Kolaboracija četnika sa silama Osovine
Kolaboracija četnika sa silama Osovine poprimala je tokom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji razne forme, od nenapadanja do direktne vojne podređenosti okupacionim snagama.
Četnici u Srbiji su isprva sa partizanima učestvovali u ustanku protiv okupatora 1941, a nakon sloma ustanka kreću u borbu protiv unutrašnjih neprijatelja - partizana i drugih etničkih grupa. U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (Dalmaciji, Lici, Hercegovini i delu Bosne) četnici se organizuju kao jedinice Antikomunističke dobrovoljačke milicije, u službi fašističke Italije.[2] Proklamativno su ove jedinice bile pod Vrhovnom komandom Draže Mihailovića, ali efektivno podređene italijanskoj vojnoj komandi.
U novembru 1941, Mihailović i njegovi saradnici došli su do zaključka da treba zauzeti taktički pasivan stav prema osovinskim snagama, s obzirom da nije nastupio trenutak za odlučnu borbu. U tom međuvremenu, kao glavni protivnik označeni su partizani. S obzirom da Nemci nisu prihvatali četničko taktiziranje, njima je zauzet stav izbegavanja i neotvaranja vatre, čak i u situaciji nemačkog napada. Italijanske snage, budući izložene velikom pritisku partizana, rado su prihvatile saradnju, delom i na sopstvenu inicijativu. Već tokom septembra uspostavljena je veza sa nekim četničkim liderima u Dalmaciji, zapadnoj Bosni i Hercegovini, a tokom januara i februara 1942. sklopljeni su italijansko-četnički savezi i u Crnoj Gori.
Mihailovićev pokret je bio nacionalistički i nastao je kao antiokupatorski pokret. Međutim, praksa tog pokreta uključivala je etnički motivisani masovni zločini, teror nad civilima, istrebljenja čitavih porodica, nasilje nad seoskim zajednicama, spaljivanja i pljačku čitavih naselja i druge teške zločine. Mihailovićeve četnike je podržavala jugoslovenska vlada u izbeglištvu, podržana od Saveznika, te su četnici formalno postali deo savezničke koalicije, očekujući preuzimanje vlasti u trenutku savezničke pobede. U međuvremenu, otpor Osovini gotovo je nestao, a mnogi delovi JVuO su se borili zajedno sa osovinskim snagama protiv rivalske Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije. Nakon niza upozorenja tokom 1943, Saveznici su u decembru 1943. doneli odluku o raskidu saradnje.[3][4][5][6][7] Izbeglička vlada u kojoj je Mihailović bio ministar vojni raspuštena je u maju 1944, u avgustu je kralj Petar ukinuo njegov štab, a u septembru pozvao sve pripadnike Jugoslovenske vojske u otadžbini da se priključe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije.
Mihailović otkazuje poslušnost jugoslovenskom kralju, a tokom savezničke bitke bitke za Srbiju 1944. se bori na strani Wehrmachta. Četničko zbližavanje sa Nemcima kulminiralo je zajedničkim povlačenjem sa nemačkim snagama na teritorij Trećeg Rajha 1944-1945.[8]
Antikomunizam je bio ključni ideološki činilac koji je prouzrokovao nalaženje zajedničkih interesa između JVuO i okupatora, ali i između JVuO i kvislinških, tj. domaćih profašističkih pokreta.[9] Kao vrhovni komandant Jugoslovenske vojske u otadžbini, general Mihailović je dozvoljavao saradnju svojih jedinica sa silama Osovine i kvislinzima, posredno (legalizovani četnici) ili direktno. Saradnja se ostvarivala dobijanjem naoružanja i municije, hrane, novca, zajedničkim dejstvima na sektorima fronta ugroženim od partizana, i lečenjem četnika u njihovim bolnicama. Saradnja je proizlazila iz strategije uništenja komunista posredstvom okupatora u toku Drugog svetskog rata.
Nakon početnog učešća u ustanku, Mihailović je već 1941. smatrao da su oružane akcije protiv okupatora bez izgleda na uspeh,[10] da mogu izazvati represalije, da su stoga štetne, pa ih treba izbegavati. Prema Dražinoj doktrini, otvoren sukob sa okupatorom treba početi u trenutku njegovog povlačenja, usled savezničkog iskrcavanja na Balkanu ili usled poraza na drugim frontovima. U svom programu poslatom emigrantskoj vladi septembra 1941, Mihailović piše:
Održavanje neprijateljskog stava prema okupatorima i njihovim pomagačima, ali za sada, do daljeg, ne ulaziti u neposredne borbe osim u slučajevima samoodbrane kao što je slučaj u Hrvatskoj.[11]
Njegovo gledište osnaženo je nakon prve zvanične radio poruke predsednika izbegličke vlade Dušana Simovića od 28.10.1941. koja kaže:
Do daljnjeg znaka za zajednički rad, bez krajnje potrebe ne izazivati neprijatelja.
Mihailović je verovao da će saveznici na kraju pobediti. U međuvremenu, nastojao je da spreči ekspanziju komunizma. Smatrao je da će trenutak sloma okupatora biti odlučujući za buduće uređenje zemlje. Da bi se to moglo iskoristiti, potrebno je:
- biti, makar formalno, priznata pro-saveznička formacija;
- biti vojno dominantan u odnosu na ostale etničke ili ideološke struje sa savezničkim statusom.
Partizanski pokret bio mu je glavni rival, a takođe i glavni ideološki protivnik po svim važnim pitanjima. Mihailović je smatrao da strateško opredeljenje za zapadne saveznike nije nužno u sukobu sa taktičkim suzbijanjem partizanskog pokreta uz pomoć okupatora. On je verovao da će ta saradnja ostati neprimetna, odnosno da treba “javno izbegavati saradnju sa Nemcima jer to srpski narod ne voli.“[12]
U skladu sa ovom logikom, razvio je koncepciju korišćenja svih činilaca u svoju korist. Smatrao je da se treba držati Saveznika, jer je to obezbeđivalo je podršku kralja, naroda, i status savezničke sile. Otpor Nemcima je ostao deklarativnog i propagandnog karaktera da se snage ne bi iscrpljivale u beskorisnim sukobima sa nadmoćnim protivnikom.[13]
Draža Mihailović je na početku stvaranja svoje organizacije, tokom leta 1941. stupio u kontakt sa kvislinškim režimom Milana Aćimovića.[14] Mihailović je smatrao da se kvislinške snage Aćimovića i posle njega Nedića mogu višestruko iskoristiti:
- one suzbijaju komunizam i u tom svojstvu su koristan partner;
- one mogu služiti kao paravan za privremenu legalizaciju četničkih odreda u kriznim situacijama;
- one su potencijalni izvor snabdevanja - bilo dobrovoljnog, bilo putem fingiranih ili stvarnih prepada
- one omogućuju posrednu vezu sa okupacionom silom;
- njihovi pripadnici će preći pod Mihailovićevu komandu u trenutku raspada okupacionog sistema;
Sa Nedićem je bio u kontaktu, dobijao od njega pare, i obećanja "da će se angažovati kod nemačkih vlasti da Mihailović ne bude zarobljen ili kažnjen."[15] Mihailović je preko Nedića tražio kontakt sa Nemcima za "borbu protiv komunizma", ali Nedić im je preneo da se Mihailović nalazi neposredno pred uništenjem, da želi da dobije u vremenu da bi se spasao, naročito preko zime, da je potpuno nepouzdana ličnost i da nema svrhe pregovarati.[15] Kakogod, o želji Mihailovića da pregovara je obaveštena i nemačka Vrhovna komanda:
13.11.41: Vrhovna komanda oružanih snaga traži provjeru vijesti da je „izvjesni“ Mihailović poslao delegate Nediću, i preko njih ponudio Nijemcima pregovore.[16]
Uprkos potonjem neuspehu pregovora sa Nemcima, četnici su ipak postigli dogovor sa kvislinškom vladom. Sukladno postignutim dogovorima viših instanci, Štab 1. valjevskog četničkog odreda 13. decembra 1941. naređuje saradnju sa kvislinškim vlastima u borbi protiv partizana:
2) Da komandir opštinskih četa stupa u dodir sa postavljenom opštinskom upravom i ne pokazujući ovaj akt saopšti joj da je određen da formira oružane snage na teritoriji opštine koje će služiti kao potpora vlasti radi održavanja mira i poretka a naročito kao oružana snaga za suzbijanje komunista ako se i kad pojave na teritoriji opštine. Ovaj štab će preduzeti sve potrebne mere da ovakav rad bude prećutno odobren i od strane Nedićevih odnosno nemačkih vlasti.
6) Komandiri će narediti svojim seoskim komandirima da odmah otpočnu sa patroliranjem. Ova mera je neophodna jer se komunisti pošto su razbijeni vuku kroz sva sela u bednom stanju i malim grupama a u interesu je naše stvari da ih odmah razoružavamo.[17]
– Naređenje Štaba 1. valjevskog četničkog odreda za saradnju sa vlastima srpske kvislinške vlade (13. decembra 1941.)
Kolaboracija četnika s Nemcima odvijala se, sa manjim ili većim intenzitetom, tokom okupacije Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. Glavna usluga koju su četnici vršili Nemcima bila je borba protiv partizanskih jedinica, i hvatanje pripadnika pokreta otpora po naseljenim mestima, te njihovog likvidiranja ili slanja u nemačke logore.
Zbog njegovog inicijalnog učešća u ustanku u Srbiji 1941, Nemci su Dražu Mihailovića dugo smatrali neprijateljem, za kojim je raspisana poternica.[22][23] Istovremeno, njegovi odredi širom okupiranog područja sarađivali su sa nemačkom vlašću na razne načine (npr. legalizacija četnika u Srbiji 1941-1943). Saradnja četnika sa Vermahtom postala je sveobuhvatna nakon novembra 1943. godine, kada su nemačke vlasti konačno odlučile da prihvate Dražu Mihailovića za saradnika, te dolazi do potpisivanja niza ugovora o saradnji sa njegovim glavnim komandantima u Srbiji.
U NDH, četnici su služili Nemcima za razne namene: dostavljanje obaveštenja o komunistima, pomoć nemačkim nabavkama stoke, pomoć trupama u svojstvu vodiča, pomoć u ljudstvu, učestvovanje u osovinskim operacijama (na primer operacija Ziethen, operacija Bora), i druge potrebne radnje za gušenje ustaničkog pokreta.[24] Nemci su četnike snabdevali oružjem i opremom i dozvoljavali im da po potrebi koriste njihove garnizone za smeštaj i motorizaciju za transport. Partizanske pokrete u Bosni i Hrvatskoj Nijemci su u više slučaja doznavali na osnovu četničkih dojava.[25]
Prve dve godine rata, četnici su formalno bili deo savezničke koalicije, ali zbog stavljanja četničkih odreda Jugoslovenske vojske pod komandu Vermahta, krajem 1943. je došlo do konačnog napuštanja Draže Mihailovića od strane Saveznika, a potom 1944. godine i do napuštanja i osude četnika od strane jugoslovenskog kralja.[26]
Česte njemačke promjene kursa u odnosu prema četnicima Draže Mihailovića (npr. pregovori u Divcima u novembru, pa napad na štab Draže Mihailovića u decembru 1941, zatim ponovna obustava progona Mihailovićevih četnika i skidanje ucjene na njegovu glavu u proljeće 1942. godine, itd.) tokom čitavog ratnog perioda, bile su u potpunosti u skladu sa politikom koja je vođena u okupiranim zemljama. Najplastičniji prikaz ove politike prezentovao je Felix Benzler, opunomoćenik Ministarstva vanjskih poslova Njemačkog Reicha u Beogradu, u izvještaju koji je poslao 11. marta 1942. godine ministru vanjskih poslova Joachimu von Ribbentropu:
To što nemačka vojna mesta vode pregovore s pojedinim četničkim vođama, nije ništa neobično u srpskom prostoru. To se zbiva svesno, u okviru naše politike, uslovljene slabošću naših vojničkih snaga i dosad ne bez uspeha vođene, da Srbe, a naročito ustanike usmeri jedne protiv drugih (komuniste protiv četnika, četnike među sobom, vladine dobrovoljce protiv komunista i četnika) i da se time po mogućnosti omete obrazovanje jednog jedinstvenog fronta.[27][28]
Saradnja četnika sa fašističkom Italijom se odvijala tokom okupacije Jugoslavije u drugom svetskom ratu, od partizanskog ustanka 1941. do kapitulacije Italije 1943. godine.
Četnički odredi na teritoriji italijanske okupacione zone (Hercegovina, Crna Gora, Lika, Dalmacija...) bili su legalizovani kod Talijana, dobijajući hranu, oružje i municiju, a ponekad i novčana primanja.[29] Legalizovane četničke jedinice Italijani su službeno nazvali Dobrovoljačkom antikomunističkom milicijom (ital. Milizia Volontaria Anti-Comunista, skraćeno MVAC), čija je osnovna svrha bila borba protiv partizanskog otpora. General Edmund Glaise-Horstenau, njemački opunomoćeni komandant u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ističe blisku četničku kolaboraciju sa Italijanima. Kako bi ilustrovao do kog je stupnja ova saradnja uzela maha, on u više navrata za četničke formacije u službi Kraljevine Italije koristi sintagmu »italijanski četnici«.[30]
Na teritoriji Jugoslavije koju su okupirali Italijani, bilo je oko 35.000 Mihailovićevih četnika koje su Italijani snabdevali i koji su delovali po italijanskim naređenjima.[31] Oni su učestvovali u mnogim osovinskim operacijama u Jugoslaviji, od kojih je najveća Bitka na Neretvi u februaru 1943, gde su četnici iz Crne Gore dopremljeni željeznicom do Mostara, na hercegovački front.
Zbog kolaboracije sa italijanskim okupatorom, mnogim četničkim vođama, uključujući Dražu Mihailovića, je bilo suđeno nakon rata u beogradskom i drugim procesima.
Ideologija četnika je bila Velika Srbija, njihovi odnosi sa ustašama su bili nategnuti, ali na okupu ih je držala zajednička borba protiv partizana.
Četnici su inicijalno učestvovali u ustanku u NDH 1941, zajedno sa partizanima, ali već tokom proleća 1942. glavnina četničkih odreda u delu NDH pod nemačkom okupacijom sklopila je sporazume o primirju, saradnji i snabdevanju sa vlastima NDH. Ugovori o primirju i saradnji sadržali su klauzule o priznavanju suvereniteta NDH, o zajedničkoj borbi protiv partizana, snabdevanju vojnom opremom, plaćanju oficira i boraca, zbrinjavanju ranjenika i brizi za porodice poginulih.[32][33] Ovi ugovori sklopljeni su usled opasnosti koju su za obe strane predstavljali partizane, a u cilju efikasnije borbe protiv njih. Ugovori su odobreni od strane nemačkih vlasti. S obzirom da su snage NDH bile pod taktičkom komandom nemačkih štabova, ovim sporazumima četnički odredi integrisali su se u nemački okupacioni sistem.[34]
Do kraja rata, u gotovo svim osovinskim operacijama protiv partizanskog pokreta otpora četnici i ustaše bili su na istoj strani, pod operativnom komandom okupatora. U sprovođenju sporazuma dolazilo je do zategnutosti i do incidenata, ali i primera iskrene saradnje.[35]
Nakon postizanja suradnje, Ante Pavelić je naredio da treba »obiteljima onih četnika, koji su pali u borbi protiv partizana odobriti redovite potpore, onakove kakve se daju palim domobranima i ustašama.«[36]
Prema riječima samih aktera, "uništenje komunista" je ono što je spojilo četnike, Nemce i ljotićevce:
Uništenje komunista bilo je potrebno i meni i Nemcima i Ljotićevcima, te smo se u ovom poslu složili i postali »saveznici«.[37]
– Izveštaj poručnika Predraga Rakovića Draži Mihailovlću od decembra 1942.
Za nemačke okupatore na Balkanu najveći neprijatelj bio je Tito:
U celini uzevši, nacionalne snage su u opadanju a komunistički pokret u usponu. Otuda proizilazi i pravac angažovanja naših snaga i formulisanje zadataka, kao što sledi: Najopasniji neprijatelj je Tito.[38]
– Nemački izveštaj o stanju na Balkanu u jesen 1943.
Prema nemačkim izveštajima, četničkom vođi Draži Mihailoviću neprijatelj broj 2 je bila Nemačka, ali neprijatelj broj jedan komunisti:
Njemačka je za D.M.-a neprijatelj br. 2 – neprijatelj br. 1 su komunisti.[39]
– Zabilješka sa sastanka Armijske grupe F sa izaslanikom Neubacherom održanog 30. jula 1944.
Karakterističan je antikomunistički stav koji je na pregovorima sa njemačkim predstavnicima krajem januara i početkom februara 1942. iznio komandant istočnobosanskih četnika major Jezdimir Dangić:
Dangić je pri tom izjavio da bi se sa svojim ljudima i pri jednom opštem ustanku na Balkanu i iskrcavanju Engleza nepokolebljivo verno borio na nemačkoj strani. Dangić je pri tom izražavao, čak, svoje uverenje da bi samo nemačka pobeda mogla Srbiji da obezbedi pripadajući položaj na Balkanu, dok bi pobeda boljševizma značila uništenje svakog naroda, pa, dakle, i srpskog. Da Nedić zastupa isto mišljenje poznato je.[40][41]
Prema dokumentu koji je kapetan Pavle Đurišić potpisao s italijanskim okupatorom u ožujku 1942. godine, njegovi nacionalistički odredi žele samo da vode borbu protiv svojih sunarodnika komunista, nakon čijeg uništenja će vratiti oružje Italijanima:
- Da vode borbu protiv komunista i njihovih pristalica.
- Da neće nikada okrenuti oružje protiv italijanskih trupa i da ograniče svoju politiku u samoj borbi protiv komunizma.
- Da vrate, kada bude uništen komunizam, ono oružje koje su dale italijanske vlasti, izuzev pušaka, koje su potrebne radi održavanja reda.[42]
Pukovnik Jevrem Simić metaforički obrazlaže svoju odluku o saradnji sa Vermahtom:
Municiju ću nabavljati i od crnog đavola, samo da ne dozvolim da crveni ovladaju od Beograda i Kragujevca.[43]
Na sastanku u Komandi Jugoistoka, održanom 25. jula 1944. godine, o četnicima u NDH je zabilježeno:
Hrvatska: [...] Četnici su, s obzirom na vlastitu slabost, naši prirodni saveznici u borbi protiv komunizma. Samo se oni bore![44]
– Zabilješka sa sastanka od 25. jula 1944.
U izvještaju Obavještajnog odjeljenja Armijske grupe »F« od 9. oktobra 1944. godine, i nakon izbacivanja Draže Mihailovića skupa sa Vrhovnom komandom JVuO iz Srbije, krajnja odlučnost četničkih formacija u »borbi protiv komunizma« nije dovedena u pitanje:
Srbija: [...] Preostale četničke jedinice u Srbiji još imaju volju za borbom. Da li će D.M. preći u Srbiju, ostaje da se vidi. Nema sumnje u nastavak predane borbe protiv komunizma.[45]
– Izvještaj obavještajnog odjeljenja o neprijateljskim namjerama (dodatak za večernji izvještaj od 9. oktobra 1944.).
U dopisu poslatom 26. decembra 1944. godine iz 91. armijskog korpusa Wehrmachta na jezgrovit način se rezimira iskustvo sa pokretom Draže Mihailovića:
Srpski četnici: Njihov antikomunistički stav i poznavanje zemljišta čine ih dragocjenim pomagačima u borbi protiv Titovih bandita.[46]
– Uputstvo načelnika štaba 91. armijskog korpusa o „srpskim četnicima“ iz decembra 1944.
Zapadni saveznici pridavali su veliki značaj protivosovinskim aktivnostima u okupiranoj Evropi. Tokom prvih meseci ustanka, na osnovu raspoloživih informacija, pružili su podršku Mihailoviću. Zauzeli su stanovište da sve grupe otpora, uključujući i komunističke, treba da se uključe u opštenarodni pokret otpora kojim bi rukovodio Mihailović prema uputstvima svoje vlade i direktivama savezničkih štabova. Putem svojih sredstava informisanja u cilju stimulisanja otpora stvorili su legendu o komandantu Mihailoviću i njegovim gerilcima.
Iako su Britanci politički podržavali Mihailovića, stvarna situacija na terenu bila je dobro poznata. Već u srpnju 1942. je Glenconner pisao Južnom odjelu Foreign Officea:
»Kao što znamo, svu aktivnost u Jugoslaviji morali bismo zapravo pripisati partizanima. Međutim, kad je riječ o javnoj upotrebi (tog podatka), ne vidim zašto bi bilo štetno da nešto od toga pripišemo u zaslugu Mihailoviću.«[48]
U Mihailovićev štab uputili su misiju za vezu na čelu sa kapetanom Hadsonom. Misija je dignuta na viši nivo imenovanjem pukovnika Bejlija (u decembru 1942.) i kasnije generala Armstronga (u septembru 1943.) za šefa misije. Tokom proleća i leta 1943. saveznici su poslali u Srbiju devet svojih misija u štabove JVUO u cilju održavanja veze i organizovanja sabotaža i otpora. Saveznički eksperti uspeli su da dekodiraju nemačke šifre, tako da su svakog dana imali izveštaje o nemačkom radio-saobraćaju. Bejzil Dejvidson iz SOE izjavio je da su početkom 1943. ovi izveštaji počeli stizati i do njega:
Bile su to brzojavke na primjer ovakva sadržaja: »Partizani koji su dosad bili u X ili Y nalaze se u pokretu prema Z. Šaljemo protiv njih četnike.« ... Ta obavještenja su odigrala veoma krupnu ulogu u odluci premijera (Churchilla), do koje je došlo kad je on u veljači 1943. stigao u Kairo da se iniciraju promjene u našoj politici.[49]
Tokom 1942. i prve polovine 1943. godine saveznici su preko izveštaja svojih misija, praćenjem osovinske, naročito italijanske, štampe, i putem dešifrovanja neprijateljskog radio-saobraćaja, došli do dva zaključka:
- Mihailovićeve trupe ne pokazuju značajnu protivosovinsku aktivnost
- Jedan broj Mihailovićevih komandanata sarađuje sa osovinskim snagama.
Zbog toga je saveznički komandant Sredozemlja general Vilson, u maju 1943. naložio pukovniku Bejliju da Mihailoviću dostavi naređenje da se smesta obustavi borbe protiv partizana sa silama Osovine (upravo završena Operacija Weiss) i vrati se u Srbiju:
Apsolutno je potrebno da general Mihailović sada počne da izvršava obaveze koje je ranije prihvatio i da u ovom trenutku sarađuje u potpunosti... Mihailović ne predstavlja borbenu snagu od nekog značaja zapadno od Kopaonika. Njegove jedinice u Crnoj Gori, Hercegovini i Bosni već su uništene ili tesno sarađuju sa Osovinom. Isto tako je teško reći da njegove jedinice postoje u Hrvatskoj, Sloveniji i Slavoniji... Partizani predstavljaju dobru i efikasnu borbenu snagu u svim krajevima, gde jedino kvislinzi predstavljaju generala Mihailovića. Zato je odlučeno: obavestićete Mihailovića da britanska Glavna komanda Srednjeg istoka zahteva da on, kao saveznik, prekine svaku saradnju sa Osovinom i da krene na istok, u Srbiju.[50]
U aprilu 1943. saveznici su uspostavili kontakt sa partizanima i postepeno počeli da im pružaju materijalnu i propagandnu podršku. Mihailoviću je postavljen ultimatum da otpočne sa protivosovinskim aktivnostima prema instrukcijama savezničke Komande Sredozemlja. Budući da do tih protivosovinskih aktivnosti JVUO nije došlo, u decembru 1943. saveznici su doneli odluku da uskrate svaku pomoć Mihailoviću i da svu pomoć i podršku prenesu na partizane. Savezničke misije su do maja 1944. povučene iz štabova JVUO.
Jedan od učesnika u događajima, Ficroj Meklejn u knjizi Eastern Approaches ovako je opisao taj preokret u savezničkoj politici:
Odluka, doneta iz vojnih razloga, da se Mihailoviću uskrati pomoć i pruži podrška Titu, automatski je postavila i politički problem. Na prvom mestu ona je izazvala najsnažniji otpor kraljevske jugoslovenske vlade i grupe oko kralja Petra, iako se sam kralj na kraju prećutno složio. Drugo, ona je postavila i pitanje da li će, s naše strane, posle vojnog priznavanja Tita kao saveznika, uslediti u bilo kojoj meri i političko priznavanje.[51]
Do tada smo Srbiju smatrali za prvenstveno četnički domen. Materijal koji smo im tamo ranije dostavljali izbacivan je Mihailoviću. Ali rezultati su, po mišljenju Komande Bliskog istoka, bili razočaravajući. Naročito nije dolazilo ili veoma malo do presecanja saobraćaja na pruzi Beograd—Solun. Kao što se sećate, Mihailoviću je dat ograničen period vremena, u kome je trebalo da izvrši određenu operaciju. Ovo vreme je sad isteklo, a on nije ispunio ovaj zahtev i zato je doneta važna odluka da se Saveznička misija povuče iz njegovog štaba i da mu se obustavi dalje dostavljanje materijala. Dostavljanje je odmah obustavljeno; povlačenje britanskih oficira za vezu potrajalo je duže i tek krajem meseca maja, brigadir Armstrong, moj kolega u suprotnom taboru, oprostio se od Mihailovića, koji je bio pun prekora, ali još uvek učtiv. U Donjem domu g. Čerčil je objasnio postupak vlade. "Razlog — rekao je — zašto smo obustavili snabdevanje Mihailovića oružjem i nismo mu dali podršku bio je jednostavan. On se nije borio protiv neprijatelja i, štaviše, neki njegovi potčinjeni pravili su sporazume sa neprijateljem."[51]
12. septembra 1944. jugoslovenski kralj Petar II Karađorđević je javno pozvao sve borce da pristupe Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, a one koji to odbiju osudio kao izdajnike koji "zloupotrebljavaju ime kralja i autoritet krune" radi pravdanja saradnje sa neprijateljem:
U ovom sudbonosnim i za Jugoslaviju velikim danima, kada pobedonosne armije Sovjetskog Saveza stoje na našoj granici s jedne strane, a američke i britanske s druge strane, kada je dan naše slobode u punom svanuću, pozivam sve Srbe, Hrvate i Slovence da se ujedinite i pristupite Narodnooslobodilačkoj vojsci pod maršalom Titom. (...) tom našom narodnom vojskom, koja je jednodušno priznata, podržavana i pomagana od naših velikih saveznika, Velike Britanije, Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država Amerike. Svi oni, koji se oslanjaju na neprijatelja protiv interesa svog vlastitog naroda i njegove budućnosti, i koji se ne bi odazvali ovom pozivu, neće uspeti da se oslobode izdajničkog žiga, ni pred narodom ni pred istorijom. Ovom mojom porukom vama, odlučno osuđujem zloupotrebu imena kralja i autoriteta krune, kojom se pokušavalo opravdati saradnja sa neprijateljem i izazvati razdor među borbenim narodom u najtežim časovima njegove istorije, koristeći time samo neprijatelju.[52]
– Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije
Uprkos pozivu jugoslovenskog kralja, Dragoljub Mihailović i tzv. "Jugoslovenska vojska u otadžbini" u bici za Srbiju su se borili na strani Nemaca.
- Bitka na Kozari
- Treća neprijateljska ofanziva
- Operacija Alfa
- Borbe za Jajce 1942.
- Operacija Weiss
- Bitka na Neretvi
- Bitka za Konjic 1943.
- Šesta neprijateljska ofanziva
- Operacija Kugelblitz
- Desant na Drvar
- Andrijevička operacija
- Bitka za Ivanjicu januara 1944.
- Topličko-jablanička operacija
- Bitka za Srbiju 1944.
- Oslobođenje Valjeva septembra 1944.
- Bitka za Prijedor 1944.
- Kninska operacija
- Proboj četnika i Nijemaca iz Srbije
Na posleratnom suđenju u Beogradu Mihailoviću je, između ostalog, stavljena na teret saradnja četnika sa okupacionim trupama za vreme okupacije. Optuženi Mihailović se branio time da je to zatečeno stanje, da je u Crnoj Gori i Hercegovini vladala glad, a Italijani su davali obroke:
- Pretsednik: Je li vama bilo poznato da su u to vreme, jula-avgusta 1942 godine, komandanti četnika u Dalmaciji, u Hercegovini, Bosni, Liki, sarađivali sa okupatorom?
- Optuženi: Ne razumem.
- Pretsednik: Da li su vaši komandanti kao Jevđević i drugi u to vreme sarađivali sa Italijanima?
- Optuženi: To je zatečeno stanje, pokušao sam da promenim.
- Pretsednik: Jeste li preduzimali što da to stanje promenite?
- Optuženi: Jesam. Tražio sam i preko Hadsona i svojom depešom da mi se omogući pet hiljada obroka hrane da dobijem, jer je vladala glad u Crnoj Gori i Hercegovini isto tako.[53]
Presudom je utvrđeno da su svi Mihailovićevi komandanti i sve njegove formacije sarađivale sa okupatorom:
Utvrđeno je da su svi komandanti optuženog Mihailovića i sve njegove četničke formacije sarađivale sa Nemcima, Italijanima i bugarskim okupacionim trupama za sve vreme okupacije u oružanim borbama protiv narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, primajući kroz čitavo to vreme od okupatora oružje, municiju, hranu i drugo u nameri uništenja oslobodilačkog ustanka i pružanju pomoći okupatoru u održavanju sistema okupacije.[54]
– Presuda Dragoljubu Mihailoviću
- ↑ „Photograph #46717”. United States Holocaust Memorial Museum. Pristupljeno 5 February 2011.
- ↑ Jovo Popović, Marko Lolić, Branko Latas: Pop izdaje, Stvarnost, Zagreb, 1988.
- ↑ Elisabeth BARKER: BRITANSKA POLITIKA NA BALKANU U DRUGOM SVJETSKOM RATU, Globus, Zagreb 1979
- ↑ Winston Churchill: The Second World War. [5], Closing the ring, New York, Bantam Books, 1962
- ↑ Fitzroy Maclean: RAT NA BALKANU, Stvarnost, Zagreb 1964
- ↑ Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945, Zagreb 1979
- ↑ F.W.D. Dikin: BOJOVNA PLANINA, Nolit, Beograd 1973
- ↑ Branko Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Vojnoizdavački i novinski centar, Beograd, 1992, str. 391.
- ↑ Milan Radanović: Kolaboracija JVuO sa nemačkim okupatorom u Srbiji 1941-1944.
- ↑ Zapisnik kapetana Matla sa sastanka sa srpskim generalštabnim pukovnikom Dražom Mihailovićem 11. novembra 1941, Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (dokumenti četničkog pokreta), knj. 1, str. 871-878
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka NOR-a, tom XIV (dokumenti četničkog pokreta), knj. 1, dokument broj 6
- ↑ УСТАНАК У СРБИЈИ 1941. ГОДИНЕ
- ↑ videti Proglas Srbima, Hrvatima i Slovencima od 16.11.1941.
- ↑ Milovanović, Nikola: Draža Mihailović, Beograd, PEGAZ 1991. - glava 4
- ↑ 15,0 15,1 https://www.znaci.org/00001/4_14_1_243.htm IZVEŠTAJ HARALDA TURNERA OD 6. NOVEMBRA 1941. O POKUŠAJIMA DRAŽE MIHAILOVIĆA DA PREGOVORIMA SA NEDIĆEM I NEMCIMA OJAČA SVOJ POLOŽAJ ZA BORBU PROTIV KOMUNISTA1
- ↑ NAW, T-311, Roll 175, 000119: Izvještaj o djelatnosti operativnog odjeljenja komande Jugostoka.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_33.htm Naređenje Štaba 1. valjevskog četničkog odreda od 13. decembra 1941. za saradnju sa vlastima srpske kvislinške vlade
- ↑ Wredeova zabeleška str.1
- ↑ Wredeova zabeleška str.2
- ↑ Wredeova zabeleška str.3
- ↑ Wredeova zabeleška str.4
- ↑ https://sr.wikisource.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%BE%D0%BC_%D0%B8%D0%B7_%D0%B4%D0%B5%D1%86%D0%B5%D0%BC%D0%B1%D1%80%D0%B0_1941.
- ↑ https://sr.wikisource.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%B0_%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B0_%D0%B7%D0%B0_%D0%94%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%BE%D0%BC_%D0%B8%D0%B7_%D1%98%D1%83%D0%BB%D0%B0_1943.
- ↑ Izveštaj Komande 15. brdskog armijskog korpusa od 19. novembra 1943. Štabu 2. oklopne armije o saradnji četnika sa nemačkim trupama u Dalmaciji i zapadnoj Bosni
- ↑ NAW, T-314, Roll 563, frames 001061-1062: Dnevni izvještaj obavještajnog odjeljenja 15. brdskog korpusa (31. januar 1944.)
- ↑ Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije
- ↑ AVII, NAV, N-T-120, 200/153555-58.
- ↑ Milan Borković, Kontrarevolucija u Srbiji: Kvislinška uprava 1941-1944, I-II, Beograd, 1979., str. I/272.
- ↑ Izveštaj majora Petra Baćovića od 16. jula 1942. Draži Mihailoviću o vojnopolitičkoj situaciji u Hercegovini i saradnji sa italijanskim okupatorom
- ↑ Glez fon Horstenau, Između Hitlera i Pavelića: Memoari kontroverznog generala, Nolit, Beograd, 2007, str. 231—232.
- ↑ „Записи Александра Лера, часопис СРПСКО НАСЛЕЂЕ, број 7/1998”. Srpsko-nasledje.co.rs. 3. 1. 1943.. Arhivirano iz originala na datum 16. 2. 2013. Pristupljeno 4. 1. 2023.
- ↑ https://sr.wikisource.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B7%D1%83%D0%BC_%D0%B3%D1%80%D1%83%D0%BF%D0%B5_%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B8%D1%87%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B0_%D1%81%D0%B0_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%86%D0%B8%D0%BC%D0%B0_%D0%9D%D0%94%D0%A5_%D0%BE%D0%B4_23.5.1942.
- ↑ NARA, T314, Roll 566, frames no. 000709–000710: Lista sporazuma potpisanih između pripadnika bosanskih četnika i predstavnika vlasti NDH u periodu između 28. maja 1942. i 16. januara 1943. godine
- ↑ NAW, T314, Roll 566, frame 000357: Dopis štaba Komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj - „Veza sa neprijateljski orijentisanim krugovima u Srbiji“ (18. novembar 1942.)
- ↑ Komandant 4. brigade iz sastava Ličko-kordunaške oblasti kapetan Dušan Đaković: „Mi osećamo i jedan veliki dug pažnje, obzirom na mnoge usluge, koje su nam Hrvatske vojne vlasti učinjele tokom zadnjijeh mjeseci.“ Zbornik NOR-a, tom XIV, knjiga 3, Vojnoistorijski institut, Beograd, 1983, str. 9.
- ↑ NOB u Dalmaciji, 2, 1090.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_14_1_209.htm Izveštaj poručnika Predraga Rakovića Draži Mihailovlću o radu za vreme legalizacije od decembra 1941. do decembra 1942.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/4_12_3_156.htm PROCENA KOMANDANTA JUGOISTOKA FELDMARŠALA VAJKSA OD 1. NOVEMBRA 1943. VOJNO-POLITIČKE SITUACIJE NA BALKANU KRAJEM OKTOBRA 1943. GODINE
- ↑ National Archive Washington, T311, Roll 195, frame 686.
- ↑ Zbornik NOR-a, XII/2, Beograd, 1976. str. 115—116.
- ↑ NARA, T501, Roll 256, frames no. 001090—001091.
(njem. "D.erklärte dabei, dass er mit seinen Leuten auch bei einem allgemeinen Balkanaufstand und einer Landung der Engländer unverbrüchlich treu auf deutscher Seite kämpfen würde. Er entwickelte dabei seine Überzeugung dahingehend, dass nur der deutsche Sieg Serbien zu der ihm gebührenden Stellung auf den Balkan verhelfen könnte, während der Sieg den Bolschewismus die Vernichtung jeden Volkes, also auch des serbischen bedeuten würde. Dass Nedić dieselbe Auffassung vertritt, ist bekannt.") - ↑ Pajović 1987: str. 31–32
- ↑ Branko Latas, Četničko-nemački sporazumi o saradnji u Srbiji (1943-1944), Vojnoistorijski glasnik br. 2/1978, Beograd, str. 345.
- ↑ NARA, T311, Roll 195, frame no. 000707.
(njem. "Cetniks unter Berücksichtigung eigener Schwäche im Kampf gegen Kommunisten unsere natürlichen Verbündeten. Sie allein kämpfen!") - ↑ NARA, T311, Roll 194, frame no. 000325.
(njem. "Kampfwille noch auf serb. Boden befindlicher Cetnikverbände weiterhin vorhanden. Ob DM auf serb. Gebiet überwechseln wird, bleibt abzuwarten. An überzeugter Weiterführung bisherigen Kampfes gegen Kommunismus besteht kein Zweifel.") - ↑ NARA, T314, Roll 1630, frame no. 000771.
(njem. "Serbische Cetniks: Ihre antikommunistische Einstellung und ihre Landeskenntnis machen sie zum wertvollen Helfer im Kampf gegen die Titobanditen.") - ↑ William Deakin, BOJOVNA PLANINA
- ↑ BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ, - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u engl. School of Slavonic and East European Studies (University of London)' - engl. Phyllis Auty i Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 12. Diskusija o izlaganjima engl. E. Baker, engl. Bailey-a, engl. Maclean-a i engl. Taylor-a str. 458-459
- ↑ BRITANSKA POLITIKA PREMA POKRETU OTPORA U JUGOSLAVIJI I GRČKOJ, - referati i diskusije sa konferencije iz maja 1973. održane u engl. School of Slavonic and East European Studies (University of London)' - engl. Phyllis Auty i engl. Richard Clogg, urednici, Delo, Ljubljana-Zagreb 1978 - glava 9. Diskusija o referatu engl. Sweet-Escott-a, str. 438
- ↑ Živan L. Knežević: Why the Allies abandoned the Yugoslav Army of General Mihailović - Washington DC, 1945.
- ↑ 51,0 51,1 Fitzroy MacLean: Eastern Approaches, 1949.
- ↑ Poziv kralja Petra II na pristupanje Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije
- ↑ Miodrag Zečević: DOKUMENTA SA SUĐENjA DRAŽI MIHAILOVIĆU, Beograd 2001: Saslušanje optuženih
- ↑ Prof. dr. Miodrag Zečević: Dokumenta sa suđenja Draži Mihailoviću
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XII, knj. 4, Dokumenti nemačkog Rajha : 1944-1945, Vojnoistorijski institut, Beograd
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 1, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića 1941-1942, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1981, COBISS.SR-ID: 32586252
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 2, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića januar-septembar 1943, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1983, COBISS.SR-ID: 32586253
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 3, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića, septembar 1944 - avgust 1944, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1983, COBISS.SR-ID: 32586254
- Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije. Tom XIV, knj. 4, Dokumenti četničkog pokreta Draže Mihailovića, avgust 1944 - maj 1945, Beograd, Vojnoistorijski institut, 1985.
- Branko Latas: DOKUMENTI O SARADNjI ČETNIKA SA OSOVINOM, Beograd 2006.
- Milovanović, Nikola: Draža Mihailović, Beograd, PEGAZ 1991. COBISS.SR-ID: 2328588
- Elizabet Barker: Britanska politika prema jugoistočnoj Evropi u drugom svjetskom ratu, Zagreb, Globus 1979, COBISS.SR-ID: 77735943
- Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945, Sveučilišna naklada Liber - Zagreb 1979
- Pajović, Radoje (1987). Pavle Đurišić - Lovro Hacin - Juraj Špiler. Dušan Željeznov, Branislav Božović. Загреб: Центар за информације и публицитет. ISBN 978-86-7125-006-1. Arhivirano iz originala na datum 24. 04. 2013. Pristupljeno 05. 01. 2012.
- Radanović, Milan (2016). Kazna i zločin: Snage kolaboracije u Srbiji. Beograd: Rosa Luxemburg Stiftung. ISBN 978-86-88745-15-4.
- Četnici u Drugom svetskom ratu
- Zločini četnika u Drugom svetskom ratu
- Legalizovani četnici
- Predaja zarobljenih partizana Nemcima 1941.
- Protivosovinske aktivnosti četnika u Drugom svetskom ratu
- Svi smo sarađivali sa Nemcima, osim mene (Transkripti sa suđenja Draži Mihailoviću) Arhivirano 2012-12-15 na Wayback Machine-u
- Jozo Tomasevich: ČETNICI U DRUGOM SVJETSKOM RATU 1941-1945 (Stanford University Press 1975)
- Fikreta Jelić-Butić. ČETNICI U HRVATSKOJ 1941-1945
- Chetnik collaboration with NDH, both in English and Serbian
- Chetnik collaboration with Italians, both in English and Serbian
- Chetniks in Montenegro, both in English and Serbian
- Chetnik movement during World War II
- Web Archive - The Trial of Dragoljub-Draza Mihailovic – 1946 Arhivirano 2007-02-12 na Wayback Machine-u
- Zbornik dokumenata NOR-a, tom XIV, knjiga 3 - Vojnoizdavački zavod, Beograd
- -Izveštaj Komande 15. brdskog armijskog korpusa od 19. novembra 1943. Štabu 2. oklopne armije o saradnji četnika sa nemačkim trupama u Dalmaciji i zapadnoj Bosni
- -Sporazum između komandanta Jugoistoka i majora Vojislava Lukačevića od 19. novembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije
- -Objašnjenje komandanta Jugoistoka od 21. novembra 1943. o cilju i načinu sklapanja sporazuma sa četničkim komandantima
- -Sporazum od 27. novembra 1943. između pukovnika Jevrema Simića i kapetana Nikole Kalabića sa nemačkim predstavnikom o saradnji u borbama protiv NOVJ
- -Izveštaj Štaba 2. oklopne armije od 7. decembra 1943. komandantu Jugoistoka o molbi Vojislava Lukačevića da mu se omogući sastanak sa Pavlom Đurišićem radi dogovora o proširenju saradnje četnika sa Nemcima
- -Sporazum komandanta Jugoistoka sa komandantom Ravaničke brigade od 14. decembra 1943. o saradnji četnika sa nemačkim trupama u borbama protiv NOVJ
- -Naređenje Štaba 2. oklopne armije od 22. decembra 1943. godine 2. puku »Brandenburg« o premeštanju nemačkog oficira za vezu iz štaba Vojislava Lukačevića u štab Pavla Đurišića
- -Sporazum između Krajskomandanture u Zaječaru i komandanta Timočkog korpusa od 25. decembra 1943. o saradnji u borbama protiv NOVJ
- -Izveštaj Abver-grupe od 23. januara 1944. o sklopljenom sporazumu između vojnoupravnog komandanta Jugoistoka i inspektora četničkih jedinica u Srbiji
- -Obaveštenje komandanta Jugoistoka od 24. januara 1944. nemačkom opunomoćenom generalu u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj o angažovanju četnika u Dalmaciji i Hercegovini zajedno sa nemačkim trupama
- -Izveštaj Feldkomandanture u Čačku od 25. marta 1944. komandantu Jugoistoka o pregovorima sa komandantom 2. ravnogorskog korpusa
- -Izveštaj obaveštajnog odeljenja nemačke 264. pesadijske divizije od 18. aprila 1944. o razgovorima sa Momčilom Đujićem i Miodragom Kapetanovićem
- -Izveštaj Obaveštajne grupe »Konrad« od 11. maja 1944. Komandi 2. oklopne armije o pregovorima sa Momčilom Đujićem
- -Informacije vojnoupravnog komandanta Jugoistoka od 16. maja 1944. potčinjenim komandama i štabovima o držanju prema četnicima
- -Izveštaj vojnoupravnog komandanta Jugoistoka od 15. jula 1944. Komandi Grupe armija »F« o razgovoru sa kapetanom Neškom Nedićem u Kruševcu
- Zbornik dokumenata NOR-a, tom XIV, knjiga 4 - Vojnoizdavački zavod, Beograd
- -Zabeleška obaveštajnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 11. avgusta 1944. o razgovorima sa predstavnicima Draže Mihailovića o uslovima za sastanak Draže Mihailovića sa Nojbahetom
- -Obaveštenje operativnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 16. avgusta 1944. obaveštajnom odeljenju o odobrenim količinama oružja i municije četničkim jedinicama
- -Zabeleška obaveštajnog odeljenja komandanta Jugoistoka od 18. avgusta 1944. sa sastanka održanog 17. i 18. avgusta u komandi Jugoistoka povodom ponude Draže Mihailovića za saradnju u borbi protiv jedinica NOVJ
- -Obaveštenje generalštaba vrhovne komande Vermahta od 25. avgusta 1944. ministarstvu inostranih poslova o razgovorima Milana Nedića sa komandantom jugoistoka o saradnji Draže Mihailovića sa Nemcima u borbi protiv NOVJ
- -Zabeleška obaveštajne grupe nemačkih komandi na Jugoistoku od 30 avgusta 1944. sa savetovanja u štabu komande Jugoistoka o aktuelnim pitanjima saradnje sa Dražom Mihailovićem i razvoju celokupne situacije na području Jugoistoka
| Marionetski režimi | .svg){kind=small} .svg){kind=small} .svg){kind=small}   | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Političke organizacije | |||||||||||||
| Kvislinzi i kolaboracionisti | NDH: Ante Pavelić • Slavko Kvaternik • Mladen Lorković • Vjekoslav Luburić • Mile Budak • Mehmed Alajbegović • Jure Francetić • David Sinčić Nedićeva Srbija: Milan Nedić • Milan Aćimović • Dimitrije Ljotić • Kosta Mušicki • Kosta Pećanac • Dragi Jovanović Kraljevina Crna Gora: Sekula Drljević • Krsto Popović • Bajo Stanišić Slovenske zemlje: Leon Rupnik • Ernest Peterlin Četnici JVuO: Draža Mihailović • Pavle Đurišić • Dobroslav Jevđević • Ilija Trifunović-Birčanin • Momčilo Đujić • Vojislav Lukačević | ||||||||||||
| Oružane formacije | |||||||||||||