Historija Italije
Apeninsko poluostrvo bilo je nastanjeno ljudima još pre 43.000 godina. Period Neolita započinje oko 6000. godine p. n. e, a bronzano doba oko 1500. godine p. n. e. Period bronzanog doba poklapa se sa dolaskom Indo-evropskih naroda na Poluostrvo. Prvu veliku civilizaciju na Apeninskom poluostrvu stvorili su Etrurci čija će civilizacija vrhunac dostići u 6. veku p. n. e. Od 3. veka p. n. e. Italija je u sastavu Rimske republike. Rimska republika postojala je do 27. godine p. n. e. kada je uspostavljeno Rimsko carstvo. Od 395. godine Italija je u sastavu Zapadnog rimskog carstva. Nakon pada Zapadnog rimskog carstva, Italija je u rukama Germana, najpre Odoakara, a kasnije Ostrogota. Nakon kratkotrajnog uspostavljanja vizantijske vlasti, Italija se od 568. do 774. godine nalazi u sastavu Langobardskog kraljevstva. Godine 774. osvaja je franački kralj Karlo Veliki. Nekoliko godina kasnije formirana je Kraljevina Italija. Ona će Verdenskim sporazumom iz 843. godine pripasti Lotaru I, Karlovom unuku. Od 951. godine Italija je u sastavu Svetog rimskog carstva. Pozni srednji vek u Italiji obeležen je borbom papa i careva Svetog rimskog carstva za kontrolu nad Italijom.
Početkom novog veka Italija je poprište borbe velikih sila za kontrolu nad Apeninskim poluostrvom u tzv. Italijanskim ratovima. Po završetku Italijanskih ratova, italijanskim državama nametnuta je hegemonija Španske imperije. Nakon Rata za špansko nasleđe, hegemoniju uspostavlja Austrija. Tokom Francuskih revolucionarnih ratova, Italiju oslobađaju Francuzi. Godine 1800. uspostavljena je Kraljevina Italija. Po završetku Napoleonovih ratova, Italija je ponovo pod hegemonijom Austrije. Italijanske države pokreću borbu za oslobođenje i ujedinjenje. Italija je ujedinjena do 1870. godine kada je proglašena Kraljevina. U Prvom svetskom ratu Italija učestvuje na strani Saveznika. Po završetku rata dolazi do ekonomske krize usled čega nastaje fašistički pokret. U Drugom svetskom ratu Italija je na strani sila Osovine. Po završetku rata Italija je proglašena Republikom.
Apeninsko poluostrvo je u praistoriji imalo drugačiji oblik od današnjeg. Tokom poslednjeg ledenog doba, ostrva Elba i Sicilija bili su povezani sa kopnom. Jadransko more je bilo daleko manje. Alati od kremena pronađeni na poluostrvu dokazuju da su ljudi bili prisutni u Italiji još pre 1,5 miliona godina.[1]. Neandertalac je naseljavao Italiju pre oko 50.000 godina p. n. e. (kraj pleistocena)[2]. Indoevropski narodi migrirali su u Italiju tokom bakarnog doba i to u četiri talasa. Prva migracija dogodila se sredinom 3. milenijuma p. n. e. Kultura Remedelo bila je zastupljena u dolini reke Po[3]. Drugi talas dogodio se tokom bronzanog doba, s prelaskom iz 3. i 2. milenijum p. n. e. (Kultura zvonastih pehara)[4]. Sredinom 2. milenijuma p. n. e. dolazi do trećeg talasa koji formira kulturu Teramara[5] Ljudi Teramare bavili su se zemljoradnjom, metalurgijom i lovom. Četvrti talas migracija, početkom 1. milenijuma p. n. e, dovodi do formiranja Proto-vilanova kulture. Proto-vilanovska naselja locirana su u severnoj i središnjoj Italiji[6]
Oko 800. godine p. n. e. dolazi do doseljavanja naroda na Apeninskom poluostrvu. U periodu između 8. i 6. veka p. n. e. dolazi do formiranja grčkih kolonija na jugu Italije. U 4. veku p. n. e. doselili su se Kelti. Od starih naroda Italije najpoznatiji su Liguri. Liguri su naseljavali obalu Tirenskog mora, od ušća Arna do Rone.[7]. Na severoistoku Poluostrva živeli su Veneti. Prema legendi koju je sačuvao Tit Livije, Veneti su Trojanci i Paflagonci koji su se nakon pada Troje doselili na ušće reke Po[8] Najbrojnija grupa bili su Italici. Oni su se delili u dve skupine: Latino-Faliske i Osko-Umbre. Od ilirskih plemena Italiju su naseljavali Mesapi, Salentini, Japigi i Peuceti[9]
Oko 1000. godine p. n. e. pojavljuju se Etrurci. Njihovo poreklo je zagonetno, a jezik ne spada u grupu indoevropskih. Dionisije iz Halikarnasa smatrao je Etrurce autohtonim stanovništvom Italije. Helanik je smatrao da su Etrurci ustvari Pelazgi koji su promenili naziv u Tirsene doselivši se u Italiju. Herodot je predstavnik teorije o maloazijskom poreklu Etruraca koju istoričari uglavnom i danas prihvataju.[10]. Etrurska kultura nalazila se na visokom stupnju o čemu svedoče sačuvani sarkofazi, freske, stature i ostaci arhitekture. Etrurska umetnost razvijala se pod uticajem grčke i kartaginske umetnosti[11] Etrurska religija bila je obojena mračnim tonovima. Naročitu važnost među bogovima imale su dve grupe od po tri boga: Tinija, Uni, Menrva i Mant, Manija i bog zemlje[12]
Etrurci nisu obrazovali jedinstvenu državu već labavi Etrurski savez koji je obuhvatao 12 etrurskih gradova (Tarkviniji, Cere, Veji, Faleriji, Vulci, Rusele, Vetulonija, Populonija, Volatere, Kluzijum, Peruzija, Arecijum).[13]. Najstarije uređenje gradova bilo je monarhijskog tipa. U 6. veku p. n. e. jačanje aristokratije oslabilo je vlast kralja, pa je monarhija zamenjena republikom[14] U to vreme pada i vrhunac moći Etruraca. Savez je jedno vreme držao u pokornosti celu Severnu i Srednju Italiju odupirući se kolonizatorskim pokretima Grka ka unutrašnjosti Poluostrva[15]
Grčki klonizatorski pokreti u pravcu južne Italije, Sicilije i Zapadnog Mediterana bili su najintenzivniji i najraniji. Razlog za to su povoljni uslovi za naseljavanje, izgradnju luka i plodna zemlja. Prema tradiciji, najstarija grčka kolonija u južnoj Italiji je Kima (latinski: Kuma) u Kalabriji. U osnivanju su učestvovali stanovnici Halkide, Eretrije i Kime Eubejske[15]. Na krajnjem jugu Apeninskog poluostrva, Spartanci osnivaju Tarent (u Tarentskom zalivu), a Ahajci Sibaris i Kroton. Stanovnici Sibarisa osnovali su Metapont i Posidoniju.
Sicilija je u vreme dolaska Grka već bila naseljena. Sem starosedeoca (Sikula, Sikana i Elima) tu su bili i Kartaginjani koji su osnovali značajan Panormus. Od grčkih kolonija najznačajnija je bila korintska Sirakuza. Najstarija kolonija bila je Naksos (osnovana 735. godine)[15]. Ostale značajne kolonije bile su: Katana, Leontina, Zankle, Megara Hiblejska, Himera, Tauromenij.[16]
Prema legendi, Rim su osnovali Romul i Rem, potomci trojanskog princa Eneje 753. godine p. n. e. Arheološki nalazi potvrđuju da pre 8. veka p. n. e. nije postojalo naselje na Kapitolu. Romul i Rem su bili unuci Numitora, vladara Alba Longe, zajedno sa svojim bratom Amulijem. Amulije je zbacio Numitora i proglasio se za jedinog vladara, a Numintorovu ćerku je zakleo na doživotno devičanstvo. Rea Silvija je svoja dva sina blizanca bacila u reku. Korito je, međutim, dospelo na suvo, a dečake je podojila vučica koja je sišla da pije vodu. Nakon toga ih je pronašao Faustul i poveo ih sa sobom. Kada su odrasli, Romul i Rem su organizovali zaveru i ubili Amulija, a svoga dedu vratili na presto. Sami su osnovali nov grad na mestu gde ih je vučica pronašla. Ubrzo dolazi do sukoba oko imena grada (bili su blizanci pa se spor nije mogao rešiti principom starešinstva). Romul je na kraju ubio Rema i grad nazvao po sebi.[17]
Romul je doneo rimske zakone, stvorio senat od 100 ljudi (od kojih su kasnije nastali patriciji) i vodio ratove protiv okolnih naroda. Organizovao je otmicu Sabinjanki kako bi sprečio izumiranje građana. Protiv Rima je formirana koalicija mnogih naroda, ali ih je Romul sve pobedio. Sa Sabinjanima je sklopio mir i dve države spojene su u jednu. Ratovao je i protiv Veja. Život je završio tako što ga je oluja odnela u visine.[18]. Usledio je interegnum od godinu dana nakon koga je za kralja izabran Numa Pompilije. On je preuredio svešteničke položaje, podelio godinu na 12 meseci i starao se o održanju mira[19]. Nasledio ga je Tul Hostilije koji je bio ratoborniji i od Romula. Borio se protiv Alba Longe, Veja i Sabinjana. Alba Longa je poražena, a njeni građani preseljeni u Rim[20]. Sledeći vladar, Anko Marcije, utvrdio je ceremonijal za objavu rata, ratovao sa Latinima i osnovao Ostiju[21]. Sledeći vladar zvao se Tarkvinnije. On nije poticao iz Rima već je u njega pobegao iz Etrurije. Uveo je cirkus i druge etrurske običaje. Ubili su ga Ankovi sinovi posle čega je na vlast došao Servije Tulije[22]. On je najpoznatiji po podeli naroda u klase i centurije. Uveo je plaćanje poreza i sproveo popis stanovništva. Rim je tada imao 80.000 stanovnika[23]. Servije je ubijen po nalogu Tarkvinija Oholog koji preuzima vlast[24] Tarkvinije je terorom održavao svoju vlast. Pobunu su organizovali Lucije Junije Brut i Tarkvinije Kolatinjanin. Tarkviniju su zatvorene kapije grada i izrečeno mu je progonstvo. Njih dvojica potom su izabrani za prve rimske konzule[25]
U vreme kada je Kraljevina zamenjena Republikom, rimska država nije bila ni moćna ni velika. Oblast Rima svodila se na Sedam brežuljaka, a Etrurci su i dalje bili dominantna sila u severnoj i srednjoj Italiji. Godine 508. Rimljani sklapaju prvi ugovor sa Kartaginom. ko 500. godine Rim ulazi u sukob sa drugim latinskim gradovima. U ratu odnosi pobedu u bici kod Regilskog jezera.[26]. U doba rane republike, Rimljani su vodili ratove sa Ekvima, Volscima i Sabinjanima[27]. Od Etrurskih gradova, Rim je najviše ugrožavao grad Veji sa kojim Rimljani vode ratove oko solana na donjem Tibru[28]. Poslednji rat trajao je jedanaest godina i završen je rimskim osvajanjem grada Veji nakon čega su Rimljani ovladali donjim tokom Tibra (396. p. n. e.)[29]. Godine 390. ili 387. p. n. e. Gali napadaju Kluzijum koji traži pomoć od Rima. Rimljani su se odazvali pozivu, ali su poraženi kod Alije[30] Tri dana kasnije Gali ulaze u nebranjeni Rim, pljačkaju ga i razaraju. Rimljani su se, međutim, sklonili na Kapitol (prema predanju, na dolazak Gala upozorile su ih guske) odakle su odbijali sve galske napade do zaključenja mira. Gali su se povukli u zamenu za plaćanje otkupa. Galski napad usporio je uspon Rima za naredne tri decenije i znatno je umanjio njegov ugled među ostalim latinskim gradovima[31]
Od 340. do 338. godine Rim je vodio rat protiv Latinskog saveza. Rat je završen rimskom pobedom. Latinski savez je raspušten. Neki od gradova sačuvali su unutrašnju autonomiju, drugi su uključeni u rimsku zajednicu i priznato im je pravo građanstva, a treći su ostali sa polovičnim građanskim pravom.[32]. U narednom periodu Rim vodi ratove protiv Samnita. U Prvom samnitskom ratu (343-342), Rimljani osvajaju Kampaniju. U Drugom samnitskom ratu (327-304) su Samniti potpuno poraženi i primorani na savez sa Rimljanima. U trećem samnitskom ratu (298-291) Samnitima se pridružuju Gali i Etrurci. Nakon pobede u ovom ratu, Rimljani postaju gospodari srednje Italije[33] Na jugu je najveći neprijatelj Rima bila spartanska kolonija Tarent. Budući da nije raspolagao sopstvenom vojskom, Tarent je unajmio vojsku epirskog kralja Pira, jednog od poslednjih dijadoha. U prvom periodu rata, Rimljani od Pira doživljavaju poraze. Međutim, u poslednjoj bici (kod Beneventa 275. godine p. n. e.), Rimljani odnose pobedu. Nakon povlačenja Pira, Tarent se predao. Južna Italija brzo je pala u rimske ruke[34]
Ostvarivši kontrolu nad čitavim Apeninskim poluostrvom, Rimljani ulaze u sukob sa Kartaginom. Kartagina je bila feničanska kolonija grada Tira osnovana krajem 9. veka p. n. e. Nakon pada Tira pod vlast Novovavilonskog carstva (Nabuhodonosor, 587. p. n. e.), Kartagina je opstala kao nezavisna država. U narednom periodu uspostavila je talasokratiju u oblasti Zapadnog Sredozemlja. Sicilija je nakon Sicilijanskih ratova podeljena između Kartagine (zapadna strana) i Grka (istočna strana).[35]
Rimljani su sa Kartaginom vodili tri rata između 264. i 146. godine. Ovi ratovi poznati su kao Punski ratovi (Rimljani su Kartaginjane nazivali Punima po Fenikiji).[36]. U Prvom punskom ratu (264-241), Rimljani su ovladali Sicilijom[37]. Ekonomski iscrpljena Kartagina suočila se sa pobunjenim najamnicima u tzv. Libijskom ratu. Rimljani su iskoristili njenu zauzetost i priključili svojoj državi Sardiniju i Korziku[38]. Treći punski rat (149-146) završen je razaranjem Kartagine[39]. Sicilija, Sardinija i Korzika postale su prve rimske kolonije[40] Nakon uništenja Seleukidskog i Antipatridskog kraljevstva (delova carstva Aleksandra Makedonskog podeljenog tokom ratova dijadoha), Rimska republika postaje dominantna sila na Mediteranu. Administrativno, samo je teritorija Apeninskog poluostrva do reke Rubikon na severu smatrana Italijom. Današnja severna Italija bila je deo provincije Cisalpinske Galije. Cisalpinska Galija je tek u vreme Oktavijana Avgusta priključena provinciji Italiji[41] Sardinija i Korzika činile su posebnu provinciju.
Godine 135. p. n. e. izbio je Prvi ustanak robova na Siciliji. Rimljanima je trebalo dve godine da ga uguše.[42] U severnoj Italiji vojskovođa Gaj Marije naneo je poraz Kimbrima u bici kod Vercele 101. godine p. n. e[43] Istovremeno su se Rimljani po drugi put morali suočiti sa ustankom robova na Siciliji[43].
Postojale su dve forme uključivanja u rimsku državu: inkorporacija i savez. Stanovnici inkorporiranih oblasti sticali su rimska građanska prava. Saveznici, formalno nezavisni, nisu imali građanska prava ni pravo vođenja spoljne politike. Godine 90. p. n. e. izbio je tzv. Saveznički rat u kome su se rimski saveznici u Italiji izborili za građanska prava (Lex Plautia Papiria).[44]
U prvom veku p. n. e. Italija je često bila poprište građanskih ratova. U građanskom ratu Gaja Marija i Kornelija Sule, u Rimu su dva puta izvršene proskripcije.[45]. Ustanak je 78. godine podigao konzul Marko Emilije Lepid. Pompej mu je naneo poraz u Severnoj Italiji[46]. Od 73. do 71. godine p. n. e. Rimljani su vodili rat protiv robova predvođenih Spartakom[47]. Godine 62. p. n. e, Lucije Sergije Katilina skovao je zaveru koju je otkrio konzul Marko Tulije Ciceron[48]. Godine 56. p. n. e. održan je sastanak u Italijanskom gradu Luki na kome je obnovljen sporazum između trijumvira Pompeja, Cezara i Krasa. U severnoj Italiji vođen je 42. godine p. n. e. Mutinski građanski rat između Oktavijana Avgusta i Marka Antonija, a sledeće godine i Peruzinski građanski rat[49] Provinciju Italiju stvorio je car Oktavijan Avgust 30. godine p. n. e[50]
Tokom perioda Pax Romana provincija Italija napredovala je znatno brže od ostalih rimskih provincija. Tokom krize 3. veka i rimskih osvajanja na Istoku, Italija postepeno gubi svoj značaj. Ovo je postalo očigledno nakon Dioklecijanove administrativne podele carstva. Italija je podeljena na dve dijeceze koje nisu obuhvatale samo italske, već i druge oblasti: dijeceza Italija obuhvatala je prialpinska područja, a Rimska dijeceza južnu Italiju i ostrva.[51] Od 330. godine Rimsko carstvo dobilo je novu prestonicu - Konstantinopolj. Egipatsko žito sada nije snabdevalo Rim već novu prestonicu[52] Nakon smrti cara Teodosija 395. godine, Rimsko carstvo podeljeno je na Istočno i Zapadno.
Glavnu opasnost po Zapadno rimsko carstvo prestavljali su Vizigoti. Godine 401. pod vođstvom Alariha, Vizigoti napadaju Severnu Italiju. Alarih je sklopio mir sa zapadnorimskim vojskovođom Stilihonom. Pogubljenje Stilihona bio je povod da Alarih 408. godine obnovi rat sa Zapadnim rimskim carstvom. Dve godine kasnije Vizigoti pljačkaju Rim.[53] Nakon trodnevne pljačke, Vizigoti se povlače u Galiju. Zapadno rimsko carstvo nakon 410. godine nije moglo odolevati navalama varvara. Postepeno je gubilo teritorije na Zapadu. Galiju su zauzeli Franci, Vizigoti i Burgundi, Španiju Vizigoti, a severnu Afriku Vandali i Alani. Godine 455. Vandali pod Gajserihom ponovo pljačkaju Rim nakon čega osvajaju Sardiniju i Korziku[54] Germanski vojskovođa Odoakar zauzeo je 476. godine Rim zbacivši sa vlasti poslednjeg Zapadnorimskog cara Romula Avgustula. Pad Zapadnog rimskog carstva obično se uzima za kraj starog veka.
Nakon pada Zapadnog rimskog carstva, Odoakar je postao prvi varvarski kralj Italije. Stalnim vojnim akcijama nastojao je proširiti svoju vlast i u susednim oblastima. Odoakar je bio u dobrim odnosima sa vandalskim kraljem Gajzerihom. Sporazumom između dvojice vladara, Sicilija je priključena Odoakarovom kraljevstvu u zamenu za plaćanje danka.[55]. Kada je Julije Nepot, bivši zapadnorimski car, ubijen u Saloni, Odoakar je preuzeo zadatak otkrivanja i kažnjavanja ubice. Istovremeno je proširio svoju vlast na Dalmaciju[56]. Iako je bio arijanac, Odoakarovi odnosi sa Halkedonskom crkvom bili su veoma dobri. Godine 487. Odoakar je pokrenuo rat protiv Rugijaca u Noriku. Rat je završen porazom Rugijaca. Odoakar je zarobio njihovog kralja. Odoakarovo jačanje zaplašilo je istočnorimskog vladara Zenona koji 488. godine sklapa dogovor sa ostrogotskim vladarem Teodorihom Velikim[57] Teodorih napada Italiju. Odoakar se pred Teodorihom sklonio u Ravenu koju Ostrogoti opsedaju. Rat se odužio te su dvojica vladara sklopila sporazum po kome će zajednički vladati Italijom. Samo nekoliko dana nakon sklapanja sporazuma, Teodorih je ubio Odoakara i sam zavladao Italijom (493)[58]
Nakon pobede nad Odoakarom, Teodorih postaje kralj Italije kao mandator Istočnorimskog carstva. Gotsko stanovništvo nije ravnomerno naselilo Italiju. Najveći deo naselio je Padsku niziju, Liguriju i Severnu Toskanu. Naselili su i Istru, Dalmaciju i severnu Hrvatsku (između Save i Drave). Goti se nisu izmešali sa rimskim stanovništvom u Italiji. Rimski senat je formalno smatran za najviši organ u državi, ali je on rešavao samo pitanja iz života grada Rima. Teodorih je bio poglavar i Gota i Rimljana. On je za Ostrogote bio kralj, a za Rimljane doživotni (ali ne i nasledni) vršilac carskih kompetencija. Administrativno, država je bila podeljena u dve prefekture: Italiju i Galiju.
Teodorih je svojoj vlasti podvrgao deo Alamana, a Burgunde potisnuo u Provansi na reku Drom. Godine 504. porazio je Gepide i osvojio Sremsku oblast. Bio je poznat i po sklapanju političkih brakova. Zbog toga je u prve dve decenije 6. veka bio najmoćnija ličnost Zapadne Evrope.
Širenje poseda ostrogotske aristokratije na račun Rimljana doveo je do neprijateljstva Ostrogota i Rimljana. Godine 523. vizantijski car Justin je doneo edikt po kome su svi jeretici isključeni iz državne uprave. Time je arijanstvo Ostrogota stavljeno van zakona. Teodorihovo poslanstvo na čelu sa papa Jovanom I upućeno je 525. godine caru sa ciljem da ga odgovori od ove odluke. Kako Jovan nije izvršio zadatak, utamničen je po povratku u Italiju. U tamnici je i umro 526. godine, a šest meseci nakon njega umro je i Teodorih. Presto je pripalo Teodorihovom unuku Atalarihu koji je bio maloletan te je regentsku funkciju vršila njegova majka Amalasunta. Ostrogotska država gubi svoj uticaj i veliki deo teritorija. Amalasunta se udala za rođaka Teodata kako bi pridobila naklonost plemstva. Teodat ju je ubrzo utamničio. Justinijanu je to bio povod za pokretanje rata. Teodatu je upućen ultimatum da se odrekne prestola u korist vizantijskog cara. Kako je ovaj to odbio, izbio je dvadesetogodišnji Gotski rat. U prvom delu rata (535-540) vojskovođa Velizar osvaja Rim i proteruje Ostrogote preko Poa. Nakon njegovog povlačenja, novi ostrogotski kralj Totila ponovo osvaja Italiju. Novi vizantijski vojskovođa bio je Narzes. Narzes odnosi pobedu u bici kod Tagine u kojoj Totila gine. Vizantinci su učvrstili svoju vlast tek 554. godine. Vizantinci su obnovili Italsku prefekturu, ali bez Afrike i Dalmacije. Istra i Venecija organizovane su kao posebna vojvodstva.[59]
Prvi talas langobardske najezde u Italiju došao je 568. godine kada naseljavaju Padsku niziju sve do Apenina. U periodu od 574. do 584. godine Langobardi naseljavaju celu severnu Italiju i dele je na tridesetak vojvodstva. Odatle prodiru ka unutrašnjosti poluostrva, proteruju Vizantince i osnivaju vojvodstva Spoleto i Benevent. Vizantincima je ostao Napuljski zaliv, Apulija, Kalabrija, Toskana i rimska oblast. Središte rimske moći na Apeninskom poluostrvu postao je Ravenski egzarhat. Prestonica Langobarda bila je Pavija. Langobardi su u Italiju došli kao arijanci. Početkom druge polovine 7. veka, Langobardi napuštaju arijanstvo i primaju katolicizam. Carstvo je 680. sklopilo mir sa Langobardima i priznalo trenutno stanje.[60] Najuspešniji langobardski vladar bio je Liutprand koji je 729. godine uspeo nametnuti svoju vlast vojvodstvima Benevent i Spoletu. Godine 749. na langobardski presto dolazi Aistulf. Dve godine kasnije osvaja vizantijski Ravenski egzarhat i ugrozio sam Rim. Papa Zaharije obratio se za pomoć franačkom majordomu Pipinu Malom. Za uzvrat mu je, na osnovu Konstantinove darovnice, dao blagoslov za svrgavanje Hilderika i Merovinške dinastije.[61] Pipin je pokrenuo dva vojna pohoda protiv Aistulfa i primorao ga da se odrekne novoosvojenih teritorija koje je priključio Rimu. Ova Pipinova darovnica predstavlja početak Papske države koja će postojati sve do ujedinjenja Italije 1870. godine, a postoji i danas kao država Vatikan[62]
Poslednji langobardski vladar bio je Deziderije, Aistulfov nalednik. Sukobi pape Hadrijana i Deziderija izazivaju intervenciju Karla Velikog koji staje na papinu stranu i osvaja Paviju 774. godine.[63] Karlo je sebe proglasio kraljem Langobarda.
Istovremeno sa franačkim osvajanjem su u celoj severnoj Italiji postavljeni franački grofovi i vojna uporišta. Godine 780. Karlo je formirao Italijansku kraljevinu koja je obuhvatala područje celog Apeninskog poluostrva sem Napuljskog zaliva, Kalabrije, istočnog dela Apulije i Sicilije.[64] Za kralja je postavio svog sina Pipina. Istra je Italijanskoj kraljevini pripojena 788. godine. Karlo je 800. godine krunisan za rimskog cara od strane pape Lava III. Bio je to povod za izbijanje franačko-vizantijskog rata koji je završen 812. godine porazom Vizantije. Sklopljen je sporazum po kome vizantijski car priznaje titulu cara. Za uzvrat, Karlo je Vizantiji garantovao bezbednost vizantijskih teritorija na Apeninskom poluostrvu.
Do 951. godine teritorija današnje Italije bila je podeljena između više država: Karlove kraljevine Italije, vizantijskih teritorija, teritorije langobarskih vojvodstava Benevent i Spoleto na jugu Italije i teritoriju Venecije koja je formalno bila u vazalnom odnosu prema Vizantiji.[65] Karla je nasledio Ludvig I Pobožni tokom čije vladavine je u Karolinškom carstvu besneo rat između njegovih sinova. Rat je okončan dve godine nakon Karlove smrti, Verdenskim sporazumom. Lujev najstariji preživeli sin, Lotar I, zadržao je titulu cara, ali su njegova dva brata bili suvereni vladari svojih teritorija. Tako je Franačka dražava prestala da postoji kao celina. Lotarovu državu, koja je obuhvatala severne delove Italije, njegov sin Luj II Karoling proglasio je kraljevinom[66] Između 859. i 861. godine Normani su uplovili u Sredozemno more i napali Italiju (Pizu i Toskanu)[67]. Nakon smrti Luja II, italijanski kralj postaje Karlo Ćelavi. Nakon njegove smrti italijansku krunu poneo je Karlo Debeli pod kojim je Karolinško carstvo po poslednji put ujedinjeno.[68]. Nakon Karlove smrti 888. godine Italija je pripala Berengaru Furlanskom. Protiv njegove kandidature pobunio se Gvido od Spoleta. U sukob se umešao Arnulf Karantanijski i 894. godine preuzeo italijansku krunu[69]. Tamo ga je udarila kap te se morao vratiti u Nemačku gde je proveo ostatak života. Nakon neuspeha Arnulfa Karantinskog da zauzme Italiju, car Italije postao je Gvidov sin Lambert, vojvoda Spoleta (896-898)[70] Nasledio ga je Berengar Furlandski (898-924) koji se za vlast borio protiv Luja III, kralja Provanse[70]. Sledeći vladar, Rudolf II Burgundijski (924-926), zbačen je u ratu sa Igom, grofom Arla koji je preuzeo carsku krunu (926-947). Tokom Igove vladavine Italija je razdeljena na niz svetovnih i crkvenih državica. Nakon Igove smrti i smrti njegovog sina Lotara II (947-950), na vlast je došao Berengar II od Ivreje (950-951) oženivši se Adeladom, Lotarovom udovicom[71] Berengar je po dolasku na vlast utamničio Adeladu. Njen brat, Konrad Burgundijski, zatražio je pomoć od Otona I, nemačkog kralja. Oton je 951. godine osvojio Italiju. Jedanaest godina kasnije Italija je priključena Nemačkoj[71].
Još tokom vladavine Ludviga Pobožnog dolazi do napada muslimanskog plemena Aglabida na Italiju. Godine 846. muslimani su napali sam Rim i nakon pljačke se povukli. Nekoliko godina kasnije Saraceni osnivaju emirat na teritoriji Barija. Na poziv vizantijskog cara, nemački car Ludvig II interveniše i osvaja Bari nakon duge opsade. Saraceni 878. godine osvajaju Siciliju i njen glavni grad, Sirakuzu.
Polovinom 11. veka normanski plemići Robert Gviskard, Viljem i Rožer došli su u Italiju kako bi prigrabili posede za sebe. Robert Gviskard zavladao je Apulijom i Kalabrijom. Godine 1071. Gviskard je osvojio Bari, poslednje vizantijsko uporište u Italiji[67].
Robertov brat Rožer dovršio je 1095. godine osvajanje Sicilije od muslimana i 1103. godine poneo je titulu sicilijanskog grofa. Vladao je do 1154. godine, a svoj uticaj proširio je i na severnu obalu Afrike (od Tripolija do Tunisa).[72]. Papa mu je dodelio titulu kralja Sicilije. Afričke teritorije su nakon Rožerove smrti osvojili Almohadi, a Siciliju je Rožerova ćerka u miraz donela Henriku VI. Ubrzo je kralj Sicilije postao Karlo Anžujski[73] Aragonski kralj Petar III oženio je ćerku nezakonitim sinom Henrika te je smatrao da polaže pravo na Siciliju. Zbog toga je pobunio stanovništvo Sicilije koje je podiglo pobunu protiv francuskog stanovništva i poklalo 3000 do 4000 Francuza (Sicilijansko večernje). Petar je postao kralj Sicilije, a njegovi potomci nosili su ovu titulu sve do kraja srednjeg veka[74]
Otonovo carstvo bilo je manjeg obima od Karolinške države. Obuhvatalo je samo Nemačku i deo Italije. Od vremena krunisanja Oton za cara počinju tzv. "italijanski pohodi" nemačkih careva.[75]. Oslanjajući se uglavnom na sitne nemačke ritere, carevi pljačkaju bogatu Italiju i drže u potčinjenosti papu. Oton III je čak živeo u Rimu do pred kraj svoje vladavine. U prvoj polovini 11. veka dolazi do borbi za papsku stolicu između trojice pretendenata. Vladar Henrik III zbacio je sve tri pape i na presto postavio Aleksandra III. Time je papska stolica oslobođena uticaja italijanskih feudalaca i potčinjena carskoj kruni. Od 1073. do 1122. carsko-papski sukobi dostigli su vrhunac u tzv. Borbi za investituru. Novi papa, Grgur VII, ušao je u sukob sa carem Henrikom IV oko prava postavljanja crkvenih velikodostojnika. Borba za investituru vođena je, sa promenljivim ishodima, sve do 1122. godine. Okončana je Vormskim konkordatom. Vormski konkordat predstavlja prvi dokument te vrste[76]. U prvoj polovini 12. veka dolazi do većeg osamostaljivanja italijanskih gradova. Gradovi su dobijali prava samouprave, kovanja novca, ubiranja poreza, kontrole nad trgovinom i sl[77]. Svetorimski car Fridrih Barbarosa (1152-1190) preduzimao je više pohoda na Italiju. Fridrih je 1162. godine osvojio Milano, najjači grad Lombardije. U svrhu odbrane od njegovih napada, severnoitalski gradovi obrazuju 1162. godine Lombardski savez[78]. Na strani severnoitalskih gradova bio je i papa Aleksandar III. Savez je Fridrihu naneo težak poraz kod Lenjana 1176. godine. Fridrih se sledeće godine izmirio sa papom, a učvrstio je svoje veze i na Siciliji gde je svog naslednika Henrika oženio princezom Konstancom. Mir između pape i cara nije zadovoljio nijednu od strana. Tokom 12. i 13. veka Italiju će potresati sukobi pristalice papa (Gvelfi) i careva (Gibelini)[79] Fridrih je poginuo u Trećem krstaškom ratu. Nekoliko godina kasnije na papsku stolicu dolazi Inoćentije III koji je iskoristio rat Velfa i Hoenštaufovaca za nemačku krunu da oslobodi Italiju nemačkog sizerenstva. Fridrih II Hoenštaufen (1212-1250) zavladao je i Sicilijanskom kraljevinom. Fridrih je blisko sarađivao sa muslimanima. Tokom njegove vladavine formirana su muslimanska uporišta na Siciliji i južnoj Italiji[80] To je, prirodno, naišlo na otpor papa. Fridrih je više puta ekskomuniciran. Nakon Fridrihove smrti papa na Siciliju poziva Karla Anžujskog i pomaže mu da učvrsti vlast. Pogubljenje poslednjeg propadnika dinastije Konradina označilo je kraj dinastije Hoenštaufen (1268) i kraj nemačkih invazija na Italiju. Iz borbe careva i papa Italija je izašla još rascepanija nego ranije[74].
Nakon pada Hoenštaufovaca, Italija je postala faktički nezavisna od Svetog rimskog carstva. Tada se teritorija današnje Italije sastojala od tri dela: Južni deo ili Sicilijanska kraljevina pod Karlom Anžujskim, srednji deo koji su činile Papska država, Toskana, Firenca, Piza, Sijena i severni deo u kome su se nalazile dve moćne trgovačke države (Mletačka i Đenovljanska republika), Milano, Verona, Padova, Pjačenca, Parma i nekoliko feudalnih oblasti (vojvodstvo Savoja i markizati Monferat i Saluco)[74]. Nakon Sicilijanske večernje iz 1282. godine Karlo Anžujski zbačen je sa prestola, a Sicilija je pripala aragonskom vladaru Pedru III. Četrnaesti vek u Evropi obeležen je Avinjonskim ropstvom papstva. Feudalci u papskoj oblasti osilili su se tokom Avinjonskog ropstva. Godine 1347. zbačena je vlast feudalaca u Rimu i proglašena je republika na čelu sa Kola di Rijencijem. Francuski kralj Karlo predao je Rijencija papi Klimentu čime je njegov ustanak ugušen.[81] Velika Šizma rešena je na saboru u Konstanci (1414-1418). Papska ovlašćenja su umanjena, a na saboru u Bazelu (1431-1447) potvrđena je odluka sabora u Konstanci da je sabor iznad pape.
Od 14. veka u Italiji, gde je najranije došlo do procvata gradova, dolazi do javljanja novog širokog pokreta koji je dobio naziv "Preporod" ili "Renesansa". Renesansa je dovela do prevrata u svim oblastima duhovne kulture, književnosti, umetnosti, filozofiji, nauci i do znatnih promena u pogledu na svet. Nosioci novih pogleda na svet prozvani su "humanistima". Istorija humanizma i renesanse može se podeliti u dva perioda: prvi (od 14. do 15. veka), tj. period uspona i punog procvata humanizma i renesanse i pozni Renesans (16. vek) kada dolazi do opadanja sa dostignute visine.[82] Rimska crkva u prvom periodu renesanse pokret nije smatrala opasnim i na humaniste nije gledala kao na protivnike. Čak su i pojedine pape, poput Nikole V i Pija II, pripadali redu humanista. Za vreme ovih papa u Rimu se okuplja čitava grupa humanista koja, po nalogu pape, prevodi grčke i latinske tekstove[83] Krajem 15. veka humanizam i renesansa šire se iz Italije i u ostale države Zapadne Evrope.
Italijanski ratovi su vođeni krajem 15. i u prvoj polovini 16. veka za dominaciju u Italiji. Krajem 15. veka, kada u Zapadnoj Evropi nastaju centralističke države sa nacionalnim osnovama, Italija je bila rasparčana na niz malih, vojnički slabih i međusobno zavađenih država. Francuska, Španija i Nemačka preduzimaju niz pohoda radi osvajanja tih država, što je ujedino bila i njihova međusobna borba za dominaciju i prevlast u ovom delu Evrope. U Italijanske ratove uvučena je i Rusija i Osmansko carstvo, kao i većina italijanskih državica[84].
Nakon pobede francuskog kralja Luja XI nad burgundijskim vojvodom Karlom, Francuska se odlučno počela boriti protiv ekspanzije Habzburgovaca na severozapadu njenih granica. Lujev sin Karlo VIII nije nastavio očevu politiku, već je za ekspanziju izabrao Apeninsko poluostrvo. Francuska je u Italiji već posedovala Grofoviju Asti koju je dinastija Orlean dobila 1395. godine kao miraz Valentine Viskonti, žene vojvode Luja I Orleanskog. Nakon izumiranja Anžujaca (1481. godina), Provansa se ujedinila sa Francuskom, a Karlo je odlučio delovati u skladu sa starim naslednim običajima po kojima su Anžujci polagali nasledno pravo na Napuljsko kraljevstvo koje su im oduzeli Aragonci iz Španije. Prvi italijanski rat otpočeo je 1494. godine, napadom Karla na Napulj. Uz kratak prekid, rat je završen 1498. godine porazom Francuske[84].
Drugi italijanski rat otpočeo je već sledeće godine novim napadom francuskog kralja na Milano. Kralj Luj XII sklopio je dogovor sa Ferdinandom Aragonskim oko podele interesnih sfera u južnoj Italiji. Međutim, ubrzo izbija sukob između dvojice vladara u kome je uspešniji bio španski kralj[84].
Treći italijanski rat ili rat Kambrejske lige vođen je od 1508. do 1515. godine. Papa Julije II formirao je Kambrejsku ligu za borbu protiv sve moćnije Mletačke republike. U rat su se umešale i Francuska, Španija i Sveto rimsko carstvo. Tokom rata su često menjane strane. Završen je pobedom francusko-mletačke koalicije nad špansko-nemačko-italijanskoj koaliciji[85].
Između 1515. i 1559. godine Italijanski ratovi predstavljaju sukob interesa dinastija Habzburg i Valoa na Apeninskom poluostrvu. Sporazumom u Kato-Kambreziju okončani su Italijanski ratovi. Većina italijanskih država (Milano, Napulj, Sicilija, Sardinija) potpali su pod špansku kontrolu. Nezavisnost su sačuvale jedino Savoja i Venecija[85].
U periodu od 1559. do 1796. godine Italija se nalazila najpre pod vlašću Habzburške Španije (do 1713. godine), a potom pod austrijskom vlašću[86]. U Italiji je i pored ekonomskih teškoća započeo dugotrajan period mira. Ekonomski pad bio je uslovljen pomakom centra trgovine sa Sredozemlja na Atlantik nakon velikih geografskih otkrića[86]. Mletačka republika nastavila je borbu protiv Osmanlija za kontrolu nad Istočnim Sredozemljem. I pored pobede Svete lige nad Osmanlijama u bici kod Lepanta, Turci osvajaju Kipar i Tunis, a hrišćanske države, rastrzane međusobnim sukobima, nisu uspele da iskoriste pobedu.[87] Papa Grgur XIII izvršio je 1582. godine reformu kalendara. Protestantske države prihvatile su Gregorijanski kalendar u 17. i 18. veku, a pravoslavne tek nakon Prvog svetskog rata.
Protestantska reformacija podelila je Evropu u dva tabora zbog čega je Papska država izgubila mnogo od svog ugleda. I pored Augzburškog mira iz 1555. godine kojim su izjednačena prava protestanata i katolika, sukobi su nastavljeni. Pape su pokušale da povrate svoj ugled tzv. Kontrareformacijom. Na Tridentskom saboru (1545-1563) potvrđeno je učenje katoličke crkve o spasenju, sakramentima, biblijskom kanonu, a nakon njega ujednačen je način slavljenja mise u celoj Crkvi.[88] Verski sukobi kulminirali su 1618. godine kada izbija Tridesetogodišnji rat u kome je učestvovala većina evropskih sila. Španija je rat finansirala delom iz poreza koje je nametnula italijanskim državama. To je produbilo ekonomsku krizu u Italiji. Visoki porezi izazvali su izbijanje više ustanka u Italiji. Najšire razmere dostigao je ustanak u Napulju 1647. godine pod vođstvom Mazanjela[89] Rat je završen sledeće godine Vestfalskim mirom.
Tokom Tridesetogodišnjeg rata Italija je bila pogođena novom epidemijom Crne smrti koja je odnela oko milion života ili 25% stanovništva.[90]. Od kuge je do 1656. godine umrlo 43% stanovništva Napuljske kraljevine[91] Istoričari smatraju da je dramatičan pad italijanskog stanovništva doveo do pada Italije kao velikog ekonomskog i političkog centra[92]
Jug Apeninskog poluostrva posebno je propao tokom 16. i 17. veka. Napulj je bio jedan od gradova koji je pretrpeo najveću štetu izazvanu nehigijenskim uslovima, kriminalom i španskom hegemonijom. Zbog toga su Napuljci pozdravili dolazak Austrijanaca 1707. godine tokom Rata za špansko nasleđe. Međutim, ubrzo će uvideti da se njihov položaj nije promenio pod hegemonijom Austrije. Beč je, poput Španije u Tridesetogodišnjem ratu, nametnuo italijanskim državama visoke poreze za finansiranje rata. Raštatskim mirom iz 1714. godine Austrija je dobila Napulj, Sardiniju i vojvodstvo Milano sa Mantovom. Time je zamenila Španiju kao italijanski hegemon[93]. Viktorio Amadeo II, vojvoda savojski, dobio je Monferato i Siciliju, a sa njom i kraljevsku krunu.
Španija je ubrzo nakon Raštatskog mira pokušala da obnovi svoju hegemoniju nad Italijom. Godine 1714. napala je Austrijance na Sardiniji, a 1718. godine Pijemonteze na Siciliji. Rezultat je izbijanje rata Četvorne alijanse (Britanija, Francuska, Sveto rimsko carstvo i Holandija) protiv Španije (1718-1720). Španija je u ratu poražena te se morala odreći pretenzija prema Italiji (mirom u Hagu)[93]. Iste, 1720. godine, izvršena je razmena Sicilije za Sardiniju između Austrijanaca i Pijemonteza. Novi sukobi između Španije i Austrije oko Italije vođeni su tokom Rata za austrijsko nasleđe (1740-1748). Modena i Đenova su tokom rata izgubile nezavisnost, ali su je povratile Ahenskim mirom 1748. godine.[94] Španci su u ratu potisli austrijskog suparnika iz Napulja, ali je austrijski uticaj i dalje bio snažan. Italija se u drugoj polovini 18. veka nalazila u sličnoj poziciji kao u 17. veku. Razlika je bila samo u tome što je Austrija zamenila mesto Španije, a Savoja je ojačala svoj uticaj. U takvoj situaciji dočekala je Francuske revolucionarne ratove.
Napredni slojevi italijanskog društva sa ushićenjem su pozdravili Francusku revoluciju koja je kod naroda pobudila težnju k oslobođenju od feudalno-apsolutističkog ugnjetavanja i nacionalnom ujedinjenju zemlje. Kad je septembra 1792. Francuska republikanska vojska prvi put ušla u Italiju, u Savoju, koja je pripadala sardinskom kralju, narodne mase su je dočekale sa oduševljenjem. 21. oktobra u Šambreiu, glavnom gradu Savoje, otvorena je narodna skupština. Ona je ukinula kraljevsku vlast, feudalne obaveze, zatvorila manastire, konfiskovala sveštenička imanja i stavila sekvestar na emigranstvu imovinu. Oduševljen doček prireljen je vojsci Francuske Republike i u Nici. Dekretima Konventa Savoja i Nica uskoro potom bile su pripojene Francuskoj.[95]
Osloboditeljske ideje francuske revolucije brzo su se širile po celoj Italiji. Obrazovani su politički klubovi i tajna udruženja koji su sebi postavili za zadatak da povedu borbu protiv feudalizma i apsolutizma. Monarhijske vlade italijanskih država odgovorile su na taj pokret svirepim represalijama protiv demokrata.
Napoleon se sa vojskom pojavio u Italiji 1796. godine. Savojski kralj Viktor Amadeo III brzo je poražen i prisiljen na mir. Nakon pobede nad austrijskom vojskom, Napoleon ulazi u Milano.[96]. Formirane su brojne države od teritorija oslobođenih od austrijske vlasti: Cispadanska republika, Transpadanska republika, Ligurska republika (od Đenove), Cisalpinska republika (spajanjem Cispadanske i Transpadanske) i Rimska republika[97]. Odredbama Kampoformijskog mira kojim je okončan rat Prve koalicije, Mletačka republika izgubila je svoju viševekovnu samostalnost[98] Vojna akcija ruskog generala Suvorova tokom Napoleonove ekspedicije u Egiptu i Siriji nakratko je poništila francuska osvajanja. Napoleonove pobede nad austrijskom vojskom u Italiji 1800. godine uništile su rezultate Suvorovljevih pobeda. Cisalpinska i Ligurska republika ponovo su uspostavljene. Pijemont, Parma, Pjačenca priključene su Francuskoj. Toskana je pretvorena u Kraljevinu Etruriju i predata španskim burbonima. Cisalpinska republika je 1802. godine preimenovana u Italijansku republiku. Za predsednika je izabran sam Napoleon, a za potpredsednika lombardski plemić, grom Melci[99]
Napoleon se 18. marta 1805. godine krunisao za kralja Italije u Milanu.
Napoleon je za vicekralja Italije postavio svoga brata Ežena de Boarnea. U narednim godinama, kraljevini Italiji priključene su teritorije preostalih nezavisnih država na Apeninskom poluostrvu (Ligursko, Parmsko i Modensko vojvodstvo, Napuljska kraljevina, Toskana, Papska država). Teritorija čitavog Apeninskog poluostrva bila je pod kontrolom Francuza. Jedino su Sicilija i Sardinija očuvale izvesnu nezavisnost.[100]
Liberalno-buržoaske reforme koje su u periodu Napoleonove vladavine izvedene u Italiji doprinele su čišćenju zemlje od mnogih preostataka srednjovekovnog uređenja. Napoleonova ekonomska politika pretvorila je Italiju u francusku polukoloniju svoje vrste. Carine na francusku robu bile su svedene na minimum, pamučne prerađevine mogle su se uvoziti u Italiju samo iz Francuske, a svilu i vunu je Italija mogla uvoziti samo u Francusku. Bio je zabranjen uvoz mašina za industrijska preduzeća u Italiji. Kontinentalna blokada dovela je do potpunog mrtvila italijanskih pristaništa (Mletaka, Đenovljana, Livorno, Ankona...) koja su živela od pomorske trgovine. Ogromne dažbine koje je Napoleon nametnuo Italiji još više su upropastile njeno stanovništvo. Bio je uveden i „danak u krvi“, italijanska omladina morala je da ratuje za francuske ciljeve.[101]
Ovakvo stanje u zemlji dovodilo je do nezadovoljstva. 1806. godine Napoleon je ugušio ustanak seljaka u planinama Kalabrije pod vođstvom kaluđera Fra-Djavola. 1807. godine na jugu Italije poniklo je tajno udruženje karbonara (ugljara) koje je sebi dalo zadatak borbu protiv francuskog ugnjetavanja i nacionalnu nezavisnost.[102] Ipak, pokret u to vreme nije uzeo većih razmera. Nakon poraza Napoleona kod Lajpciga i ulaska saveznika u Pariz, Napoleon je proteran na Elbu, najveće ostrvo u Toskanskom arhipelagu. Tamo je proveo deset meseci nakon čega je ponovo pokušao obnoviti Francusko carstvo. Poražen je u bici kod Vaterloa 1815. godine nakon čega je proteran na Svetu Jelenu gde je proveo ostatak života. Nakon Napoleonovog poraza, u Italiji je obnovljena austrijska vlast[103]
Bečkim kongresom ponovno je uspostavljena politička razdrobljenost Italije, iako je broj država sada bio manji: prestala je da postoji Đenovljanska republika (zauzeo ju je Pijemont), Mletačka republika (od 1814. godine u sastavu Lombardsko-mletačke oblasti koje su odredbama Kongresa pripojene Austriji) i izvestan broj manjih kneževina koje su pripojene većima[103]. Broj država u Italiji sada je bio osam: Lombardsko-mletačka kraljevina, Pijemont, Kraljevstvo Dve Sicilije, Papska država, Toskana, Parma, Modena i mala Luka[103]. Najveći broj ovih država bio je pod posrednim ili neposrednim uticajem Austrije. Stanovništvo Italije je, sem toga, dosta stradalo u reakcijama monarhističkih država u Evropi nakon poraza Napoleona.
Pokret za ponovno ujedinjenje Italije započeli su Karbonari još u vreme Napoleonovih ratova. Osnovani su 1810. godine na jugu Italije. Karbonari su podigli revoluciju u Napulju 1820. godine[104]. Ferdinand I primoran je da prihvati ustav zbog čega se privremeno odrekao prestola. Vojska Svete Alijanse od 16.000 ljudi upala je u Napulj i obnovila Ferdinandovu vlast. Iste godine ugušena je i revolucija u Pijemontu na isti način. Ponovno jačanje revolucionarnog pokreta otpočelo je 1830. godine pod uticajem Julske revolucije u Francuskoj. Već 1831. godine revolucije u Modeni i Papskoj državi ugušili su Austrijanci. Iste godine je Đuzepe Macini u Marseju osnovao revolucionarni pokret "Mladu Italiju" čiji je zadatak bio da promoviše revolucionarne pokrete[104].
.jpg)
Ekonomska i politička kriza koja se pojavila u svim evropskim zemljama zahvatila je i Italiju već 1846. godine. Kriza je izazvala življi društveni pokret. Kao povod je poslužila smrt pape Grgura XVI. Novi papa, Pije IX, bio je naklonjen liberalizmu te je izvršio određene reforme u cilju liberalizacije. Reforme su oduševile i samog Macinija. Pije i Macini započeli su sa planiranjem ustanka protiv Austrijanaca. Karlo Albert, vladar Pijemonta, stao je na stranu revolucionara[104].
Revolucije su najpre podigli građani Palerma na Siciliji i Pijemonta. Nakon izbijanja revolucije u Francuskoj i Beču, trupe generala Jozefa Radeckog proterane su iz Milana, a ustanak je podignut i u Veneciji koja postaje centar novoformirane Mletačke republike[105]. Nakon poraza Pijemonta kod Kustoce, revolucija je nakratko prekinuta. Novembra 1848. godine je obnovljena. Proglašena je Rimska republika, a papa je prinuđen na bekstvo[105]. Nakon poraza Karla Alberta kod Novare, Austrijanci guše otpor u Pijemontu, Rimu i Mletačkoj republici.[106] Time je prva faza borbe za oslobođenje završena.
Nakon gušenja revolucije iz 1848. godine, Italija je i dalje ostala rasparčana. Na severu su gospodarili Austrijanci, a u Rimu, sem austrijske, boravila je i francuska vojska, ali i papina švajcarska garda. Pedesetih godina 19. veka Italiju je zahvatio opšti ekonomski polet.[107]. Razvitak je bio najbrži u Pijemontu, a najsporiji u Papskoj državi i Kraljevini Dve Sicilije. U isto vreme osnivaju se brojna udruženja sa zadatkom da rade na ujedinjenju Italije. Godine 1852. Macini je bezuspešno pokušao da podigne ustanak u Mantovi. Revolucionarne ideje podržavao je novi politički vođa Pijemonta, Kamilo Benso di Kavur. Kavur je bio umereni liberal i protivnik apsolutizma. Godine 1858. održan je sastanak Kavura i Napoleona III u Pijemontu. Kavur je obećao Napoleonu Savoju i Nicu u zamenu za podršku u ratu sa Austrijom[108]. Drugi rat za ujedinjenje Italije otpočeo je aprila 1859. godine. Francusko-pijemontske snage odnose značajne pobede nad Austrijancima kod Mađente (4. jun) i Solferina (24. jun). Ustanak je podignut i u Srednjoj Italiji, u Parmi, Modeni, delu Romanje i Papskoj oblasti. Zaplašen mogućnošću formiranja nove jake sredozemne sile, Napoleon se tajno sastao sa Franjom Josifom i izradio uslove za mir[108]. Francuska je dobila Savoju i Nicu i istupila iz rata. Sledeće godine proterana je dinastija Burbon iz Napulja. Aprila iste godine izbio je ustanak na Siciliji. Ustanike je pomagao Đuzepe Garibaldi. Nakon pobede kod Kalatafimije celo ostrvo oslobođeno je austrijske vlasti. Februara 1861. godine otvoren je prvi italijanski parlament. Sardinski kralj Viktor Emanuel II proglašen je za kralja Italije. Novoformiranu državu prva je priznala Britanija, a kasnije i Francuska, Švajcarska i SAD[109] Godine 1861. bila je ujedinjena cela Italija sem Mletačke oblasti i Rima. Garibaldi je sledeće godine pokušao da napadne Rim, ali ga je zaustavila vojska Viktora Emanuela kome je oštro zapretio Napoleon. Garibaldi je prognan na malo ostrvo Kapreru koje je bilo njegov posed. Italijani su uzeli učešća u Austrijsko-pruskom ratu stajući na stranu Pruske. Nakon poraza Austrije, Mletačka oblast predata je Napoleonu koji ju je uručio italijanskoj vladi. Koristeći se neprilikama u koje je Francuska zapala prilikom rata sa Pruskom, Italijani 20. septembra 1870. godine zauzimaju Rim. U znak protesta što mu je oduzeta svetovna vlast, papa je ostao u Vatikanu i izjavio da neće nogom kročiti na teritoriju italijanskog kralja[110] Time je završeno ujedinjenje Italije.
Nakon ujedinjenja Italija se našla u teškom privrednom položaju. Ekonomski i politički bila je zavisna od drugih država, pre svega Francuske, a zatim i Nemačke i Engleske. Država je imala ogroman nacionalni dug od 10.000 lira.[111]. Druge kapitalističke zemlje već su zauzele svetsko tržište. Po uređenju, Italija je bila ustavna monarhija. Kralju je pripadala izvršna vlast, pravo objave rata, sklapanja mira, postavljanje ministara i činovnika, sazivanja i raspuštanja skupštine. Zakonodavnu vlast vršio je senat i narodna skupština[112] Nakon zauzimanja Papske oblasti, Pije IX isključio je italijansku vladu iz crkve, a sebe proglasio "vatikanskim robom". U prvom periodu postojanja Kraljevine Italije, na vlasti su bili "desničari", predstavnici krupne buržoazije i plemstva severne Italije[113] Oni su se drugačije nazivali "kavuristima". Sa druge strane, "levičari" su otvoreno isticali demokratske poglede. Godine 1876. obrazovana je levičarska vlada na čelu sa Agostinom Depretisom. Sa kratkim prekidima, njegova vlada održala se do 1887. godine.
Cilj kolonijalne politike Italije osamdesetih godina bilo je osvajanje najbližih teritorija, onih na afričkoj obali (Tunis, Tripoli i dr). U borbi za Tunis, Italija se sukobila sa Francuskom koja ga je zauzela 1882. godine. Dolazi do zbližavanja Italije i Nemačke i Austro-ugarske koje obrazuju tzv. Trojni savez.[114]. Pritom se italijanska vlada morala suočiti sa strankom iredenata koji su zahtevali pripajanje austrijskih teritorija na kojima je većinsko stanovništvo bilo italijansko (Tirola i Trst). Godine 1887. Italijani su napali Etiopiju i stvorili tamo koloniju. Italijanska Eritreja postala je prva italijanska kolonija[115]. To je početak stvaranja Italijaskog kolonijalnog carstva (1889-1943). Od 1887. do 1896. godine vladu je formirao Frančesko Krispi. Krispi je organizovao ekspediciju koja bi pokorila Abisiniju, ali je, nakon teškog poraza kod Adve prisiljen da se, mirom u Adis Abebi, odrekne pretenzija na protektorat i plati Abisiniji ratnu odštetu od 10 miliona lira[115]. Tokom Krispijeve vlade došlo je do ustanaka na Siciliji i u Milanu. Novi ustanci zahvatili su više gradova Italije 1898. godine. Vladine represalije izazvale su pojačanu terorističku delatnost anarhista. Kralja Umberta I (1878-1900) ubio je atentator Anđelo Breši[116]. Novi kralj postao je Viktor Emanuel III. Godine 1911. Italija je zaratila sa Osmanskim carstvom. Rat je Italiju koštao 900 miliona lira i mnogo ljudi[117] U ratu je Italija odnela pobedu i osvojila Tripolis (1912). Italijanski imperijalizam krojio je grandiozne planove pred izbijanje svetskog rata. Planovi su obuhvatali kontrolisanje Jadranskog, Sredozemnog i Tirenskog mora i proširenje u Severnoj Africi i Maloj Aziji. Dana 7. juna 1914. godine izbio je revolucionarni pokret proletarijata poznat pod nazivom "Crvena nedelja". Uhapšeno je nekoliko hiljada radnika, a poginulo je 20 ljudi[118]
.jpg)
Iako je bila u savezništvu sa Nemačkom i Austro-Ugarskom, Italija je po izbijanju rata proglasila neutralnost ističući defanzivni karakter Trojnog saveza.[119] Interesi Italije na Balkanskom poluostrvu suprotstavljali su se austro-ugarskim. Koristeći se njenim porazima (Cerska, Kolubarska bitka), Italija je 25. decembra 1914. godine zaposela ostrvo Sezan i Valonu. Oslanjajući se na pokret iridente, izrazila je želju za Trstom i južnim Tirolom. Italija pregovara sa Centralnim silama oko ovih teritorija, a istovremeno vodi pregovore i u Londonu. Oni su završeni 26. aprila sledeće godine potpisivanjem Londonskog ugovora po kome Italija (u roku od mesec dana) ulazi u rat protiv Centralnih sila dobijajući za uzvrat Trst, Goricu i Gradišku, Istru, severnu i srednju Dalmaciju sa Trebinjem, Valonu, ostrvo Sazan, neka ostrva u Jadranskom moru i učešće u posleratnoj podeli Male Azije i Severne Afrike[120] Italija je 3. maja istupila iz Trojnog saveza i objavila rat Austro-Ugarskoj. Nemačka se ograničila samo na prekid diplomatskih odnosa kako bi sačuvala uvoz sirovina i hrane, naročito pamuka iz SAD, koji je išao preko Italije. Austro-Ugarska je izgradila plan rata protiv Italije.
Na samom početku rata, Italija napada Goricu. Iako brojnije, italijanske snage nisu probile austougarske odbrambene linije na Alpima. Austro-Ugarska prelazi u kontraofanzivu i probija italijanske linije. Pojačanja sa drugih frontova sprečili su pad Italije. Sledeće godine vođene su četiri bitke na Soči. U šestoj bici odnose pobedu i osvajaju Goricu.[121]. U sledeće tri bitke na Soči nisu ostvareni značajniji rezultati. Italijani prelaze u napad i probijaju austrijske linije, ali se povlače zbog lošeg snabdevanja. Austrijancima u pomoć pristižu Nemci. U bici kod Kobarida Italijani trpe veliki poraz i gube dosta teritorija[122]. Austrijska ofanziva zaustavljena je u novembru 1917. godine pojačanjima pristiglim iz SAD, Francuske i Britanije. U bici na Pijavi Italijani nanose Austrijancima težak poraz[123] Dolazi do kontraofanzive Italije koja je završena bitkom kod Vitorija Veneta. Ovom bitkom završena je Italijanska kampanja. Austro-Ugarska je potpisala primirje 4. novembra[124]
Nakon završetka rata Italija proživljava veliku ekonomsku i političku krizu. U želji da izbegnu revoluciju, buržoazija i veliki posednici pomažu fašistički pokret pod vođstvom Benita Musolinija. Prvi borbeni odredi formiraju se 1919. godine. Musolini je 1922. godine izvršio državni udar i preuzeo vlast. Odmah potom fašisti proteruju Komunističku partiju. Musolini zavodi diktaturu. Nezadovoljstvo Italije rezultatima Prvog svetskog rata dovodi do stvaranja imperijalističke spoljne politike. Musolini je pred spoljnu politiku postavio zadatak stvaranja velike Italije tj. obnove Rimske imperije. Neposredni ciljevi Musolinija bila je kontrola nad oblašću Sredozemlja, obezbeđenje dominantne uloge Italije na Balkanu, revizija kolonijalnih mandata i sticanje prava na nove kolonije[125]. Fašistička spoljna politika naročito je usmerena ka Balkanu (Jugoslavija, Albanija, Grčka), francuskim posedima u Africi (Tunis i dr.), delovima francuske metropole (Korzika, Savoja, Nica) i nekim britanskim posedima (Malta, teritorije na Srednjem istoku). Godine 1919. Italijani su okupirali Rijeku, a 1924. godine je i anektirali. Avgusta 1921. Italijani anektiraju albansko ostrvo Sazan. Lozanskim ugovorom iz 1923. godine dobila je grupu Dodekaneskih ostrva, a avgusta iste godine okupira Krf[125]. Na intervenciju Društva naroda, Italijani se povlače sa Krfa. Godine 1927. Italija sklapa odbrambeni savez sa Albanijom. Sledeće godine stekla je pravo da, ravnopravno sa Španijom, Britanijom i Francuskom učestvuje u međunarodnoj upravi Tangerom. U Africi je Francuska Italiji ustupila Tibesti u Sahari i Dumjeru u Somaliji. Iste godine izbio je Italijansko-etiopski rat. Od 1936. do 1939. Italija neposredno interveniše na strani Franciska Franka u Španskom građanskom ratu[125]. Italija je anektirala Etiopiju i 1939. godine napala Albaniju. Dana 16. aprila italijanski kralj proglašen je za kralja Albanije.
Juna 1934. došlo je do prvog sastanka Hitlera i Musolinija. Italija se tridesetih godina 20. veka povezuje sa Nacističkom Nemačkom i Japanom. Protokolom od 25. oktobra 1936. godine obrazovana je osovina Rim-Berlin. Sledeće godine Italija je pristupila Antikominterna paktu i istupila 11. decembra iz Društva naroda koje je proglašeno glavnim neprijateljem Italije. Trojni pakt sa Nemačkom i Japanom potpisan je 27. septembra 1940. godine.[126]
Nakon Hitlerove invazije na Poljsku (1. septembar 1939. godine) Veliko fašističko veće objavilo je odluku prema kojoj je Italija zauzela stav nezaraćene, ali ne i neutralne strane. Nakon britanske evakuacije sa kontinenta i poraza francuskih snaga na Somi i Eni, Italija je 10. juna 1940. godine objavila rat Francuskoj i Velikoj Britaniji. Italija je od Francuske zahtevala Tunis, Alžir, Korziku i Francusku Somaliju, kao i pomorske baze Oran i Kazablanka. Ugovorom o primirju od 24. juna morala se zadovoljiti samo sa nekoliko opština u Alpima, Mentonom i lukom Džibuti u Francuskoj Somaliji[127]. Grčka je napadnuta od strane italijanske vojske oktobra 1940. godine, ali je njena vojska trpela poraze sve do dolaska Nemaca 1941. godine. Nemačka i Italija napale su Jugoslaviju 6. aprila 1941. godine. U Africi su Italijani trpeli poraze od britanskih snaga. Nakon bitke kod El Alamejna (1942), Italijani gube Kirenaiku i Libiju, a nakon poraza kod Tunisa konačno su izbačeni iz Severne Afrike (maj 1943). U sidrištu Taranta i bici kod Matapana italijanska flota pretrpela je teške poraze od Britanaca. Pod uticajem poraza na svim frontovima i nezadovoljstva masa fašističkim režimom, ubrzo posle iskrcavanja saveznika na Siciliji dolazi do sloma fašizma i izlaska Italije iz Drugog svetskog rata. Odlukom fašističkog veća, komanda nad oružanim snagama preneta je na kralja, a ustavne funkcije monarhije ponovo su uspostavljene. Maršal Pjetro Badoljo formirao je novu vladu koja je potpisala kapitulaciju[127]. Italija je prinuđena na obustavu neprijateljstva, predaju ratnih zarobljenika, demobilizaciju jedinica i razoružanje, stavljanje ratne flote pod zajedničku kontrolu, a luka i aerodroma na raspolaganje Saveznicima, kao i na odricanje od kolonijalnih poseda.
Na događaje u Italiji, Nemci reaguju munjevito. Rim su zauzeli već 10. septembra, a dva dana kasnije Musolini je oslobođen padobranskom akcijom na Gran Sasu. Musolini je pod nemačkom zaštitom proklamovao Italijansku Socijalnu Republiku u Veroni[125]. U daljem toku rata, Italija je formalno u ratu sa Nemačkom. Maršal luftvafea, Albert Keselring, potpisao je kapitulaciju nemačkih snaga 28. aprila 1945. godine. Istog dana Musolini je pogubljen. Pariskim mirovnim ugovorom (10. februar 1947) Italija se odrekla svih kolonija u Africi, Dodekaneza i anektiranih područja na Balkanu[125].
Nakon abdikacije Viktora Emanuela, presto je preuzeo njegov sin Umberto. Međutim, na njemu se zadržao svega 33 dana. Italijani su se na referendumu izjasnili za republiku (2. jun 1946)[128]. Republikanska stranka osvojila je 54% glasova. Muškim članovima Savojske dinastije zabranjen je povratak u Italiju. Zabrana je ukinuta tek 2002. godine[129]. Godine 1947. pod pritiskom Amerikanaca, komunisti su proterani iz vlade. Hrišćanska demokratija odnela je ubedljivu pobedu na izborima u Italiji 1948. godine. Sledeće godine Italija je pristupila NATO paktu. Priključivši se Maršalovom planu, Italija je pedesetih godina doživela "ekonomsko čudo".[130] Jedna je od osnivača Evropske ekonomske zajednice (1957) koja je kasnije prerasla u Evropsku uniju[131]
Sedamdesetih godina Italija prolazi kroz period političke nestabolnosti poznat kao "Olovne godine". Period Olovnih godina karakterišu rasprostranjeni društveni sukobi i terorističke akcije.[132]. Vrhunac krize je ubistvo premijera Alda Mora, pripadnika Hrišćanske demokratije[133]. Rezultat je sklapanje "istorijskog kompromisa" između Hrišćanske demokratije i Italijanske komunističke partije. Po prvi put, još od 1945. godine, državu su vodili premijeri koji nisu pripadali Hrišćanskoj demokratiji, Đovani Spadolini (liberal) i Betino Kraksi (socijalista)[134] Tokom Kraksijeve vlade privreda se oporavila i Italija je postala peta najjača industrijska država i ušla u klub G7. Međutim, kao posledica njegove politike ulaganja, italijanski nacionalni dug je strmoglavo narastao tokom Kraksijeve ere i ubrzo prešao 100% BDP[135]
_cropped.jpg)
Italija je devedesetih godina ponovo zapala u krizu izazvanu političkom paralizom, velikim javnim dugom i korupcijom poznatom pod nazivom Tanđentopoli (italijanski: Čiste ruke) u koju su bili uključeni i članovi Hrišćanske demokratije.[136]. Hrišćanski demokrati se raspadaju i dele na nekoliko frakcija (1994)[137]. Komunisti su se reorganizovali u socijaldemokrate. Na izborima 1994. godine za premijera je izglasan Silvio Berluskoni, osnivač političkog pokreta "Napred Italijo" i vođa desnog centra[138]. Međutim, on se nekoliko meseci kasnije povukao kada je Severna liga otkazala podršku. Do 1996. godine premijer je bio Lamberto Dini[139]. Na izborima 1996. godine za premijera je izglasan Romanio Prodi na čelu levičarske koalicije "Maslina" (L'Ulivo)[140]. Godine 1998. premijer postaje Masimo D'Alema, bivši komunista, sada na čelu Demokrata levica[141]. Alema je 2000. godine dao ostavku. Od 2000. do 2001. godine premijer je Đulijano Amato, a od 2001. do 2006. Silvio Berluskoni. Do 2008. premijer je Romano Prodi, a od 2008. ponovo Silvio Berluskoni. Dana 12. novembra 2011. Berluskoni podnosi ostavku predsedniku Italije Đorđu Napolitanu, posle gubljenja parlamentarne većine i velike ekonomske krize koja je snašla zemlju[142]. Đorđo Napolitano je za premijera predložio Marija Montija[143]. Na izborima iz 2013. godine pobedila je koalicija "Italija opšte dobro" koja nije uspela da osvoji većinu u Domu poslanika. Stranka koja je osvojila najviše glasova bila je "Pokret 5 zvezda" osnovana 2009. godine od strane Bepe Grila[144]. Nakon ostavke Pjera Luiđija Bersanija (koji nije uspeo da formira vladu), Đorđo Napolitano pozvao je Enrikea Letu da formira novu vladu[145] Leta je formirao veliku koaliciju Demokratske partije, Naroda slobode i Građanskog izbora. Funkciju premijera Italije službeno je preuzeo 28. aprila 2013. godine. Leta je podneo ostavku 22. februara 2014. godine. Predsednik Saveta ministara Republike Italije postaje Mateo Renci koji se nalazi na čelu nove velike koalicije (Građanski izbor, Unija demohrišćana i centra, Novi desni centar)[146]
- ↑ [1]
- ↑ "Fossil Teeth Put Humans in Europe Earlier Than Thought". The New York Times. 2 November 2011.
- ↑ "Cultura di Remedello" su MSN Encarta[mrtav link]". Retrieved 2009-10-06.
- ↑ Bradley, Richard . The prehistory of Britain and Ireland. Cambridge, UK: Cambridge University Press. 2007. ISBN 978-0-521-84811-4. pp.
- ↑ Pearce, Mark (December 1, 1998). "New research on the terramare of northern Italy". Antiquity
- ↑ M.Gimbutas - Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe pp. 339-345
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 32.
- ↑ Tit Livije, Istorija Rima od osnivanja grada, prva knjiga, Službeni glasnik 2012, 38.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 33.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 35.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 63.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 65.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 49-56.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 49.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 V. V. Struv, D. P. Kalistov; Stara Grčka, Book Marso, Beograd 2000. godina. pp. 122.
- ↑ V. V. Struv, D. P. Kalistov; Stara Grčka, Book Marso, Beograd 2000. godina. pp. 123.
- ↑ Tit Livije, Istorija Rima od osnivanja grada, prva knjiga, Službeni glasnik 2012, 35-42.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 62.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 34.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 38.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 41.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 64-5.
- ↑ Tit Livije, Istorija Rima od osnivanja grada, prva knjiga, Službeni glasnik, 2012. godina. pp. 50.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 43.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 69.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 93.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 85-6
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 86.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 103.
- ↑ Gedis i Groset; Drevni Rim, republika, Narodna knjiga, Alfa. 2006. pp. 108.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 89.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 96.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 99.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 102.
- ↑ Freeman, Edward A., History of Sicily, Volume 2. pp. 97-100
- ↑ Sidwell, Keith C; Jones, Peter V . The world of Rome: an introduction to Roman culture. Cambridge University Press. 1997. ISBN 978-0-521-38600-5. pp. 16
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 123.
- ↑ Polibije, Istorija, prva knjiga
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 146.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 158.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 150.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 182.
- ↑ 43,0 43,1 N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 199.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 204.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 216.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 225.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 218.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 242.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 285.
- ↑ M. Mirković, Rimska država pod kraljevima i u doba republike, Dosije 2002. pp. 327.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 488.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 501.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 520.
- ↑ N. A. Maškin, Istorija starog Rima, Naučna knjiga, Beograf 1997, osmo izdanje. pp. 521.
- ↑ Clover, "A Game of Bluff: The Fate of Sicily after A.D. 476", Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte 48. 1999. pp. 237.
- ↑ J.B. Bury, History of the Later Roman Empire (New York: Macmillan, 1923), vol. 1 pp. 410.
- ↑ John of Antioch, fragment 214; translated by C. D. Gordon, Age of Attila. pp. 152.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka 1; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 180.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 121.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 151.
- ↑ Dž. Linč; Istorija srednjovekovne crkve; Klio 1999. godina. pp. 82.
- ↑ Dž. Linč; Istorija srednjovekovne crkve; Klio 1999. godina. pp. 83.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 59.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 230.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 232.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 238.
- ↑ 67,0 67,1 S. Peinter; Istorija srednjeg veka; Klio, 1997. godina. pp. 228.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 244.
- ↑ M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 469.
- ↑ 70,0 70,1 M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 470.
- ↑ 71,0 71,1 M. Brandt; Srednjovekovno doba povijesnog razvitka; Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina. pp. 471.
- ↑ S. Peinter; Istorija srednjeg veka; Klio, 1997. godina. pp. 229.
- ↑ S. Peinter; Istorija srednjeg veka; Klio, 1997. godina. pp. 230.
- ↑ 74,0 74,1 74,2 A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 295.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 107.
- ↑ Dž. Linč, Istorija srednjovekovne crkve, Klio, 1999. godina. pp. 540.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 216.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 217.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 218.
- ↑ Ž. Fajfrić; Istorija krstaških ratova; Tabernakl, Sremska Mitrovica, 2006. godina. pp. 220.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 297.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 383.
- ↑ A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka I; Naučna knjiga, Beograd 1969. pp. 390.
- ↑ 84,0 84,1 84,2 Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 707.
- ↑ 85,0 85,1 Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 708.
- ↑ 86,0 86,1 Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 702.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 541.
- ↑ [2]
- ↑ S. D. Skaskin, O. L. Vajnštajn; Istorija srednjeg veka II; Naučna knjiga, Beograd 1959. pp. 44.
- ↑ Hays, J. N. . Epidemics and pandemics their impacts on human history. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. 2005. ISBN 978-1-85109-658-9. pp. 103
- ↑ Fusco, Idamaria. "The plague in the Kingdom of Naples (1656-58): diffusion and mortality" (PDF)[mrtav link]. Istituto di Studi sulle Società del Mediterraneo. Retrieved 6 December 2014.
- ↑ "This Day In HISTORY Arhivirano 2015-09-24 na Wayback Machine-u. November 30, 1630". History. Retrieved 6 December 2014.
- ↑ 93,0 93,1 Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 269.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom 7, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 759.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 126.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 156.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 157.
- ↑ [3]
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 158.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 161.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 162.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 163.
- ↑ 103,0 103,1 103,2 J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 256.
- ↑ 104,0 104,1 104,2 J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 257.
- ↑ 105,0 105,1 J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 258.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 260.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 331.
- ↑ 108,0 108,1 J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 332.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 333.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 334.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 498.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 499.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 500.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 502.
- ↑ 115,0 115,1 J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 503.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 504.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 599.
- ↑ J. V. Tarle, Istorija novog veka, Naučna KMD, Beograd 2008. godina. pp. 600.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom 9, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 309.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom 9, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 310.
- ↑ Keegan, John . "The War Beyond The Western Front". The First World War. Random House (UK). 1998. ISBN 978-0-09-180178-6. pp. 246
- ↑ Morselli, Mario . Caporetto, 1917: Victory Or Defeat?. Routledge. 2001. ISBN 978-0-7146-5073-9. pp. 133
- ↑ [4]
- ↑ Marshall Cavendish Corporation (2002). History of World War I. Marshall Cavendish. pp. 715–716.
- ↑ 125,0 125,1 125,2 125,3 125,4 Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 698.
- ↑ Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 699.
- ↑ 127,0 127,1 Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje. pp. 700.
- ↑ Nohlen, D.; Stöver, P. (2010). Elections in Europe: A data handbook. str. 1047. ISBN 978-3-8329-5609-7.
- ↑ Ginsborg 2003: str. 98
- ↑ Christopher Duggan, Force of Destiny: A History of Italy Since 1796 (2008) ch 27
- ↑ [5]
- ↑ Westcott, Kathryn (January 6, 2004). "Italy's history of terror". BBC News
- ↑ 100 Years of Terror, documentary by History Channel
- ↑ Fallaci, Oriana (1974). Intervista con la storia. Rizzoli
- ↑ Cfr. intervista a Bettino Craxi su La Stampa del 2 giugno 1985.
- ↑ Moliterno, Gino . Encyclopedia of contemporary Italian culture. Routledge. . ISBN 978-0-415-14584-8. pp.
- ↑ Sarah Waters, "‘Tangentopoli’ and the emergence of a new political order in Italy." West European Politics (1994): 17#1 pp:169-182.
- ↑ As Italy Votes, Golden Career Of Berlusconi Is at Crossroads". Wall Street Journal. 30 March 2006. Archived from the original on 21 September 2013.
- ↑ Cowles, Maria Green; Caporaso, James A.; Risse-Kappen, Thomas (2001). Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change. Cornell University Press. str. 79. ISBN 978-0-8014-8671-5.
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2015-12-08. Pristupljeno 2016-02-15.
- ↑ „Ue, un posto per il leader maxi o D'Alema”. Arhivirano iz originala na datum 2015-09-23. Pristupljeno 2016-02-15.
- ↑ [6]
- ↑ [7]
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2014-04-11. Pristupljeno 2016-02-15.
- ↑ [8]
- ↑ [9]
- Cowles, Maria Green; Caporaso, James A.; Risse-Kappen, Thomas (2001). Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change. Cornell University Press. str. 79. ISBN 978-0-8014-8671-5.
- Ginsborg, Paul (2003). A History of Contemporary Italy: Society and Politics, 1943-1988. Palgrave Macmillan. str. 98. ISBN 978-1-4039-6153-2.
- Painter, Borden W. (2005). Mussolini's Rome: Rebuilding the Eternal City. New York: Palgrave Macmillan. ISBN 9781403966049.
- Rimska država pod kraljevima i u doba republike – Miroslava Mirković, Dosije, 2002. godina
- Istorija starog Rima – N. A. Maškin, Beotaf, 1997. godina, osmo izdanje
- Stara Grčka – V. V. Struv, D. P. Kalistov, Book Marso, 2002. godina
- Tit Livije; Istorija Rima od osnivanja grada, Službeni glasnik, Beograd 2012. godina
- Drevni Rim, republika – Gedis i Groset, Narodna knjiga, Alfa, 2006. godina
- Srednjovjekovno doba povijesnog razvitka – Miroslav Brandt, Biblioteka povijesti, Zagreb, 1980. godina
- Istorija srednjovekovne crkve – Džozef Linč, Klio, Beograd, 1999. godina
- Vojna enciklopedija, tom 2, Beograd 1971. godina, drugo izdanje
- Vojna enciklopedija, tom 3, Beograd 1971. godina, drugo izdanje
- Vojna enciklopedija, tom 5, Beograd 1971. godina, drugo izdanje
- Vojna enciklopedija, tom 7, Beograd 1971. godina, drugo izdanje
- Vojna enciklopedija, tom 9, Beograd 1971. godina, drugo izdanje
- Istorija srednjeg veka - Sidni Peinter, Klio, Beograd, 1997. godina
- Istorija srednjeg veka 1 - A. D. Udaljcov, J. A. Kosminski, O. L. Vajnštajn; Naučna knjiga, Beograd, 1969. godina
- Istorija krstaških ratova – Željko Fajfrić, Tabernakl, Sremska Mitrovica, 2006. godina
- Istorija srednjeg veka 2 - S. D. Skaskin, O. L. Vajnštajn, Naučna knjiga, Beograd 1969. godina
- Istorija novog veka – J. V. Tarle, Naučna KMD, Beograd, 2008. godina
Historija: Azerbejdžan • Albanija • Andora • Austrija • Belgija • Belorusija • Bosna i Hercegovina • Bugarska • Vatikan • Gruzija • Grčka • Danska • Estonija • Irska • Island • Italija • Jermenija • Kazahstan • Kipar • Letonija • Litvanija • Lihtenštajn • Luksemburg • Mađarska • Malta • Moldavija • Monako • Nemačka • Norveška • Poljska • Portugalija • Makedonija • Rumunija • Rusija • San Marino • Slovačka • Slovenija • Srbija • Turska • Ujedinjeno Kraljevstvo • Ukrajina • Finska • Francuska • Holandija • Hrvatska • Crna Gora • Češka • Švajcarska • Švedska • Španija - Evropska unija
Teritorije: Akrotiri i Dekelija • Grenland • Gernzi • Gibraltar • Jan Majen • Džersi • Olandska Ostrva • Ostrvo Man • Svalbard • Farska Ostrva