na homerski stil. U svakom slučaju, upravo kod istoričara kasnijeg perioda najviše dolazi do izražaja dualitam vizantijske civilizacije: crkveno-politička tematik zaodenuta u stil klasične proze.

Premda su vizantijski istoričari najviše zavisili od antičkih modela, pa se stoga čini da oni predstavljaju jedan kontinuirani niz u kome se na prethodnika nastavlja njegov naslednik, oni se ipak ne stapaju u jednu uniformisanu celinu. Većina istoričara pripada ili periodu 6. i 7. veka, dakle tokom vladavine istočnorimskih careva, ili periodu od 11. do 14. veka, dakle u doba vladavine dinastije Komnina i Paleologa. Na svom vrhuncu, koji pada u vreme vladavine makedonske dinastije (9. i 10. vek), vizantijski je svet dao mnoge velike junake, ali ne i značajne istoričare, osim usamljene ličnosti cara Konstantina VII Porfirogenita.

U prvom periodu (6. i 7. vek) najznačajniji je Prokopije, kako zbog teme koju obrađuje tako i zbog književne vrednosti njegova dela. Njegova Tajna istorija, tipično vizantijsko delo, napada cara Justinijana s jednako snažnim patosom s kojim ga njegovo delo O građevinama uzdiže i slavi. Međutim, u književnom stilu i načinu istorijskog izlaganja on sledi antičke uzore, kao što se vidi po preciznosti i lucidnosti njegovog pripovedanja modelovanog prema Tukididovom te u pouzdanosti obaveštenja koja daje, što su sve veoma značajni kvaliteti za jednog istoričara. Prokopije, a u velikoj meri i njegov sledbenik Agatija, ostali su uzorima ovog deskriptivnog stila sve do 11. veka. Prokopije je prvi predstavnik uzvišenog stila u vizantijskoj književnosti, a u tome ga je prevazišao samo Teofilakt Simokata u 7. veku. Međutim, uprkos neklasičnom obliku njihovih dela, ovi istoričari približavaju se antici po svojoj slobodi od crkvenih i dogmatskih tendencija.

Učeni car Konstantin VII Porfirogenit, predstavljen kako ga kruniše Isus Hrist

Između istorijskih dela prvog i drugog perioda stoji jedna izolovana skupina dela, koja po tematici i obliku predstavljaju jasnu suprotnost obema ovim grupama. To su dela sačuvana pod imenom cara Konstantina VII Porfirogenita (10. vek) i koja obrađuju upravu nad carstvom, njegovu političku podelu i ceremonijal vizantijskog dvora. Ova dela bave se uglavnom unutrašnjim prilikama u carstvu, te predstavljaju važne izvore za etnografske informacije i istoriju civilizacije, a neka su značajna i po tome što se služe i izrazima iz narodnog govora.

Druga grupa istoričara predstavlja klasični eklekticizam ispod koga se skriva neklasična tradicija pristrasnosti i teološkog fanatizma. Premda su pisali u raskošnim klasičnim oblicima, istoričarima doba Komnina i Paleologa nedostajalo je klasičnog duha. Iako su mnogi od njih imali jače i privlačnije ličnosti nego pisci Prokopijeve tradicije, sama snaga ličnosti ovih pojedinaca i njihove bliske veze sa carskom vladom narušile su objektivnost istorijskog prikazivanja i proizvele subjektivna i pristrasna dela. Tako Aleksijada, pedantno delo princeze Ane Komnine, slavi njenog oca Aleksija I Komnina i reorganizaciju carstva koju je on započeo. Istorijsko delo njenog supruga, Nikifora Vrijenija, opisuje unutrašnje sukobe koji su pratili uspon Komnina u obliku svojevrsne porodične hronike (kraj 11. veka). Jovan VI Kantakuzin samozadovoljno pripoveda o svojim vlastitim dostignućima (14. vek). U ovoj grupi istoričara nalaze se i snažne antiteze, kako lične tako i objektivne. Nasuprot Jovanu Kinamu, koji je iskreno mrzeo sve što dolazi iz zapadne Evrope, stoje tolerantni Nikita Honijat (12. vek) i pomirljivi ali dostojanstveni Georgije Akropolit (13. vek). Nasuprot teološkom polemičaru Georgiju Pahimeru (13. vek) stoji građanin sveta Nikifor Grigora (14. vek) sa svojim dubinskim poznavanjem filozofije i antičkoga sveta. Premda subjektivni u unutrašnjim pitanjima vizantijske istorije, ovi i drugi istoričari ovoga razdoblja ipak su objektivni u prikazivanju spoljašnjih događaja, a posebno su vredni kao istorijski izvori za pojavu Slovena i Turaka na istorijskoj pozornici Evrope.

Hronografija

Hroničarski vid istorijskog prikazivanja razvio se u Vizantiji do savršenstva, i postao karakterističan za vizantijsku istoriografsku književnost uopšte. To je posledica činjenice da hronika, koja želi da pruži zaokruženu istoriju sveta kako bi svet u svome dinamičkom procesu mogao opet biti shvaćen kao jedna celina, najviše i odgovara vizantijskoj (možda uopšte srednjovekovnoj) potrebi da vlastitu istorijsku stvarnost izvede – preko božanske kosmogonije – iz akta božje volje i dejstva božje promisli, ili, kako bi to Vizantinac najradije rekao, iz Božje "ikonomije" (= plana). U hronici se opet srećemo sa onim što je izrazito vizantijski, srednjovekovni kolorit: sa religioznom, odnosno istoriozofskom interpretacijom sveta. Istorija je drama, a hronika priručnik sa građom koja treba da omogući rekonstrukciju te drame i razumevanje njene osnovne poruke. Zato hronika najčešće, i po pravilu, nastaje u crkvenoj sredini, i to upravo u monaškoj sredini. Vizantijska hronografija po svom je osnovnom karakteru lektira za široke slojeve, lektira koja treba da pouči i zabavi. Zato je njen ton didaktičan, ali i pristupačan i čitak. Pisana je jednostavnim jezikom, koji se u mnogim elementima približava narodnom govoru. Zahvaljujući tim osobinama, hronika je raširenija od "čistih" istorijskih dela: ona je prešla granice grčkog jezika i, prevedena na latinski, staroslovenski i neke orijentalne jezike, odigrala je značajnu ulogu u formiranju istorijske svesti mnogih evropskih naroda. Od čitave vizantijske istoriografske književnosti jedino su hronike prevođene na staroslovenski. Zbog svega toga je s pravom rečeno da je kulturno-istorijski značaj hronika daleko veći od značaja "pravih" istorijskih dela.

Činjenica da su vizantijske hronike, za razliku od "čisto" istorijskih dela, bile namenjene širokoj publici uticala je na razlike koje između ova dva korpusa postoje u pogledu njihovog porekla, razvoja, raširenosti, te karaktera, metodologije i stila. Premda koreni vizantijske hronografije još uvek nisu pouzdano utvrđeni, njihovo relativno kasno pojavljivanje (6. vek) i potpuno odsustvo helenističke tradicije u njima znače da one predstavljaju relativno novu tvorevinu. Hronistika je prvobitno bila nešto strano grčkoj civilizaciji, pa je i prva hronika koja se pojavlila u Vizantiji bila je delo jednog neobrazovanog Sirijca. Njen pretpostavljeni prototip, Hronografija Seksta Julija Afrikanca, ukazuje na orijentalne hrišćanske izvore. Nepovezana sa ljudima od ugleda i položaja i bez dodira sa svetom dvora i aristokratije, ona prati modele ograničene na svoju vlastitu usku sferu. U 9. veku vizantijska hronostika doživljava svoj vrhunac, upravo u doba kada dolazi do opadanja istorijske književnosti. Nakon toga hronografija ubrzano propada; kasniji manji hroničari, kojih je bilo sve do 12. veka, ugledali su se delom na savremene, a delom i na starije istoričare. Za vreme Paleologa više se ne pojavljuju hronografska dela.

Ilustracija i tekst iz hronike Jovan Skilice iz 11. veka

Hronike nisu samo važan izvor za istoriju vizantijske civilizacije, nego su i same uticale na širenje te civilizacije prema novopridošlim Slovenima, Mađarima i Turcima. Obrađujući ono što je zanimalo običan narod – čudesne i zastrašujuće događaje opisane živim bojama i protumačene terminima hrišćanske interpretacije – hronike su izvršile značajan uticaj. Metodologija obrade istorijske građe sasvim je primitivna: iza svakog njihovog dela nalazi se neki stariji izvor koji je samo malo modifikovan, tako da celina nalikuje nekom zborniku sirove građe a ne brižljivo obrađenom mozaiku vizantijskih istoričara. Hronike su bogati izvor za proučavanje komparativne gramatike, jer su pisane narodnim jezikom, koji odaje siromašno obrazovanje i njihovih autora i publike kojoj su bile namenjene.

Najznačajnije vizantijske hronike napisali su Jovan Malala, Teofan Ispovednik i Jovan Zonara. Malalino delo predstavlja prvi primerak jedne hrišćanske vizantijske hronike nastale u manastirskom okruženju, a sastavio ju je u Antiohiji u 6. veku helenizirani Sirijac i monofizitski teolog. Prvobitno zamišljena kao gradska, proširila se u svetsku hroniku i postala popularno istorijsko delo, puno faktičkih i hronoloških grešaka, ali ipak glavni izvor za većinu kasnijih hroničara kao i za neke crkvene istoričare. Ta je hronika istovremeno prva narodna istorija koja je prevedena na staroslovenski jezik (početkom 10. veka). Bolja je u obradi i rasporedu građe, i više istorijska, jeste Hronika koju je napisao Teofan ispovednik, monah iz 9. veka, rođen u Maloj Aziji, koja je takođe postala uzorom kasnijih hroničara. Ona sadrži mnogo vrednih informacija koje potiču iz izvora koji nam se nisu sačuvali, a posebno važnom za Zapadnu Evropu čini je činjenica da je već do kraja 9. veka bila prevedena na latinski jezik. Kratka istorija Jovana Skilice napisana je kao povest vizantijskih careva, pa je i klasifikacija građe izvedena na tom principu. Univerzalna hronika, nazvana i Sažeta istorija, Jovana Zonare (12. vek) donekle odslikava atmosferu komninske renesanse: ne samo da pripovedanje teče lepše i lakše nego Teofanovo, nego su u tekst uključeni i mnogi odlomci iz antičkih pisaca. Ta je hronika bila prevedena ne samo na staroslovenski i latinski, nego i na italijanski i francuski jezik (16. vek).

Hagiografija

Posebnu vrstu istorijske književnosti, koja ujedno pripada i religijskoj književnosti, čine žitija svetaca, odnosno hagiografija. Ovaj se književni rod obično i stavlja u grupu teoloških spisa, jer njegov osnovni cilj više i nije spasavanje ljudskih događaja od zaborava putem pisanog beleženja, već čista religiozna pouka. Žitija svetaca pripadaju, strogo uzev, liturgijskoj književnosti: istorija nije njihov osnovni zadatak i smisao. Međutim, hagiografija se može svrstati i među dela istorijske književnosti zbog istoriografske geneze i teološko-didaktičke evolucije ovog književnog roda, što predstavlja jednu karakterističnu pojavu za vizantijsku i srednjovekovnu književnost uopšte. Metafizičko-moralizatorske tendencije vizantijskog istorijskog prikazivanja došle su ovde do svog punog izražaja i odnele potpunu pobedu.

Hagiografija počinje kao istinita priča o mučeništvu i hrabrosti, o suđenju, torturi i smrtnoj kazni stvarnih, istorijskih osoba – mučenika. Ponekad su to čak i sačuvani sudski zapisnici, dakle neposredna dokumentacija, svojevrsni dosijei procesa. Ponekad je to, opet, svedočanstvo prisutnih, povest neposrednog očevica, neka vrsta verodostojne sudske reportaže. Takva acta martyrum (kratki izveštaji o pojedinim mučenicima) predstavljaju autentičan istorijski izvor. Po ugledu na ova istorijska saopštenja nasleđena iz previznatijskog, rimskog perioda crkvene istorije, ranovizantijsko žitije je pisano trezveno, o realnim istorijskim ličnostima, u okvirima mogućeg. Međutim, u svojoj daljoj evoluciji, žitije kao istorija, istorija pojedinih ličnosti – dakle kao biografija ili dokument o mučeništvu – sve više gubi na verodostojnosti, istorijska istina u njemu se odeva u ruho privlačno za maštu srednjovekovnog čoveka i biva opterećena čudesima, demonomanijom i sujeverjem. U čitavom svom viševekovnom postojanju vizantijska se hagiografija kreće između ta dva pola: istorije i legende. Baš ta promena kazuje vrlo mnogo o vizantijskom poimanju istorije, upravo o onom shvatanju koje je uslovilo pojavu i čak neku vrstu pobede vizantijske hronistike. Koliko god se "čisti" istoričari trudili da u svojim istorijskim delima pruže samo istorijsku činjenicu, to ni njima ne uspeva u potpunosti. Hronografija je već rađena u biblijskim okvirima, tako reći sa biblijskom pretenzijom: u njoj je istorija i vidljivo obeležena kao proces koji počinje stvaranjem sveta, dakle aktom božjim, i koji vodi ciljevima identičnim sa ciljem stvaranja – uspostavi carstva božjeg.

Hagiografija je otišla u tome do kraja. Od istorije je u njoj ostalo samo jezgro, izvesna nesumnjiva faktografska podloga – manje ili više autentična u zavisnosti od toga o kome se piše, ko piše i kada piše. Zapravo, nije to jedino što je u žitiju ostalo od istorije, i svako žitije je – pored sve svoje eventualne fantastike – u drugom smislu istorijski autentično: ono je svedočanstvo vremena i sredine, u objektivnom smislu; a u subjektivnom, u tome šta hoće da pruži pa i šta pruža, ono je simbolično i alegorijsko ili čak sasvim neposredno saopštavanje neke etičke ideje. Tu, dakle, vizantijska istorijska književnost prelazi u teološku, pretvara se u teologiju, a u isto vreme dobija i obeležja nekih drugih književnih vrsta, pre svega pesništva, i pesničke drame posebno, a zatim retorike (elementi panegirika, pareneze i dr.).

Vizantijska hagiografija bi živnula kad god je neko veliko zbivanje u crkvi aktualiziralo bilo ispovedničku smelost mučenika ili bizarnost pustinjačkog podviga. U tim prilikama hagiografija se uvek vraća na svoju polaznu tačku, na temelj realnih istorijskih činjenica, te i pored sve svoje panegiričnosti, sadrži uvek ubedljivo jezgro istorijske istine. Hagiografska legenda nastaje tek kada se žitije odvoji od aktuelnog zbivanja, bilo isto to žitije od svog arhetipa, ili čitava jedna grupa žitija od događaja zbog kojih je nastala. S obzirom da se događaji vezuju za jednog glavnog junaka, žitija se često nalaze na granici romanesknog. Najčešća scena u kojoj se odigrava život sveca je pustinja, a glavni centri žanra su Egipat, Palestina i Sirija, gde je podvižništvo i najviše cvetalo; to su uopšte centri teoloških zbivanja. Hagiografija opada sredinom 7. veka, kao i vizantijska književnost u celini, a do obnove dolazi početkom 9. veka. Među piscima hagiografija možda najvernije izražavaju poglede i raspoloženje vizantijskog stanovništa Kiril Skitopoljski (rođen oko 524), koji piše verski nadahnuto ali istorijski verno (npr. Žitije svetog Save, Žitije svetog Evtimija itd.), te Jovan Mosho, palestinski kaluđer (umro 619), koji u svojojDuhovnoj livadi opisuje čitav niz stvarnih osoba, pustinjaka i drugih, koje je autor sreo na svojim putovanjima u Palestini, Egiptu i na Sinaju.

Poezija

Stranica iz Palatinske antologije (Codex Palatinus 23), 10. vek, iz biblioteke Univerziteta u Heidelbergu.

Ranije se smatralo da Vizantija nikada nije imala svoje pesništvo, da je poetski duh stran vizantijskom književnom stvaralaštvu, da je sve što nam je od Vizantinaca ostalo na tom području proza, ili u najboljem slučaju imitacija, i to uvek loša, velikih klasičnih uzora helenske poezije. Klasično obrazovane generacije istoričara književnosti, sve do kasnoga 19. veka, tražile su u pesništvu srednjeg veka – naročito u pesništvu grčkom – prisustvo klasičnih poetskih merila i vrsta, pre svega stih organizovan u duhu kvantitativnog načela prema dužini sloga. Takve poezije Vizantija, zaista, skoro da nema, a ukoliko je i ima, onda je to uglavnom pokušaj da se manje ili više korektno podražava klasični uzor. Ali je zato Vizantija stvorila pesmu slobodnu od kvantiteta klasične metrike, kretanu čistim, izvornim ritmom jezika – književnog ili narodnog, poeziju crkvenu i religioznu, i pesmu pisanu jezikom demosa, u ono doba prezrenog ali jedino sposobnog da preživi gorku sudbinu vizantijske kulture. U stvari, vizantijsko pesništvo je veliko po obimu i značajno po vrednosti. Pogotovo od trenutka kada je u grčkoj crkvenoj poeziji otkrivena ritmička zakonitost himni i kanona, i kada je njenom religioznom pesničkom jeziku priznata vrednost iskrenog i nadahnutog umetničkog izraza, uvidelo se da je vizantijskim pesništvom poetika obogaćena jednom novom kategorijom.

Osim toga, pesništvo je u ovom slučaju najbolji put da se shvati sav kompleks književnog stvaranja jednog društva dalekog od nas ne samo vremenom nego i jednim ogromnim kulturno-istorijskim hijatusom koji nas čini nesposobnim da – u svome vremenu – doživimo jedno drugačije vreme, ne naše i ne našim shvatanjem sveta prožeto. Pesništvo je, pored istoriografije, upravo ona vrsta književnog stvaralaštva kroz koje se najbolje može razumeti vizantijska kultura, njen duh, pogled na svet, njene vrednosti, preokupacije. Tu će se videti da Vizantinac nije hladan, dosadno učen, neinventivan, iako i to ume da bude. On jeste obuzet crkvom, ali on nije samo teolog: njegova religioznost dostiže i sublimne visine lirskog doživljaja u kome se religiozno spaja s estetskim, Logos sa Lepotom. Vizantinac je i političar, ali ne samo vatreni navijač dema nego i pažljivi posmatrač istorijskog zbivanja. On je u svemu pesnik više no pripovedač. I kada hoće da kaže svoju reč o ljudima s kojima živi, reći će to kroz pesmu, pre svega kroz epigram. Pesničke tvorevine pisane na narodnom, dimotičkom jeziku, otkriće svežinu narodnog duha kroz čitavo doba Vizantije, sve izrazitije što se ono književno, i naročito – učeno stvaranje bude bližilo svome kraju.

Za razliku od crkvenog pesništva, samostalnog u svome nastanku i razvitku, vizantijska profana poezija naslanja se na antiku. Ona je zapravo profana po svojoj neliturgijskoj nemeni, s jedne strane, i po antičkoj formi, s druge, ali je ta poezija dobrim delom i dalje religiozna po svojoj tematici ili bar po koloritu u koji je odevena. U stvari, i profana poezija Vizantije tek je svojim manjim delom u pravom smislu reči profana. U posebnu grupu, u odnosu na crkveno ritmičko pesništvo, izdvaja ga nedvosmisleno nadovezivanje na antičku književnu tradiciju, pre svega u formalnom smislu. Kvantitativna metrika je polazni princip, mada ne sasvim dosledno sproveden i naročito ne u svojim čistim prvobitnim stopama. I profana poezija, zapravo, raskida svoje veze sa metričkim normama antike. Ona je u Vizantiji razvila novu metričku formu, tzv. politički stih. Politički stih je građen prema akcentu, i istovetni stihovi se ponavljaju jedan za drugim, za razliku od ritmičke pesme u kojoj se s periodom menja i stopa. Po rečima Krumbachera, politički stih je najvažnija koncesija koju vizantijska profana poezija čini duhu svoga vremena. Poreklo političkog stiha nije sasvim razjašnjeno. Mišljenje da je taj stih nastao u 10. veku korigovano je otkrićem ovog stiha u poslovicama navedenim u delima 7. veka (Lestvici Jovana Lestvičnika i Lugu duhovnom Jovana Mosha. Moguće je da se u političkom stihu pevalo i pre 7. veka. Kao što se nije moglo potpuno nadovezati na antiku u svojoj metrici, tako profano pesništvo nije moglo oživeti ni izvesne pesničke vrste koje su obeležavale antičku književnost. Ni epika, ni drama, čak ni lirika klasičnog perioda u Vizantiji nisu mogli da opstanu.

Epigram

Epigram je odgovarao ukusu Vizantinca zbog svoje ornamentalnog karaktera i mogućnosti da se kroz njega izrazi autorova intelektualna domišljatost. Taj književni oblik u potpunosti je odgovarao minijaturi u umetnosti koja je doživela veliki procvat u Vizantiji. Epigram od autora je nije zahtevao neku veliku imaginaciju, a glavna se teškoća sastojala u tehnici i postizanju najbolje moguće pregnantnosti u izrazu. Među vizantijskim epigramatičarima mogu se razlikovati dve skupine: jedna klasicističko-humanistička i druga hrišćansko-religijska. Najznačajniji predstavnici prve grupe jesu Agatija (6. vek) i Hristifor iz Mitilene (11. vek), a druge teološki pisci Georgije Pisida (7. vek) i Teodor Studita (9. vek). Između ove dve skupine, kako hronološki tako i po karakteru, stoji Jovan Geometar (10. vek).

Osnovne faze u razvoju vizantijskog epigrama mogu se videti na primeru Agatija, Teodora Studite i Jovana Geometra. Agatija, koji je značajan i kao istoričar, kao epigramatičar pokazuje osobenosti književnog pravca koji je započeo polu-Vizantinac polu-Egipćanin Nono (oko 400). Pisao je afektivnim i pompeznim stilom u klasičnim heksametarskim stihovima, ali ipak obiluje brilijantim idejama i vešt je u podražavanju antičkih uzora, posebno u erotskim epigramima u kojima nadilaze većinu epigramatičara carskoga perioda. Agatija je sastavio i jedan zbornik epigrama, u koji je uvrstio i svoje epigrame ali i epigrame drugih autora, od kojih su neki kasnije ušli u Palatinsku antologiju, pa su nam tako i sačuvani. Monah Teodor Studita u svakom pogledu predstavlja suprotnost Agatiji: duboko pobožan sa dobrom moći zapažanja prirode i života, pun osećaja, topline i jednostavnosti izraza, slobodan od ropskog podražavanja antičkih pisaca, premda donekle pod Nonovim uticajem. Premda u epigramima obrađuje najrazličitije stvari i situacije, za istoriju civilizacije posebno su zanimljivi oni koji govore o životu i ljudima u njegovom manastiru. Jovan Geometar kombinuje aspekte ova dva epigramatičara. Tokom svog života on je vršio i sekularne i crkvene dužnosti, a njegova poezija ima univerzalni karakter. Premda duboko religiozne naravi, on ipak ceni veličanstvenost antičke kulture. Pored epigrama o antičkim pesnicima, filozofima, retorima i istoričarima, pisao je epigrame o crkvenim ocima, pesnicima i svetiteljima. S književne tačke gledišta epigrami na savremene i sekularne teme bolji su mu od onih koji se bavi religioznim i antičkim temama, a oni najbolji opisuju istorijske događaje i situacije u kojima je sam učestvovao.

Panegirik

Čak su i najbolji pisci sastavljali zvanične panegirike o carevima i njihovim dostignućima. Tipične su za ovu vrstu književnosti komemorativna pesma Pavla Silencijarija o posvećenju crkve Svete Sofije i pesma Georgija Piside o prinčevoj slavi. Na osnovu toga o karakteru ovih pisaca ne treba donositi negativne zaključke, jer su takve pohvale sastavljali ne samo dvorjani kao Mihailo Psel i Manojlo Fil (13. vek), nego i takve nezavisne ličnosti kakvi su bili Evstatije Solunski i Mihailo Honijat. Ta je pesnička vrsta postala tradicionalna, pa se prenela iz carskoga Rima u Vizantiju kao deo antičke retorike sa svom ekstravagancijom jedne dekadentne književnosti. To je bila neka vrsta neophodnog ustupka despotizmu, koja nije vređala ukus vizantijske publike.

Satira

Preteča vizantijske satire bio je Lukijan, čiji su proslavljeni Dijalozi mrtvih predstavljali uzor za dva dela, od kojih satiru Timarion (12. vek) karakteriše pomalo sirov humor, a satiru Mazarisov put u Had (početak 15. veka) britka satiričnost. Obe satire opisuju put u podzemni svet i razgovore sa mrtvim savremenicima; u Timarionu njihovi nedostaci kritikuju se sa dozom dobronamernosti, dok se u Mazarisu, pod krinkom pokojnika, jednostavno stignatizuju još živi ljudi i savremene prilike, posebno na vizantijskom dvoru. Timarion je više književna satira, a Mazaris politički pamflet, s oštrim ličnim napadima bez mnogo književne vrednosti, ali ipak veoma zanimljiv za istoriju civilizacije. Timarion je pisan iskreno popularnim tonom, a Mazaris jednostavno vulgarnim i sirovim. Po ugledu na ova dva dela u 16. veku sastavljene su dve narodne satire koje takođe opisuju silazak u podzemni svet. Timarionu odgovara Apokopos, koja predstavlja satiru mrtvih na račun živih, sa dosta poetičkih delova (npr. procesija pokojnik) i odaje uticaj italijanske književnosti. Mazarisu pak odgovara satira Piccatores, poduže metričko delo, ali ne bas poetično.

Druga grupa satira ima oblik dijaloga između životinja, koji se očigledno razvio iz popularne hrišćanske knjige koja je poznata pod naslovom Physiologus. Te satire opisuju okupljanja četvoronožaca, ptica i riba koje izgovaraju razne žalopojke na račun klera, carske birokratije, stranih naroda koji žive o carstvu itd.

Ovde pripadaju i parodije u obliku crkvenih pesama, u čijem je stvaranju učestvovao i sam kler, npr. episkop Nikita iz Sere (11. vek). Jedan primer ovakve "bogohulne" književnosti, premda on nije sasvim razumljiv, jeste Ismevanje jednog bezbradog čoveka u obliku opscene liturgije (14. vek).

Prosjačka pesma

Stranica iz Prodromovog dela Enarratio in erotemata grammatica, firentinski rukopis iz 1314. godine, Biblioteca Medicea Laurenziana, Plut. 55,7, fol. 64v.

Najčudniji profani pesnik Vizantije živeo je u 12. veku, za vreme careva Aleksija I, Jovana II i Manojla I Komnina u Carigradu: to je Teodor Prodrom, čuveni "prosjak" vizantijske poezije, nazvan Ptohoprodrom (= siroti Prodrom), pesnik dvora i ulice, raskoši i krajnje bede, sluga aristokratije i večni pripadnik demosa. Prodrom je bio neobično plodan i raznovrstan pisac. Njegova prozna dela značajnija su i srećnija od poetskih sastava, ali je ovih poslednjih mnogo. Pesme su mu kratke ili veoma opsežne. Najopsežniji mu je roman u stihovima Rodanta i Dosiklej, u devet knjiga sa ukupno 4616 jampskih stihova, čiji uzor treba tražiti u Heliodorovim Etiopikama. Drugo važnije delo je Rat mačke i miša, dramska parodija u 384 stiha, inspirisana takođe antikom. Zanimljivu alegoriju razvija Prodrom u Prognanom prijateljstvu (jamb), a alegoriju daje i u pesmi O slici života, kao i u Stihovima o dvanaest meseci. Kao pesnik satira dao je dva dela: Satiru protiv pohotljivog starca i Satiru protiv jednog bradatog starca, obe sa po 102 jampsha stiha. Najveći mu je broj prigodnih pesama, posvećenih ličnostima dvora, u kojima se prikazuje kao prosjački pesnik koji bogoradi i zahvaljuje do iznemoglosti. Tih nekoliko prosjačkih pesama ispevanih dimotikom sveže su i trajne poput pesama starofrancuskog pesnika Rutebeufa (umro 1280), i svojim setnim humorom na račun materijalne besplodnosti naučnih studija sposobne su da i u naše vreme izazivaju žive asocijacije.

Za razliku od Teodora Prodroma, drugi tipično dvorski pesnik, ugledni diplomata Manojlo Fil (oko 1275–oko 1345) bavio se isključivo poezijom. Pisao je pesme o prirodoslovnim predmetima (npr. o osobinama životinja, biljaka i dr.), dijaloške komade, epigrame o crkvenim svetkovinama, opise umetničkih dela (ekfraze) i epigramske prigodne pesme. Mnogi od njegovih epigrama su zahtevi za pomoć u namirnicama, naročito u divljači, a upućeni su istaknutim ličnostima, pa se po tome približavaju Prodromovoj "prosjačkoj pesmi".

Crkvena poezija

Ne računajući narodno pesništvo, crkvena poezija je, po rečima Krumbachera, jedina pesnička novotvorevina poznogrčko-vizantijskog doba, upravo ona grupa vizantijskih pesama koja ima vlastiti razvitak, koja se kao uzajamno povezana celina organski, po svojim unutrašnjim zakonima razvija, cveta i opada. Tu vizantijska književnost dostiže potpuno originalni domet, i stvara nešto što nema korena u antici i ne predstavlja podražavanje starih obrazaca. Istina, počeci crkvene poezije, "doba pripreme", nastaju prema ovim obrascima, kako u pogledu jezika i izraza tako i u metričkom smislu: u himni Klimenta Aleksandrijskog (150–215) dolazi do izražaja klasični anapest, u Metodijevom (umro 311) Simposionu – horska odnosno dramska kompozicija pesme i jampska stopa, mada s mnogo odstupanja. Međutim, to su još helenistički uticaji, i ove pesme nikada nisu bile u široj crkvenoj, liturgijskoj upotrebi. Nije se mogao održati ni antički manir Grigorija iz Nazijanza (338–390), koji se obilno i ne bez uspeha služi heksametrom, trohejem i jambom. Nemaju sledbenika ni Apolinarije Mlađi (umro 390) i Sinesije Kirenski (umro oko 413), a ni Nono (početak 5. veka), koji metrički parafrazira Evanđelje po Jovanu pošto je već pre toga napisao svoj Spev o Dionisu.

Roman Melod i Bogorodica, minijatura iz Mesecoslova Vasilija II.

Premda će se antičke forme pokatkad sresti i kasnije, kod jednog Jovana Damaskina, Ignjatija Ðakona, Lava Mudrog, Prodroma, Manojla Fila i drugih, crkveno pesništvo ipak nije moglo biti izgrađeno na antičkim formalnim osnovama. Izgleda da uzrok toj pojavi treba tražiti u novini religiozne invencije i starojevrejskim odnosno ranohrišćanskim uticajima (Psalmi) te u potrebi za novim, kvalitativno drugačijim izrazom, a nikako u zaboravljanju pesničke veštine nasleđene iz antičkog doba. Vizantijska crkva nije mogla pevati skandirajući kratke i duge slogove, jer joj to nije dopuštala ni nova melodija grčkog jezika, zasnovana na novim glasovnim vrednostima diftonga i vremenskom izjednačavanju kratkih i dugih vokala i slogova podvrgnutih zakonu naglaska a ne trajanja, ali ni tip religioznog nadahnuća vizantijskog čoveka – emotivni, pektoralni više no intelektualni. Pravo vizantijsko crkveno pesništvo jeste pesništvo ritma, gde se kao glavni princip uzima broj slogova i akcenat: slogovi se broje bez obzira na kratkoću i dužinu, hijat se zanemaruje, kao i elizija, a razlika između akuta i cirkumfleksa ostaje neprimećena. To su sve upravo razlozi zbog kojih je vizantijskoj crkvenoj pesmi vrlo dugo osporavana njena poetska suština, i što se sve do nedavno smatralo da je forma grčkih crkvenih pesama u stvari – proza. Tome je možda doprineo i estetički stav samih Vizantinaca, koji su crkvene himne, nasuprot klasicističkoj metrici, držali za prozu. Ali upravo oni su otkrivali da se te himne sastoje iz određenog broja slogova, akcenta i rime te da se od obične proze potpuno razlikuju. Krumbacher primećuje: "Da su svoje himne Vizantinci smatrali za prozu u običnom smislu reči, ne bi njihove autore nazivali melodima, pevačima, pesnicima". Upravo je već za Vizantince pojava ritmičke pesme bila nova pojava, koju ni sami nisu mogli objasniti u skladu sa do tada, i tada još uvek važećim poetskim normama.

U formalnom pogledu, u ritmičkoj crkvenoj poeziji ističu se dva vida kao glavna: to su himna i kanon. Himne (naziv je novijeg datuma, dok se u vizantijskoj poetici upotrebljava naziv kondak) jesu pesme sastavljene od većeg broja strofa (20 i više) iste konstrukcije, sa refrenom i jednim opštim uvodom; strofe se zovu "tropari". Kanoni su pesme složenije nego himne, jer se sastoje od osam ili devet "oda", a svaka oda od više strofa (tropara); tema svake ode sadržana je u prvoj strofi, koja se zove irmos i predstavlja obrazac za pravljenje pesama tematski uzet iz tzv. devet "biblijskih" pesama, koje su se pevale još od najranijih vremena hrišćanstva; svaki tropar u odi mora odgovarati po broju slogova i akcentu shemi irmosa. Naročito u kanonima primenjen je tzv. akrostih (prvi još kod Metodija, zatim kod Grigorija iz Nazijanza i u Akatistu, ali najviše tek u kanonima), koji je orijentalnog i antičkog porekla. Antičkog je porekla i rima, koja je uglavnom retorska figura i ne odgovara u svemu rimi moderne poetike, a primenjena je često u himnama.

Sv. Jovan Damaskin (arapska ikona).

Prve pesme ritmičkog tipa stvarao je Grigorije iz Nazijanza, no njegovi dugi stihovi (14-16 slogova) nisu se mogli održati. Prave himne nastaju u 5. veku (Antim, Timokle, Jovan Monah, Markijan i drugi), a cvetaju u 6. i 7. veku. Najpoznatiji vizantijski pesnik bio je Roman Melod, koji je sastavio božićne i druge himne (kondake), dajući hrišćanskoj dogmatskoj reči "ozbiljan i zanosan, uzvišen i blizak izraz", pa se može ubrojiti među najveće pesnike svetske književnosti. Svečana himna Akatist jedan je od vrhunca kulta Bogorodice, a pretpostavlja se da ju je sastavio carigradski patrijarh Sergije, budući da se uvodna strofa pesme vezuje za avarsko-slovensku opsadu Carigrada 626. godine. Izrazi oduševljene zahvalnosti Bogorodici teku u ovoj himni kroz niz blistavih metaforičkih epiteta.

Od 8. veka u crkvenoj se poeziji posebno stvaraju kanoni, čiji je tvorac Andrej Kritski (oko 660-740). Njegov Veliki kanon ima 250 strofa, pa kod njega ritmička pesma dobija impozantne razmere i složenu kompoziciju, ali gubi lirsku toplinu, budući da u poeziju prodire dogmatički stil. Veću književnu vrednost imaju kanoni Jovana Damaskina (umro 753), koji je imao odlučujuću ulogu u formiranju Oktoiha, jedne od glavnih liturgijskih knjiga u vizantijskoj crkvi. Damaskin je i reformisao strukturu kanona, skrativši ga na tri do četiri strofe (tropara) uz irmos kao nosioca teme u svakoj odi.

U kasnijim vekovima himnografi kao što su Teodor Studit i drugi uglavnom se nalaze na liniji stagnacije i opadanja, uz samo povremene pesničke uzlete do poezije ranijih pesnika. Njihov izraz je često opširan, zamršen i formalistički. U 11. veku himnografija je došla do kraja, budući da je do tada završeno poptpuno oformljavanje liturgijskih knjiga.

Roman

Vizantijski roman predstavlja neku vrstu nastavka antičke epike u okviru umetničke književnosti Vizantije, ali je to i najmanje uspeli nastavak helenističkog epskog stvaralaštva. Neuspeh vizantijskog romana objašnjava se njegovom nestvarnošću: on je dalek od života i izveštačen. Uostalom, sve do pojave nekoliko značajnijih romanopisaca u doba humanističke renesanse Komnina (Teodor Prodrom, Konstantin Manasa, Nikita Evgenijan i Evstatije Makrembolit) ne piše se na ovom polju ništa već se pripisuju i čitaju uglavnom romani helenističkog razdoblja.

Teološka književnost

Vizantijsko Evanđelje iz 13. veka, gde se vidi tendencija da se slonovača koristi kao umetničko izražajno sredstvo

Crkveno pesništvo i religiozna dela profane poezije imali su u Vizantiji kao svoj prozni pandan veliku biblioteku teološke književnosti sa vrlo raznovrsnom tematikom. Teologija je možda osnovno obeležje vizantijskog književnog stvaranja uopšte. Jedva da u Vizantiji ima književnog dela koje ne bi stajalo u izvesnom, bližem ili daljem odnosu prema teologiji, kome teologija ne bi davala bar jedan kolorit umovanja o "nebeskim stvarima", kome teološka knjiga ne bi prethodila kao udžbenik ili uzor. Vizantijsku društvenu svest formiralo je hrišćanstvo, i to onako kako je postavljeno i razrađeno u toku prvih dogmatskih polemika i borbe za ortodoksiju, u epohi vaseljenskih sabora.

Ranovizantijska teološka književnost

Odlučujuću ulogu u razvoju teološke književnosti u Vizantiji igrala je literatura nastala u 4. veku, koji se naziva zlatnim vekom patristike. Teološka književnost je tada u punom smislu reči književnost crkvenih otaca, patristička književnost. Njene osnovne teme bile su određene potrebom da se ortodoksija izrazi i odbrani nasuprot snažnim uticajima ostataka helenističke gnosticizma (Origen, Kliment Aleksandrijski) i novih, heterodoksnih sistema – arijanstva, poluarijanstva, makedonijanstva, evnomijanstva i drugih (Atanasije, Vasilije Veliki, Grigorije iz Nise, Grigorije iz Nazijanza, Jovan Hrizostom). Tek pošto je u delima ovih otaca i odlukama prvih vaseljenskih sabora postavljen temelj ortodoksije, mogla se razviti vizantijska teologija u pravom smislu reči, teološko-naučna, s jedne strane (Kiril Aleksandrijski, Teodorit Kirski, Leontije Vizantijski, Maksim Ispovednik, Jovan Damaskin, Grigorije Palama i dr.), i teološko-mistična, s druge strane (Evagrije, Pseudo-Makarije, Pseudo-Dionisije Areopagit, Jovan Lestvičnik, Simeon Novi Teolog i veliki broj isihastičkih pisaca).

U nastanku i daljem razvoju vizantijske teološke književnosti glavnu su ulogu odigrala dva centra, aleksandrijski i antiohijski. Kroz koncepcije i dejstvo ove dve "škole", kako se ti centri obično nazivaju, unete su u vizantijsku teologiju helenističke ideje (Aleksandrija) i izvesne orijentalne tradicije (Antiohija). Čitava doktrina vizantijskog pravoslavlja, potom, predstavljaće rezultantu ovih uticaja, i tek će kod pojedinih pisaca izbiti preovladati jedan ili drugi momenat. Osnovni ton je, ipak, dat u aleksandrijskoj teologiji s kraja 2. i iz prve polovine 3. veka. Kliment Aleksandrijski i naročito Origen, veliki učitelji aleksandrijske škole, odredili su zapravo tip vizantijske teologije kao naučno sistematizovane razrade otkrovenja. Naučnost je ovde, razumljivo, sasvim uslovnog karaktera, ne u današnjem smislu reči, ali je bitno obeležje njihovog rada jedna racionalna težnja da se otkrovenje – kao iracionalni put saznavanja, kao dato, a ne osvojeno saznanje – uklopi u sistem filozofskog znanja, da se donekle racionalizuje, da se formalno opravda i potvrdi. za razliku od gnostičke teologije, koja je u stvaranju svojih sistema veoma slobodna i prepuštena ličnim inspiracijama, aleksandrijska teologija otkrovenja teži da ostane u strogim okvirima date istine i zato filozofija postaje više njen izraz i rečnik nego njena suština; ukoliko koncesije racionalnoj misli nisu samo terminološke prirode, onda one dovode do izvesne idejne zabune i otvaraju mogućnost za nove sporove i nove heterodoksije. Potpuno ortodoksna teologija dobiće svog velikana u ličnosti Atanasija, arhiepiskopa aleksandrijskog (296–373).

Grupa tzv. velikih Kapadokijaca, Vasilije Veliki, Grigorije iz Nazijanza i Grigorije iz Nise, još je bliža vizantijskoj teologiji u užem smislu i više utiče na njeno oblikovanje nego delo Atanasija Aleksandrijskog. Oni nastavljaju da pišu u duhu osnovnih koncepcija Atanasijeve neoaleksandrijske škole, ali su u razvijanju ortodoksnog učenja, podstaknuti i novim jeresima (makedonijanstvo, evnomijanstvo, apolinarijanstvo), ispoljili i neke crte kojih nema u Atanasijevom delu. Tu sada dolazi do većeg prodiranja klasične filozofske metodologije u teološko rasuđivanje, i bez obzira na biblijsku argumentaciju kao osnovnu, dijalektički pristup teološkim pitanjima osvaja svoje mesto. U književnoistorijskom pogledu značajno je što su i Vasilije i Grigorije iz Nazijanza učenici Akademije, a i Grigorije iz Nise, mada samouk, ima ogromno klasično obrazovanje i misli na neoplatonski način.

Predstavnik antiohijske struje u ranovizantijskoj teologiji jeste Jovan Zlatousti (354–407), antiohijski đakon i prezviter, i arhiepiskop carigradski. Antiohijska škola je trezvenija i humanija od aleksandrijske; manje mistična, manje zapletena u alegorijske interpretacije otkrovenja, ona je razvila veći smisao za istorijski, humani pristup religiji otkrovenja, neposrednija je i toplija u svom izrazu. Po svojoj nameni i karakteru sasvim je drugačija vizantijska mistička teologija, na čijem se početku nalaze dela "otaca pustinje" 4. i 5. veka.

Teološko-naučna književnost

Ilustracija Priče o dobrom Samarićaninu iz evanđelja iz Rossana, za koja se veruje da predstavljaju najstariji ilustrovani Novi zavet koji je sačuvan.

U kasnijem periodu okosnicu vizantijskog književnog stvaranja na polju teologije čine krupni dogmatski problemi što su ih postavljale jeresi 5–9. veka kao i kompleks "latinskog spora", uključujući i isihastički spor, 9–14. veka. Krupna figura nestorijanskog i monofizitskog spora bio je arhiepiskop Kiril Aleksandrijski (umro 444), u prvom kao neposredni učesnik, u drugom kao pisac koji je iza sebe ostavio delo otvoreno za mnoga dvosmislena i oprečna tumačenja. Kirilov prvi neprijatelj, episkop kirski Teodorit (oko 392–457), iako sirijski Grk, nije se odlikovao mnogo inventivnijom književnom prirodom, mada je dosta pisao. On je veliki samo kao egzeget (nazivaju ga "knezom egzegeze") i kao istoričar (Crkvena istorija, Istorija monaštva, Kratka istorija jeresi). Leontije Vizantijski (rođen krajem 5. veka u Carigradu i monah Nove Lavre u Palestini), jedan od najvatrenijih difizita, nastavlja polemiku protiv monofizitizma briljantnom dijalektikom. Sa relativnom sigurnošću može se utvrditi njegovo autorstvo za dela Tri knjige protiv Nestorijanaca i Evtihijevaca, Epilipsis ili Protiv monofizita i 30 glava Protiv Sevira Antiohijskog. Značajan je po tome što je u hristologiju uveo aristotelovske i platonovske pojmove da bi tako posredovao između dogme utvrđene na Halkedonskom saboru i shvatanja o Hristu koje je bilo uvreženo u narodu. U toku 6. veka piše veliki broj pisaca u duhu halkedonske doktrine (neohalkidonci): Nefalije, Maksencije, Jovan Skitopoljski, čak i sam car Justinijan I, Leontije Jerusalimski i Anastasije I Antiohijski.

U sledećem periodu, sa nastankom monoenergetskog i monotelitskog spora, ističu se veliki polemičari Sofronije Jerusalimski i Maksim Ispovednik. Sofronije, jerusalimski patrijarh (na katedri 634–638) bio je jedan od prvih protivnika monoenergetizma, čije je učenje pokušao da pobije u jednom izgubljenom patrističkom florilegiju. Pisao je u oblasti dogmatike, hagiografije (posle Moshove smrti dovršio je Žitije Jovana Milostivog), kao i izvestan broj homilija, a poznat je i kao dobar crkveni pesnik. Najznačajniji teološki pisac ovog vremena je, međutim, Maksim Ispovednik (580–662), koga naročito karakteriše mističko-asketska orijentacija, koja prožima čitavo njegovo delo i koja se konačno izrazila u Centurijama (Ekatontadama), zbirci duhovnih sentenci u 100 paragrafa; tu se njegova teologija pokazuje kao prava "teologija srca" i tu se teološka nauka povlači pred nastupom mističkog bogosaznanja. Pored Centurija, naročito je značajno delo Mistagogija, u kome se daje simbolično objašnjenje liturgije.

Epoha ikonoklazma (8–9. vek) izazvala je pojavu izvesnog broja velikih teoloških pisaca. Najveći je nesumnjivo Jovan Damaskin (oko 675–753), čije je najznačajnije delo Izvor saznanja, gde je data najpotpunija ortodoksna dogmatika patrističkog doba. U 9. veku, glavni je predstavnik ikonofilske književnosti Teodor Studita (759–826), čiji su najveći književni doprinos asketska i monaška dela, u kojima razrađuje kinovitski ideal Vasilija iz Cezareje.

Od mnogobrojnih teoloških pisaca koji su živeli i pisali posle pobede ortodoksije u 9. veku, najznačajniji je carigradski patrijarh Fotije (820–886), čiji je značaj naročito veliki u oblasti biblijskih studija (Katene), gde se po metodu naučno-kritičkog tumačenja Biblije približava principima moderne egzegeze. Glavno njegovo polemičko delo je Mistagogija, upereno protiv Latina.

Sledeći vekovi daju teološkoj književnosti niz polemičara, komentatora, kompilatora, pragmatičnih teologa. Evtimije Zigaben (12. vek) značajan je jedino kao autor Panoplije (Pune dogmatske bojne opreme), polemičkog zbornika kome je cilj bio da opovrgne sve jeresi, naročito one koje su se u to doba bujno širile (npr. pavlikijani i bogumili), te načela antičke filozofije, koja su počela oživljavati. Od poznovizantijskih mistika značajan je učenik Simeona Novog Teologa Nikita Stitat (umro posle 1054), koji je poznat po svome Žitiju Simeona Novog Teologa, kao i polemici protiv Latina, ali još više po odlično napisanim Centurijama, koje nastavljaju sa tradicijom sinajske škole i njegovog neposrednog učitelja, ali kojima ipak nedostaje Simeonova poetičnost.

Teološka književnost dostići će ponovo nekadašnje vrhunce tek sa isihastičkim sporom u 14. veku, sa delom Grigorija Palame, arhiepiskopa solunskog (1296–1359), koji u svojim teološkim spisima daje naučnu sintezu i dogmatsko obrazoloženje isihastičke prakse, koja za sobom ima viševekovnu istoriju, začinjući se u askezi egipatskih pustinjaka, a naročito u praksi i književnim delima tzv. "sinajske škole".

Svedoci poslednjeg pada i konačne propasti Carigrada čvrsto su već koraknuli na prag nove istorije grčkoga naroda. A duhovno je taj razvoj bitno usmerio Genadije Sholarije (oko 1405–posle 1472), pisac, učitelj i jedan od prvaka protulatinske stranke, kojega je Mehmed II Osvajač učinio carigradskim patrijarhom i poglavarom svih pravoslavnih hrišćana u svojoj državi. Za sobom je ostavio izuzetno bogato literarno delo, koje ga pokazuje kao dobrog poznavaoca dela crkvenih otaca ali i zapadnoevropske sholastike. Sačuvano je mnogo govora i rasprava u prilog uniji, a još više protiv nje, protiv Varlaamovih pristalica i sl. Uz ova dela nalaze se i manja egzegetska i asketska dela, homilije, komentari Aristotelove Fizike i Logike, te pisma i rasprave protiv humanizma Plitonovog, čije je delo O zakonima svuda tražio i spaljivao.

Teološko-mistična književnost

Vizantijska mistika ima svoje korene u delima "otaca pustinje" iz 4. i 5. veka, koja su vezana za apoftegmatsku literaturu Egipta, Palestine i Sirije (Izreke otaca) i za praksu velikih začetnika monaškog života. Evagrije Pontijski (346-399) znamenit je vizantijski intelektualac koji je napustio svetsku karijeru i povukao se čak u egipatsku pustinju da živi kao anahoret. Tamo pokušava da inregrira egipatsku podvižničku praktiku, naročito molitvu, u jednom metafizičkom i antropološkom sistemu inspirisanom neoplatonizmom, u duhu aleksandrijske tradicije. Plod ovog pokušaja je Evagrijeva koncepcija "čiste molitve" (u delu Duhovne glave), kojom se postiže bogosaznanje, u procesu dezinkarnizacije uma. Zbog anateme koja je bila bačena na njega sačuvano je malo od njegovog dela na grčkom jeziku, a više u sirijskom i jermenskom prevodu. Spritualističkoj doktrini Evagrija suprotstavljena je koncepcija Homilija, pripisivanih Evagrijevom učeniku Makariju Egipatskom (umro oko 400), ali nastalih svakako tek u 5. veku.

Iz 5. ili najkasnije 6. veka potiče Areopagitika, veliki i uticajni spomenik vizantijske mistike, sačuvan pod imenom Dionisija Areopagita. Poreklo ovog zbornika nije razjašnjeno, ali je nesumnjivo da se već i u jeziku oseća žig neoplatonizma. Iza terminologije helenskih misterija krije se ipak hrišćansko mističko iskustvo. Areopagitika je glavni izvor neoplatonizma u srednjem veku, ali i jedan od glavnih izvora i teorijskih osnova vizantijske mistike, kao, uostalom, i zapadne mistike jednoga Jovana Skota Eriugene (9. vek).

Najveće delo vizantijske mistike jeste Duhovna lestvica sinajskog igumana Jovana Lestvičnika (umro posle 649), koja je smatrana remek-delom istočnog asketizma. Naslov aludira na nebeske lestvice koje je u snu video Jakov. Čak i sama kompozicija od 30 glava čini aluziju na 30 godina od sveta skrivenog života Isusa Hrista. Pismo pastiru, koje je ranije smatrano posebnom raspravom, zapravo je predstavljalo sastavni deo spisa, njegov završni deo. Lestvica je sastavljena od trideset pouka ili "stupnjeva", od kojih svaka pouka razmatra po pravilu jednu temu iz duhovnog života, bilo da se radi o vrlini ili poroku ("strasti"). Osnovna je ideja u metodičkom i postepenom duhovnom uspinjanju prema samom božanstvu, kako bi se kroz sintezu vrlina razbio lanac strasti i postiglo sjedinjenje sa bogom.

Jednako je važan i Simeon Novi Teolog (oko 949–1022), koji predstavlja najvišu tačku postpatrističke vizantijske mistike. Od njegovih su dela najznačajniji himnični sastavi, kao i tzv. Praktične i teološke glave, komponovane je u vidu "centurija", tj. nizova od po stotinu aforizama. Čuvena mu je i Poslanica o ispovedanju, dugo pripisivana Jovanu Damaskinu, koja predstavlja jedno od najvažnijih svedočanstava o duhovnim koncepcijama vizantijskog monaštva.

Klasicistička književnost

Vizantijska učena proza, raznovrsna i heterogena po svome sastavu, ali neujednačena po kvalitetu, nije nikada mogla da dostigne visinu pesništva – čak ni onoga profanog, teološke književnosti ili istorije. Filozofija je zanemarena zahvaljujući tome što je teologija apsorbovala svu filozofsku misao Vizantinaca. Zato će se razviti retorika, sofistika i epistolografija, a čitav niz pisaca proslaviće se kao pravi polihistori i enciklopedisti, bez kojih bi možda i sama antika ostala zaboravljena, daleko od nas, i koji su učinili mnogo za rađanje i pobedu evropskog humanizma. Na polju retorike Vizantija ne daje ništa novo, mada se može pohvaliti velikom plodnošću. Sistem retorike koji su još u rimsko doba fiksirali hoš Hermogen i Aftonije nikada potom nije prevaziđen, i najveći uspeh vizantijske retorike biće jedino u tome da bar ponekad dostigne antičke retorske normative, da održava klasični nivo. Retorika je negavana uglavnom zahvaljujući crkvenom govorništvu i didaktičnom tonu vizantijske učenosti uopšte. Epistologragija je bila njen sastavni deo, i raznovrsni epistolari, zbirke pisama, bili su izvanredno rasprostranjeni pa su čak i nadživeli Vizantijsko carstvo, jer nastaju i kruže čak i u prvom stoleću turskog ropstva. Najveće uspehe i u jednoj i u drugoj grani retorskog književnog stvaranja dostiže niz ranovizantijskih retora, neposrednih učenika helenističkih škola.

Filozofija

Mihailo Psel (levo) sa svojim učenikom, vizantijskim carem Mihailom VII Dukom.

Vizantijska epoha nije ostavila velike filozofske stvaraoce. Prihvativši otkrovenje kao objašnjenje celokupnog sveta, Vizantinci su mogli samo gotovim rešenjima oktrovenja davati kolorit antičke misli, i to u njenoj helenističkoj transmisiji. Tek u 11. veku Mihailo Psel (1018-1078) pokušava da pokrene neku samostalnu filozofsku misao. On je na kratko vreme obavljao dužnost profesor filozofije ("konzula filozofa") na novoosnovanom "univerzitetu" u Carigradu i tom je prilikom, sa mnogo kreativnosti i intelektualne hrabrosti, obnovio interes za izučavanje platonske filozofije. Zbog davanja prednosti Platonu nad Aristotelom morao se braniti od optužbi za heterodoksiju. Pisao je spise iz oblasti filozofije i teologije, prirodnih nauka (medicine, fizike, matematike, astronomije), prava, arheologije, gramatike, istorije. Ostavio je i veliki broj govora i pisama.

Pselov naslednik kao "konzul filozofa" bio je Jovan Ital, koji se vratio Aristotelovoj filozofiji pa je ostavio veći broj komentara na različite Aristotelove spise. Posle Itala tek će Nikifor Vlemid (1197-1272) imati slično svestrano obrazovanje kao Psel. Njegov Priručnik logike i fizike, koji daje uopšteni pregled antičke filozofije, bio je dosta korišćen kao udžbenik u poslednja dva veka Vizantije. Antičku filozofiju u pravom smislu reči obnoviće Georgije Gemist Pliton (oko 1355-1452), koji je više okrenut filozofiji nego teologiji; okrenut je Platonovoj filozofiji i mnogo je uticao na italijansku renesansu.

Polihistori i enciklopedisti

Zanimanje za antikvarska istraživanja probudio se u Vizantiji ranije nego na zapadu, ali prvo kod laičkih teologa, a ne kod laika. Iz tih su razloga antikvarska istraživanja uvek imala određeni sholastički prizvuk; vizantijski humanistički duh s jednakim se žarom bavio i antikom i srednjim vekom. Posebno zanimanje za starogrčku književnost, usmereno prvenstveno na prikupljanje i klasifikovanje rukopisa, prvo je oživelo u Carigradu krajem 9. veka. U 12. veku počinje period originalnih dela koja podražavaju antičke modele, oživljavanje aleksandrijskog eseja i retoričke književnosti, gde priličan broj pisaca pokazuje izuzetnu originalnost. Sasvim izolovan između ova dva perioda stoji univerzalni genij Mihaila Psela (11. vek). Dok je humanizam 9. i 10. veka zadržao određeni teološki kolorit i neprijateljski stav prema Zapadnoj Evropi, period od 12. do 14. veka dao je nekoliko pisaca koji su nastojali da napuste ortodoksni klasicizam kako bi dostigli istinski humanizam i postali preteče italijanske renesanse.

Strana iz modernog izdanja obimne vizantijske enciklopedije nazvane Suida (11. vek

Novi klasicistički duh prvo je došao do izražaja u jednoj školi klasičnih studija koja je 863. godine osnovana u Carigradu. Otprilike u isto vreme svestrano obrazovani Fotije (820-897), carigradski patrijarh i veliki državnik, s velikim je entuzijazmom počeo sakupljati zaboravljene rukopise, oživljavao zaboravljena antička dela i ponovo otkrivao izgubljena dela. On je pažnju usmerio pre svega na prozna dela, što odslikava njegov pragmatizam. Fotije je napisao kratke komentare o svim delima koje je otkrio, uključivši ponegde i kratke izvode iz tih dela, te ih izdao u delu pod naslovom Biblioteka: premda suvoparno i shematsko, to delo ostaje najvredniji književni zbornik iz srednjeg veka, jer sadrži pouzdane sažetke mnogih antičkih dela koja su nam danas izgubljena, zajedno s dobrim karakterizacijama i analizama kao što su one koje se odnose na dela Lukijana i Heliodora. Ovakva enciklopedijska delatnost još je snažnije nastavljena u 10. veku, a vrhunac dostiže u sistematskom prikupljanju materijala koje se dovodi u vezu s carem Konstantinom Porfirogenitom. Učeni su ljudi stvarali i velike kompilacije, raspoređene prema tematici, na osnovu starijih izvora. Među njima je jedna enciklopedija političkih studija, sačuvana fragmentarno, koja sadrži odlomke iz antičkog, aleksandtijskog i rimsko-vizantijskog perioda. Ove kompilacije, zajedno sa zbirkom antičkih epigrama poznatom kao Palatinska antologija i sa naučnim rečnikom poznatim kao Suida – čine 10. vek enciklopedijskim dobom.

U 11. veku deluje najveći enciklopedista u vizantijskoj književnosti, Mihailo Psel. Stojeći na razmeđu srednjega veka i modernog doba, on je bio pravnik i svestrano obrazovan čovek otvorenog uma. Za razliku od Fotija, koji se više zanimao za pojedine filozofske stavove, Psel ne potecnjuje stare filozofe, pa i sam pokazuje određeni filozofski temperant. Psel je bio prvi u Vizantiji koji je Platonovu filozofiju proglasio superiornijom u odnosu na Aristotelovu te prvi koji je filozofiju poučavao kao školski predmet. Međutim, predmda nadilazi Fotija i po intelektu i po razumu, njemu ipak nedostaje dostojanstvo jednog naučnika i čvrstina karaktera, pa je njegov život i književnu delatnost karakterisala nemirna genijalnost. Prvo je bio advokat, a zatim profesor; zatim monah, a onda dvorjanin; svoju je karijeru završio na mestu šefa carske administracije. Jednako nestalan i višestran bio je i u svojoj književnoj delatnosti; elegantni platonski stil njegovih pisama i govora stoji sasvim u skladu s uglađenom prirodom jednog dvorjanina. Njegova obimna korespondencija pruža ogroman materijal koji ilustruje karakter njegove ličnosti i njegove književnosti. Oplemenjujući uticaj atičkih uzora na koje se ugledao vidljiv je u njegovim govorima, posebno nadgrobnim; govor održan povodom smrti njegove majke odiše dubokom osećajnošću. Psel je imao više poetskoga duha nego Fotije, kako se vidi iz nekoliko njegovih pesama, premda one više duguju satiričkim iskricama duha nego dubokoj poetskoj proživljenosti osećanja. Iako Psel pokazuje više veštine nego kreativnosti, njegova su dela blistala u jednom dobu koje je, što se tiče estetičke kulture, bilo posebno nazadno. Intelektualna kultura velikih polihistora, kako crkvenih tako i svetovnih, tokom kasnijih vekova bila bi nezamisliva bez Pselovog trijumfa nad vizantijskim sholasticizmom.

Rukopis Hesiodove Teogonije iz 16. veka sa Cecesovim komentarima.

U 12. veku deluje Jovan Ceces (1110-posle 1180), čije je najkrupnije delo svojevrsna filološko-istorijska enciklopedija pod naslovom Hilijade, sastavljena negde između 1140. i 1170. godine. Raznovrstan mitološki, istorijski i književnoistorijski materijal tematski se vezuje za korpus njegovih 107 Pisama. Ceces je pisao komentare na antičke autore, uključujući Homera, Hesioda, Aristofana, Likofrona i druge. Ispevao je dve manje alegorije uz Ilijadu i Odiseju, u političkom stihu, kao i jedan dodatak Homeru, u heksametru, pod naslovom Ilijske pesme.

Mada Pselovim njegovim nastavljačima, kao što su Nikifor Vlemida i Hirtaken, ima karaktera koji su jednako korumpirani kao Pselov, ipak većinu odlikuje ispravnost njihovih namera, iskrenost osećanja i široka kultura. Među ovim velikim intelektima i jakim ličnostima posebno se izdvaja u 12. veku nekoliko teologa, na primer Evstatije Solunski, Mihailo Italik i Mihailo Honijat; u 13. i 14. veku nekoliko sekularnih polihistora kao što su Maksim Planud, Teodor Metohit i, pre svih, Nikifor Grigora. O tri pomenuta teologa najbolje se može suditi na osnovu njihovih pisama i kraćih eseja. Evstatije se čini najvažnijim od njih, jer je napisao učene komentare na Homera i Pindara, kao i vlastita originalna dela koja odišu jasnoćom, hrabrošću i kontroverznošću. U jednom delu napada korupciju i intelektualnu stagnaciju monaškog života svoga doba; u drugom polemičkom spisu kritikuje hipokriziju i ispraznost svoga vremena; u trećem pak napada uobraženost i arogantnost vizantijskog sveštenstva. Retor Mihailo Italik, kasnije episkop, napada ono što smatra glavnom slabošću vizantijske književnosti – spoljašnju imitaciju. Tu je kritiku izneo nakon što je od jednog patrijarha primio spis koji je zapravo predstavljao samo nasumičnu zbirku fragmenata iz drugih pisaca, sastavljenih tako loše da su se odmah mogla prepoznati originalna dela iz kojih su uzeti.

Evstatijev učenik i prijatelj, Mihailo Honijat (12–13. vek), bio je atinski arhiepiskop i brat istoričara Nikite Honijata. Njegov inauguralni govor, koji je održao na Akropolju, pokazuje i njegovo duboko klasično obrazovanje i visoki entuzijazam, uprkos materijalne i duhovne dekadencije tadašnje Atine. Ove jadne prilike podstakle su ga da sastavi jednu elegiju, poznatu i zato što je jedinstvena, o propadanju Atine, neku vrstu poetskog i antikvarskog epitafa paloj veličlini. Gregorovius je njegov inauguralni govor uporedio s govorom koji je Gregorije Veliki održao Rimljana, a ovaj s lamentom biskupa Hidelberta iz Toursa povodom pustošenja Rima od strane Normana 1106. godine. Njegovi nadgrobni govori povodom Evstatijeve smrti (1195) i smrti njegovog brata Nikite, premda rečitiji i više retorski, i dalje odaju autorovu plemenistost duha i duboku iskrenost osećaja. Mihailo je, kao i njegov brata, ostao fanatički protvnik Latina. Ovi su ga prognali na ostrvo Keos, odakle je prijateljima slao mnoga pisma koja ilustruju njegov karakter.

Teodor Metohit i Maksim Planud bili su već univerzalni učenjaci (polihistori) doba Paleologa. Najveći polihistor 13. i 14. veka bio je Teodor Metohit, koji je sastavio zbornik sa esejima o filozofskim, istorijskim i klasičim književnim temama, o poltici, estetici i dr. I on je pisao pesme, ostavljajući za sobom preko deset hiljada stihova u heksametrima. Metohit svoj klasicistički humanizam iskazuje upotrebom heksametara, a Maksim Planud (oko 1260-1310) poznavanjem latinskog jezika – i heksametar i latinski jezik bili su inače nepoznati u srednjovekovnoj Vizantiji, te je njihovo poznavanje jasno ukazivalo na jedno mnogo šire poznavanje antičkoga sveta. Obojica pokazuju talenat za poeziju, i to posebno za opisivanje prirode. Metohit je sastavljao poetska razmišljanja o lepoti mora, dok je Planud napisao jednu dugačku poetsku idilu – književni oblik koji Vizantinci nisu negovali. Dok je Metohit bio mislilac i pesnik, Planud je uglavnom bio imitator i kompilator. Metohitov je um bio više spekulativan, kako pokazuje njegova zbirka filozofskih i istorijskih ekscerpata, dok je Planudov bio više razumski, kako pokazuje njegovo zanimanje za matematiku. Filozofske studije do tada su već toliko napredovale da je Metohit mogao otvoreno napasti Aristotela. On se iskrenije bavi političkim pitanjima, kako se vidi iz njegovog poređenja demokratije, aristokratije i monarhije. Premda je njegovo polje interesovanja bilo široko, Metohit se u potpunosti oslanja na grčku kulturu i tradiciju, dok je s druge strane Planud veoma mnogo doprineo širenju intelektualnog horizonta na istoku svojim prevodima sa Katona, Cicerona, Cezara, Ovidija i Boetija.

Ova naklonost ka zapadu još je vidljivija kod Nikifora Grigore, velikog Metohitovog učenika. Njegov predlog reforme kalendara uvrštava ga među najnaprednije intelektualce toga doba u Evropi. Njegov metod izlaganja prati Platonov, koga je podražavao i u crkveno-političkim raspravama, npr. u dijalogu Florencije ili O mudrosti. Ove rasprave sa Varlaamom bavile su se pitanjem crkvene unije, u kome je Grigora zastupao unijatsku stranu. Time je na sebe navukao ogorčeno neprijateljstvo, te je tako izgubio mogućnost da živi od profesorskog poziva. Najviše se zanimao za prirodne nauke, pa je već i time na sebe navukao mržnju ortodoksnijih Vizantinaca.

Premda su vizantijski esejisti i enciklopedisti u potpunosti stajali pod uticajem antičke retorike, oni su ipak u tradicionalnoj formi izlagali svoje vlastite ideje i znanja, pa su time u tu formu udahnuli i jedan novi duh.

Književnost na narodnom jeziku

Živi, govorni, narodni grčki jezik, tzv. dimotika, kroz svu istoriju Vizantije uglavnom nipodaštavan kao jezik prostog demosa, prodro je u književnost uglavnom počev od 11. veka, ali potpunu pobedu nikada nije izvojevao. To ne znači da nije osvojio znatan prostor u srednjovekovnoj vizantijskoj književnosti. Obim pesničkih tvorevina pisan "vulgarnogrčkim" jezikom prilično je veliki, a poetske vrste zastupljene u njima ne manje raznolike. Na tome jeziku nikle su mnoge poučne i prigodne pesme, ljubavne pesme, legendarne i istorijske pesme na novoj etničkoj i nacionalnoj podlozi, romantične pesme sa antičkom tematikom, iste takve pesme sa srednjovekovnom, delom čak i zapadnoevropskom tematikom, najzad čuveni, simbolično-alegorijski životinjski ep. Sve ove pesme predstavljaju, kao i crkveno ritmičko pesništvo, novu, specifično vizantijsko-grčku tvorevinu, čak i kad u njenom nastanku igraju neku ulogu i strani elementi. Zbog te izvornosti samoga jezika na kome su pisane, mnoge od ovih pesama zrače svežinom i iskrenošću, i skoro nijedna nije izveštačena i kruta, kao što je to čest slučaj sa profanom poezijom čak i onda kada su je stvarali najdarovitiji pesnici. Koliko je živost jezika bila odlučujuća za utisak što ga je pesničko delo ostavljalo i za vrednost koju je moglo steći ne samo u smislu popularnosti, odličan je primer Teodor Prodrom, "Ptohoprodrom" (= siroti Prodrom), onaj isti dvorski pesnik čiji se epigrami, satire i alegorije pisane književnim jezikom ponekad nametljivo trude da osvoje nekakvo mesto u sklopu vizantijske poezije. Njegovih nekoliko "prosjačkih pesama" ispevanih dimotikom sveže su i trajne te svojim setnim humorom i danas izazivaju žive asocijacije.

Pad Carigrada i osnivanje latinskih kraljevstava 1204. godine uklonili su ili ublažili aristokratske i ckrvene stege nad književnim ukusom i stilom. Narodna vizantijska književnost se pod uticajem novih uticaja sa Zapada kretala u različitim pravcima. Dok umetnička poezija izvire iz racionalističke i klasične atmosfere helenističkog perioda, narodna književnost oslanja se na idiličnu i romanesknu književnost toga istog perioda. Kao što se umetnička književnost ugledala na Lukijana, Heliodora, Ahileja Tatija i Nona, tako su dela na narodnom jeziku podražavala Apolonija Rođanina, Kalimaha, Teokrita i Museja.

Osnovna odlika srednjovekovnog narodnog pesništva jeste njen lirski ton, koji stalno dolazi do izražaja u emocionalnim preokretima. U vizantijskoj književnosti erotska poezija dostiže rafinisanost zahvaljujući uticaju viteške ljubavne pesme koju su doneli Franci u 13. veku i kasnije. Vizantinci su imitirali i prilagodili romantične i legendarne motive koji su došli sa Zapada. Italijanski su pak uticaji doveli do oživljavanja drame. Proslavljanje grčkih junaka u narodnoj književnosti bilo je rezultat sukoba koje su Grci proživljavali s pograničnim narodima u istočnom delu carstva. Popularna dela o junaštvu antičkih heroja čitala su se po celom istoku, pa je i to doprinelo oživljavanju herojske pesme, premda prožete dubokim romantičnim tonom. Rezultat je bio potpuni uspon narodnih ideala i širenje idejnog horizonta kako su aticističke tendencije postepeno opadale. Stoga je došlo do potpune promene u vizantijskim književnim vrstama. Od svih oblika umetničke poezije opstao je samo roman, koji je dobio ozbiljniju svrhu i širu publiku. Od metričkih oblika ostao je samo politički stih. Na ovim jednostavnim temeljima izraslo je mnoštvo novih pesničkih formi. Pored narativnog romana o junaštvu i ljubavi nastala je i narodna ljubavna poezija, pa čak i počeci moderne drame.

Planine Troodos, sa kojih je junak Digenis Akritas u istoimenom epu prelazio na maloazijsku obalu

Jedini pravi vizantijski herojski ep jeste Digenis Akritas (Διγενής Ακρίτας) iz 11. ili 12. veka koji je nastao na tradiciji akritskih pesama, odnosno junačkih narodnih pesama koje su se pevale oko borbi vizantijskih graničara (akrita) s arapskim Saracenima u istočnom delu Male Azije. Postojeće verzije ovoga epa pokazuju mešavinu nekoliko ciklusa, modelovanih prema Homeru. Glavne teme epa su ljubav, avanture, bitke i jedno patrijarhalno, idilično uživanje u životu. Po tematici, dakle, ep je svojevrsna mešavina Ilijade i Odiseje, ali veći deo građe uzet je iz Odiseje, premda prilagođen hrišćanskom okruženju. Istinska pobožnost i jaka porodična osećanja kombinuju se sa jakim osećanjima prema prirodi. Umetnički gledano, ovom epu nedostaje dramatskoga kvaliteta i razlilitih karaktera, pa ga pre treba porediti sa slovenskim i orijentalnim herojskim pesmama nego sa germanskim i starogrčkim.

Vizantijski ljubavni roman rezultat je fuzije sofističkog aleksandrijsko-vizantijskog romana i narodnog francuskog romana iz srednjega veka, ali pisan na osnovu helenističkog pogleda na život i prirodu. To pokazuju tri najkrupnije poeme te vrste, sastavljene u 13. i 14. veku: Kalimah i Hrisoroa, Veltandar i Hrizanca, Livistros i Rodamna. Dok je za prvi i treći presudan uticaj vizantijskog romana, kako u misli tako i u načinu obrade, drugi već pokazuje estetički i etički uticaj starofrancuskog romana, a i njegova tematika veoma podeća na legendu o Tristanu. Stil je jasniji i transparentniji, a radnja dramatičnija nego u sačuvanim verzijama epa o Digenisu. Etička potka ovog romana jeste romantična ideja o viteštvu, o zadobijanju ljubavi dragane putem hrabrosti i odvažnosti, a ne pukom slučajnošću kao u umetničkim vizantijskim romanima. Pored ovih nezavisnih adaptacija francuske građe stoje i direktni prevodi Stari vitez, Florije i Placijaflora i Imberije i Margarona.

Glavno je delo krstaškoga razdoblja Morejska hronika, čiji pisac ostaje nepoznat. Sastavljena je u novogrčkim stihovima, a kazuje istoriju francuskih feuda na Peloponezu od 1204. do 1292. godine. U uvodu se ukratko govori i o prvom i četvrtom krstaškom ratu. Nepoznati autor, verovatno helenizovani Franak, pokazuje mnogo predrasuda prema Grcima. Morejska hronika je sačuvana u dve verzije na narodnom grčkom jeziku te u prevodu na starofrancuski, španski (aragonski) i italijanski. Po svom obliku, sadržaju i celom duhu rečito svedoči o franačko-romejskoj simbiozi u Moreji 13. veka. Napisana je pre 1326. godine.

Otprilike u isto to vreme nastala je jedna izvrsna zbirka ljubavnih pesama, verovatno iz 14. veka, pod nazivom Rodske ljubavne pesme. Zbirka se sastoji od ciklusa sređenih po aritmetičkom akrostihu. Po sadržaju predstavlja, u stvari, jednu poetsku ljubavnu novelu, napisanu sa mnogo ukusa i topline. Ove ljubavne pesme ubrajaju se u najbolje i najznačajnije poetske proizvode na narodnom grčkom jeziku. One su odličan dokaz kako se suptilno lirski može pevati na jeziku demosa, a s druge strane kako je i Vizantinac, pored svega svog nadzemnog otuđenja, ipak ostao čovek koji ume da voli ljudskom, "običnom" ljubavlju muškarca i žene, i da u tu ljubav unese poetiku čistoga erotskog doživljaja.

Između perioda francuskog uticaja u 13. i 14. veku i perioda italijanskog uticaja u 16. i 17. veku došlo je do kratkotrajnog oživljavanja romantičkih pesama u kojima se pesnički obrađuje antička građa. Pored Ilijade Konstantina Ermonijaka (početak 14. veka) i Trojanskog rata, doslovnog prevoda poznatog francuskog romana o Troji Beonoita de Sainte-Morea iz 14. veka, treba pomenuti Ahileidu i Aleksandridu, dve povesti u stihu koje su u 14. i 15. veku bile u Vizantiji veoma popularne. Ahileida je povest o homerskim junacima, ali odevena u potpuno novo, romantično ruho. Nije poznato tačno vreme njenog nastanka, ali sačuvane prerade potiču verovatno iz 14. veka. Sačuvane su, u stvari, dve redakcije: kraća (761 stih) i duža (1820 stihova); u oba slučaja to je politički stih bez rime. Zbivanja su u obe redakcije ista. Glavna je tema ove poeme sudbina Ahileja, čudesno snažnog i umnog sina mirmidonskog kralja. Ahilej je ovde vitez, i svi događaji su čisto srednjovekovnog tipa: tu je i viteška romantična ljubav, i otmica, i pomirenje sa srećnom svadbom, čak i viteški turnir, najzad smrt Ahilejeve dragane Poliksene. Tragična Ahilova smrt u Troji, gde ga na prevaru ubija Paris, daleki je odjek antičke fabule. Sve je ovo karakteristično, antičko je samo u imenima junaka i izvesnim momentima radnje, dok je sve ostalo deformisano u duhu jednoga novog doba. Ahileida je čisto srednjovekovna viteška poema, obojena lokalnim koloritom. Za razliku od nje, Aleksandrida se dublje koreni u antičkoj, tačnije rečeno u helenističkoj tradiciji. Apokrifna povest o Aleksandru Velikom, koja je pripisivana Kalistenu, nastala je još u doma Ptolemeida, a početkom 3. veka pne. pretrpela je dalju preradu. Verzija koja znatno "modernizuje" Pseudo-Kalistena nastala je ne pre 14. veka.

Na drugoj strani leže opet fantastična dela s metafizičkim prizvukom, u kojima se sa svetlosti ovozemaljskog življenja silazi u podzemni mrak: Apokop (Večernji odmor), kao i delo Jovana Pikatora s početka 14. veka, pisani su na temu silaska u Had. Metafizička radoznalost odvodi u tajanstvena zbivanja podzemlja. Tu se Vizantinac opet predaje svojim onosvetskim opsesijama i progovara jezikom srednjovekovne misterije. Međutim, ova tematika ipak nije mogla da osvoji glavno mesto u pesništvu narodnog jezika. Popularnije su, a zato i brojnije, legendarne i istorijske poeme. To je ujedno i najoriginalniji i najvredniji deo "vulgarnogrčkog" pesništva vizantijskog razdoblja, gde ponovo dolazi do izražaja epska invencija grčkoga duha. Roman o Velizaru, Andronikov sin, Morejska hronika i Osvajanje Carigrada, zatim dve tužbalice (plača) o padu Carigrada 1453. i Atine 1458, čitani su sa velikim uživanjem.

Baština vizantijske književnosti

Portret Georgija Gemista Plitona, detalj sa freske, Palazzo Medici Riccardi, Firenca, Italija.

Poslednje godine Vizantije posebno su važne za zapadnoevropski humanizam. Filozof Georgije Gemist Pliton (oko 1355–1452), čije je glavno delo O zakonima, obnovio je platonsku i aristotelovsku filozofiju i okupio učenike stvorivši tako u Mistri školu antičke filozofije. Njegov je učenik bio Visarion (1395–1472), mitropolit u Nikeji i veliki pobornik ujedinjenja sa katoličkom crkvom. Postao je kardinal i živeći u Rimu okupljao je oko sebe italijanske humaniste.

Nakon pada Carigrada u turske ruke i mnogi su drugi Grci pomogli da se znanje grčkoga jezika i poznavanje grčke književnosti ukorene u Italiji. Među njima se osobito ističu Manojlo Hrisolora, Jovan Argiropul, Georgije Hrisokoka i Dimitrije Halkokondil. Manojlo Hrisolora (oko 1350–1415) bio je učenik Dimitrija Kidona, pisar cara Manojla II Paleologa, koji ga je poslao na Zapad da traži pomoć protiv Turaka; prešao je u katoličanstvo i postao kardinal. Njegov rad u Firenci označava važan datum u istoriji zapadnoevropske kulture. Osim pisama – među kojima se nalazi i jedno upućeno caru Jovanu VIII s upoređivanjem starog i novog Rima – i teoloških spisa, važan je spis Pitanja grčkog jezika, koji predstavlja svojevrsni prvi početak grčke gramatike na Zapadu.

Jovan Argiropul (oko 1415–1487) bio je učitelj gramatike u Carigradu, zatim je poučavao grčki u Padovi, 1456. godine došao na akademiju u Firenci, i najzad ga je Sikst IV pozvao u Rim, gde je njegov učenik bio i Reuchlin. On je započeo izučavanje grčke filologije u Italiji. Pročuo se pre svega svojim prevodima mnogih Aristotelovih spisa na latinski jezik. Osim toga, napisao je više beseda, pisama i drugih dela. Georgije Hrisokoka bio je lekar i jedan od Visarionovih učitelja, bavio se fizikom, matematikom i astronomijom. Napisao je delo O imenima gradova i mesta, te više astronomskih spisa. Dimitrije Halkokondil (1424–1511), poreklom iz otmene atinske porodice, rođak Laonika Halkokondila, živeo je od 1449. godine u Italiji, bio učitelj grčkog jezika u Perugi i Padovi, i najzad sledbenik Jovana Argiropula u Firenci. Osim što je napisao jednu gramatiku, važnu za proučavanje grčkog jezika na Zapadu, prvi je objavio Homera (1488), Isokrata (1493) i Suidu (1499). Od njega je sačuvan i niz pisama.

Bogata svetovna književnost pozne Vizantije ulazi tako svojim istorijskim izdancima u procvat zapadnoevropskog humanizma. Crkvena pak književnost nastavlja, ograničena i skučena ali neslomljena, pod turskom vladavinom; odigrala je veliku ulogu ne samo u grčkoj nacionalnoj kulturi, nego je važna i za ostale balkanske narode. Nemerljiva je uloga Vizantije u očuvanju antičke književne baštine: bez vizantijske književnosti mi bismo danas raspolagali s neuporedivo manjim korpusom antičke grčke književnosti. I sama činjenica da se starogrčka književnost očuvala, ali i da se Zapadna Evropa upoznala s njom šireći tako horizonte humanizma i renesanse, duguje se vizantijskoj književnoj baštini.

Literatura

• Bogdanović, Dimitrije (1967). „Predgovor”. u: Hans Georg Bek [Hans-Georg Beck]. Putevi vizantijske književnosti [Wege der Byzantinischen Literatur]. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Buchwald, Wolfgang; Hohlweg, Armin; Prinz, Otto (1984). Rečnik grčkih i latinskih pisaca antike i srednjeg veka [Tusculum-Lexicon griechischer und lateinischer Autoren des Alterums und des Mittelalters]. Beograd: Vuk Karadžić. 
• Dieterich, Karl (1913). „Byzantine Literature”. u: Charles Herbermann. Catholic Encyclopedia, Volume 3. 
• Katičić, Radoslav (1977). Povijest svjetske književnosti, knj. 2. "Bizantska književnost". Zagreb. 

Vanjske veze

• Catholic Encyclopedia, s.v. Byzantine Literature
• Byzantine Literature Sources
• Byzantine Texts Arhivirano 2007-04-09 na Wayback Machine-u