Jugoslaveni u Španskom građanskom ratu

Izvor: Wikipedija
Prijeđi na navigaciju Prijeđi na pretragu
Španski borci iz Jugoslavije
Jugosloveni iz baterije “Karl Libkneht” 1937. u Španiji. U prvom redu stoje: treći s leva Robert Domany, komandant baterije i peti s leva Koča Popović.

Jugosloveni koji su se borili kao dobrovoljci u Španskom građanskom ratu na strani Republike nazvani su „španski borci“ ili „jugoslovenski španci“.

Beogradsko Udruženje španskih boraca raspolaže podacima da je u Internacionalnim brigadama i drugim jedinicama Španske republikanske armije bilo 1775 dobrovoljaca iz Jugoslavije, od kojih je u Španiji poginulo njih 595 a kasnije, u Narodnooslobodilačkoj borbi 116.[1] Među španskim dobrovoljcima je bilo veterana radničkog pokreta, vodećih revolucionara i članova najužeg rukovodstva KPJ (pet članova CK, sedam članova iz aparata Kominterne i troje bivših poslanika), kao Blagoje Parović, Vladimir Ćopić, Roman Filipčev, Božidar Maslarić, Marko Orešković, Karlo Mrazović, Dragotin Gustinčič, Veljko Kovačević, Julio Varesko i drugi.[2]

Na nacionalnu pripadnost nije se obraćala veća pažnja, ali postojeći podaci govore o najvećem broju ljudi iz današnje Hrvatske (48 odsto, najviše etničkih Srba), zatim Slovenije (23%), Srbije (18%), Crne gore (3,2%) i Makedonije (1,5%).[1] Na spiskovima boraca se nalaze i nemačka i jevrejska imena.[3] Jednako nepotpuni podaci kažu da su po političkoj pripadnosti bili komunisti (561), socijaldemokrate (10 odsto), članovi Hrvatske seljačke stranke (8 odsto), anarhisti (4 odsto) a van stranaka gotovo trećina ukupnog broja (457).[1]

Ratovali su u Karobanji, kod Brunete, Saragose, u Aragonu, Teruelu, Marbelji, San Mateu, na barikadama Madrida i mnogim drugim bojištima. Bilo je 545 poginulih od 1664 dobrovoljaca, što znači, da je bio gubitak među Jugoslovenima 32%.[4]

Borba u Španiji vodila se u vreme Staljinovih „čistki“ koje su zahvatile i vrh KPJ.[4] U vreme velike staljinističke čistke u KPJ, neki jugoslovenski komunisti, dobrovoljci u internacionalnim brigadama, su optuženi za "trockizam".[5] Nakon Španjolskog građanskog rata, na Istoku, u Sovjetskom Savezu, mnogi španski borci su streljani u čistkama; na Zapadu, sumnjiče ih za komunističku subverziju.[6]

U drugom svetskom ratu, španski borci su bili na najistaknutijim vojnim položajima u NOVJ. Posebno Koča Popović i Peko Dapčević, komandanti elitne Prve i Druge proleterske divizije.[6] 1945. godine su sva četvorica komandanata armija nove Jugoslovenske armije bili španski borci.[1] 60 španskih boraca je proglašeno narodnim herojima Jugoslavije.[1]

Slanje dobrovoljaca u Španiju[uredi | uredi kod]

„Borba herojskog španskog naroda nije samo borba koja će imati za rezultat pobjedu ili poraz demokratije samo u Španiji, nego je to početak oružanog sukoba fašizma i demokratije čitavog sveta.“[4]

– Proglas CK KPJ, 23. oktobra 1936.

KPJ bila je glavni i moglo bi se kazati jedini organizator u Kraljevini Jugoslaviji u pružanju pomoći republikanskoj Španiji u borbi protiv pobunjenika i fašizma.[4] Antifašistički dobrovoljci su u Španiju odlazili isključivo ilegalno u čemu su neretko bili osujećivani. Jugoslovenska vlada je po svaku cenu nastojala da onemogući odlazak njenih državljana u rat u Španiju. Pored velikih uspeha KPJ u organiziranju pomoći i odlaska dobrovoljaca, bilo je i neuspešnih akcija.

Prilikom jedne takve akcije, u najvećoj tajnosti iznajmljen je u Marselju brod „Korzika“ za prevoz dobrovoljaca.[7] Veljače 1937. godine sa Korzike su brodom "La Corse" krenuli Adolf Muk i Anton Franović da pokupe dobrovoljce iz Jugoslavije. Za ovaj plan znao je samo Politbiro KPJ.[8] Međutim, beogradska policija je sve doznala. Jedan od članova CK Živojin Pavlović, upozoren od prijatelja iz Beograda, izneo je saznanja na sednici, ali ga je jedan od članova optužio da je „paničar“ i da bez obzira na sve to treba produžiti ovu akciju ("To nije bio ni Gorkić, ni Muk, već jedan od onih koji danas optužuje Gorkića kao jedinog krivca").[8] Akciju su, pored, Muka i Franovića, vodili Milan Gorkić i Braina Rudin-Fos.[9] Lađa je ipak krenula.

1. marta 1937. godine dalmatinski dobrovoljci je trebalo da isplove brodom iz okolice Splita. Isplovljavanje je prvo odloženo zbog lošeg vremena, a potom su otkriveni od žandara i pohapšeni.[7] Prema policijskom izveštaju, 8. travnja je na Braču uhićeno 145 španskih dobrovoljaca.[7] Nakon što su dobrovoljci zatvoreni u Splitu, ljudi su im na razne načine slali hranu, a žene su demonstrirale ispred carinarnice.[7] Svi su nakon nekoliko nedelja pušteni na slobodu.[7]

Pošto se 2. ožujka u splitskoj luci u dogovoreno vreme niko nije pojavio, brod je produžio da pokupi dobrovoljce u Crnoj Gori, gde je bio provaljen.[7] Lađa je trebalo da uzme u Kotoru 400 dobrovoljaca i da ih preveze u Barcelonu.

Ova se afera završila hapšenjem člana Politbiroa Adolfa Muka i stotine dobrovoljaca. Kominternu je propala akcija koštala preko 500000 francuskih franaka.[8] U vezi sa ovim traženo je od Pavlovića pismeno izjašnjenje da je upozorio Generalnog sekretara Milana Gorkića, ali on je odbio da svali svu krivicu na njega.[8]

Učešće u borbama[uredi | uredi kod]

Prvo borbeno krštenje interbrigadisti su proživjeli u studenome 1936. godine, u obrani Madrida. U sastavu XI. brigade, koja je bila upućena na ovu frontu, bila je mađarsko-jugoslavenska četa.[10]

Unutarpartijski sukobi i čistke u Španiji[uredi | uredi kod]

Glavni članak: Velika čistka u KPJ
Konferencija jugoslovenskih komunista, boraca bataljona Đuro Đaković, u okolini Barselone, 1938.

Nakon hapšenja Generalnog sekretara Milana Gorkića u Moskvi jula 1937. godine, među jugoslovenskim dobrovoljcima kipela je oštra frakcijska borba između pristalica uhapšenog generalnog sekretara i njegovih protivnika.[11] Ulje na vatru dolila je specijalna komisija koja je došla iz Moskve na čelu sa Rodoljubom Čolakovićem, koja je počela čistku jugoslovenske partije od "gorkićevaca".[11]

Sredinom 1937. ili 1938. godine, u jeku španskog građanskog rata i Staljinove Velike čistke u KPJ, održana je konferencija KPJ u Barceloni. Na skupu su se jugoslovenski komunisti, dobrovoljci u Španiji, navodno suprotstavili Brozovom preuzimanju Partije.[5] Oni su izglasali podršku crnogorskom revolucionaru Petku Miletiću, glavnom Titovom rivalu, koji se u to vreme nalazio na robiji.[12] Učesnici konferenciju su optuženi za "trockizam".[5]

Vladimir Ćopić i Blagoje Parović su bili dve najistaknutije figure među jugoslovenskim interbrigadistima u Španiji.[13] Blagoje Parović, član Politbiroa CK KPJ i politički komesar 13. internacionalne brigade, poginuo je 1937. pod nerazjašnjenim okolnostima u Španiji. Nakon toga, 1939. je u Moskvi streljan Vladimir Ćopić, član Politbiroa CK KPJ, potpukovnik Španske republikanske armije i komandant Petnaeste internacionalne brigade.

Delatnost NKVD-a u Španiji i uloga Tita[uredi | uredi kod]

Glavni članak: NKVD
Fotografija iz kampa za španske dobrovoljce u Francuskoj. Neki veruju da je pod tušem Tito.

Zajedno sa vojnom pomoći Španiji, Staljin je slao kadrove tajne policije NKVD, preko kojih je uspostavljao kontrolu nad Internacionalnim brigadama.[14] Infiltracija doušnika je bila efektivna od samog formiranja brigade, u cilju otkrivanja neposlušnih elemenata.[15] Prisustvo NKVD-a značilo je prenošenje Staljinove čistke iz SSSR-a u Španiju. Sovjetski agenti su aktivno delovali u Barseloni 1937. godine.[16] Posebno mračnu ulogu su imali likvidatori, zaduženi za uklanjanje političkih protivnika.[17] Prema pisanju Lazara Udovičkog, poručnik Sovjetske armije Nikolaj Pastuhov mu je u Španiji predložio da likvidiraju čehoslovačkog interbrigadistu Karela Fukana, proglašenog trockistom, sledećim rečima: "Ajde da mu namestimo da pogine!? Sa neprijatejem treba neprijateljski!", što je Udovički odbio.[18]

Generalno se smatra da Josip Broz Tito nije bio u Španiji, ali neki navode da jeste. Fred Copeman, komandant Britanskog bataljona, u knjizi sećanja piše da je Tito, pod lažnim imenom Šapajev, u Španiji bio jedan od zapovednika balkanskog bataljona Dimitrov.[19] I posleratna socijalistička štampa u Americi pominje Tita kao komandanta Šapajeva.[20]

Novinar Pero Simić smatra da je Tito u Španiju rukovodio NKVD-om.[21][22] On navodi svedočanstvo Josipa Kopiniča, sovjetskog obavještajca u Španjolskoj, da se nakon Gorkića, koji je bio predstavnik Kominterne za Španjolsku, Tito prihvatio „dobrog dijela tih poslova". Tito je navodno išao na "inspekcijska putovanja" u Španiju i bio „šef štaba za likvidacije", koji su još činili talijanski komunist Vittorio Vidali i Jugosloveni Ivan Krajačić, Ivan Srebrenjak i Vlajko Begović.[23]

Titov bliski suradnik Leo Mates je 1983. godine izjavio Dedijeru da je Tito „činio prljave usluge u Španiji", precizirajući "Tito je tamo čistio ljude."[23]

Raspuštanje Interbrigada i sudbina dobrovoljaca[uredi | uredi kod]

Logor Gurs

Krajem 1938. godine vlada španske republike je donela odluku o raspuštanju Internacionalnih brigada, nakon sporazuma da ni Nemačka ni Italija više neće slati svoje trupe.[7] Međutim, Nemačka je nastavila da šalje pomoć generalu Franku, i usledio je brz poraz Republike.[7]

Nakon raspuštanja Internacionalnih brigada, mnogi Jugosloveni su prešli u Francusku, gde su zatvoreni u logore, uglavnom u logor Girs. U francuskim logorima su bili zatočeni od kraja 1938. do nemačkog napada na Francusku maja 1940. godine. Jugoslovenske vlade su uporno odbijale izdavati dozvole za povratak španskih dobrovoljaca.[4]

„Po pitanju povratka ovih naših dobrovoljaca, koji su u većini komunisti, od strane Ministarstva unutrašnjih poslova rešeno je, da svaki mora u našem poslanstvu u Parizu pismeno da izjavi, da se kaje što je otišao u dobrovoljce i da se odriče svake komunističke akcije po povratku u zemlju.“[4]

– Stav Generalštaba jugoslovenske vojske, 20. XI. 1939.

Kad je Francuska 22. juna 1940. kapitulirala, postojala je velika opasnost da bivše španske borce nacističke snage pobiju ili odvede u logore u Nemačku. Komiteti KPJ u logorima odmah donose odluku o brzom organiziranju punktova za prebacivanje interniraca za Jugoslaviju. Neki su uspeli preko Nemačke da pobegnu u Jugoslaviju, a neki su zatvoreni u logore.[7]

Od 250 jugoslovenskih dobrovoljaca koji su uspeli da se ilegalno prebace iz Francuske u Jugoslaviju, 130 ih je poginulo u bitkama tokom narodnooslobodilačkog rata (1941–1945).[4] Tokom završnih operacija za oslobođenje zemlje, sve četiri armije JA predvodili su španski borci (Koča Popović, Peko Dapčević, Kosta Nađ, Petar Drapšin). Kod naroda i boraca su „Španci“ predstavljali uzvišeni pojam lične hrabrosti i odanosti borbi protiv fašizma.[4]

Značaj španskih boraca za rat u Jugoslaviji[uredi | uredi kod]

Karta Jugoslavije na kojoj su naznačena mesta gde su se borili Španci.

Partizani se skoro dve godine nalaze u neprestanoj borbi. U njihovim redovima se bore iskusni borci provereni u španskom ratu i, na žalost, veoma inteligentni.[24]

– ZABELEŠKA GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ

Poznati španski borci[uredi | uredi kod]

Španski borci poginuli u Španiji[uredi | uredi kod]

Beživotno telo Blagoja Parovića.

Španski borci ubijeni u Staljinovim čistkama[uredi | uredi kod]

Glavni članak: KPJ tokom Velike čistke

Španski borci ubijeni logorima[uredi | uredi kod]

  • Simo Čučković (Dahau)
  • Anton Ilić (Dahau)
  • Albert Kragolnik (Dahau)
  • Veselin Danilović (Mathauzen)
  • Rajko Devernja (Mathauzen)
  • Martin Gostičar (Mathauzen)
  • Stane Iločevar (Mathauzen)
  • Mato Marunica (Mathauzen)
  • Ivan Sabljak (Mathauzen)
  • Franc Potočnik (Mathauzen)
  • Franjo Zic (Mathauzen)
  • Vlaho Maslac (Francuska)
  • Diego Rokov (1883-1943; Francuska)

Španski borci poginuli u pokretima otpora[uredi | uredi kod]

  • Stefan Čuci (Francuska)
  • Roman Filipčev (u odbrani Moskve 1941)
  • Miloš Gligorović (Poljska 1943)
  • Svetozar Jovanović (1941 SSSR, Kijevo)
  • Dimitrije Koturović (Francuska 1944)

Španci poginuli u Narodnooslobodilačkom ratu[uredi | uredi kod]

Spisak učesnika Španskog građanskog rata poginulih tokom Narodnooslobodilačkog rata 1941-1945. godine:

  • August Cesarec (1893-1941, Kerestinac)
  • Ćiro Brezovec (1905-1941, Kerestinac)
  • Salomon Albahari (1915-1942)
  • Timor Aldanov (1913-1941)
  • Isak Altarac (1910-1941)
  • Spas Bandžov (1901-1943)
  • Jakov Baruh (1914-1941)
  • Stanko Batur (1913-1942)
  • Alfred Bergman (1901-1942)
Mate Vidaković, diverzant u Španiji 1937.
Narodni heroj Robert Domany u uniformi Španske republikanske armije.
Marko Orešković Krntija na čelu bataljona Đuro Đaković u Španiji.

Kao španski borci optuženi za "trockizam" u partizanima i likvidirani po Titovom naređenju navode se Žikica Jovanović-Španac, Ivan Antonov-Srebrenjak, Ratko Pavlović-Ćićko, Marko Orešković…[5]

Poznati preživeli španski borci[uredi | uredi kod]

Koča Popović, artiljerac, vrši osmatranje neprijateljskih položaja.

Nasleđe[uredi | uredi kod]

Spomenik Internacionalnim brigadama u Beogradu.

Udruženje španskih boraca i prijatelja (šp. Asociación de brigadistas yugoslavos y amigos) iz Beograda je organizacija koja okuplja potomke i poštovaoce učesnika Španskog građanskog rata, od 1936. do 1939. godine.

Vlada Španije je na šezdesetogodišnjicu građanskog rata dodelila državljanstvo svim živim borcima internacionalnih brigada.[25]

Literatura[uredi | uredi kod]

Reference[uredi | uredi kod]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Naši Španci
  2. ↑ http://www.sistory.si/publikacije/prenos/?urn=SISTORY:ID:20540
  3. ↑ „Spisak španskih boraca | UDRUŽENJE ŠPANSKI BORCI 1936-1939”. Arhivirano iz originala na datum 2014-06-03. Pristupljeno 2014-07-21. 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 „dr Avgust Lešnik - "Krv i život za slobodu" – Jugosloveni interbrigadisti u Španiji (1936-1939)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-07-06. Pristupljeno 2014-07-21. 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Žan-Žak Mari i Pavluško Imširović – Predgovor srpskohrvatskom izdanju knjige „Trockizam i trockisti“. Polinom, Beograd 2011.
  6. ↑ 6,0 6,1 Filip Švarm, Smrt fašizmu – sloboda narodu
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 7,6 7,7 7,8 Svjedočanstva o Dalmatincima u Španjolskom građanskom ratu
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora
  9. ↑ „Milivoj Bešlin, "Kraljevina Jugoslavija u borbi protiv antifašizma 1936-1939." u "Preispitivanje prošlosti i istorijski revizionizam: (zlo)upotreba istorije Španskog građanskog rata i Drugog svetskog rata na prostoru Jugoslavije", ur. Milo Petrović (Beograd: Udruženje Španski borci 1936-1939, 2012), 207-208.”. Arhivirano iz originala na datum 2020-10-20. Pristupljeno 2016-06-18. 
  10. ↑ Ivan Očak, Jugoslavenski sudionici Oktobarske revolucije u borbi protiv fašizma (1936-1945)
  11. ↑ 11,0 11,1 Судьба интербригад в Испании по новым документам
  12. ↑ Razkrita Titova moskovska skrivnost
  13. ↑ Smrt komesara Parovića | Ostali članci | Novosti.rs
  14. ↑ „Communist Secret Police: NKVD”. Arhivirano iz originala na datum 2011-12-30. Pristupljeno 2014-07-18. 
  15. ↑ How the NKVD framed the POUM
  16. ↑ Страницы истории: Сталин, НКВД и Гражданская война в Испании
  17. ↑ The NKVD Mass Secret National Operations (August 1937 - November 1938)
  18. ↑ http://www.republika.co.rs/552-555/20.html
  19. ↑ Josip Broz (Tito) "Their commander was a political refugee who had spent some time in Moscow, and fought in Spain under the name of Shapayev. Today he is known as Marshall Tito. He gave me the impression of being a very sincere and capable commander, though he had the old Communist attitude of ruthlessness to trivial offences."
  20. ↑ Socialist Commentary
  21. ↑ Intervju: Pero Simić, avtor knjige Tito, skrivnost stoletja
  22. ↑ „Tito ubijao komuniste u Španiji”. Arhivirano iz originala na datum 2018-11-02. Pristupljeno 2014-07-19. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Tito je bio šef stožera NKVD-a za likvidacije trockista u Španjolskoj
  24. ↑ ZABELEŠKA ITALIJANSKOG GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ
  25. ↑ Lazar Udovički, Zapisi iz Španije

Vidi još[uredi | uredi kod]

Vanjske veze[uredi | uredi kod]

Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Jugoslaveni_u_Španskom_građanskom_ratu&oldid=41565675