Azerbejdžan
Republika Azerbejdžan Azərbaycan Respublikası | |
|---|---|
| Himna: "Azərbaycan marşı" | |
.png) | |
| Službeni jezici | Azerbejdžanski |
| Drugi jezici | Azerbejdžanski Lezgini Tališki Avarski Gruzijski Armenski |
| Government | |
| Ilham Aliyev (İlham Əliyev) | |
• Premijer | Ali Asadov (Əli Əsədov) |
| Stanovništvo | |
• Procjena za 2011. | 9,165,000 |
| BDP (PPP) | procjena za |
• Per capita | $7,850 (2012) |
| Valuta | Azerbejdžanski manat (AZN) |
| Vremenska zona | UTCUTC +5 (+5) |
| Pozivni broj | +994 |
| Veb-domena | .az |
Azerbejdžan (ili Azerbajdžan; azerski: Azərbaycan [ɑzæɾbɑjd͡ʒɑn]), službeno Republika Azerbejdžan (ili Republika Azerbajdžan; azerski: Azərbaycan Respublikası), najveća država u regionu južnog Kavkaza. Nalazi se na kontaktu između jugozapadne Azije i istočne Evrope te se kao takva smatra Evroazijskom zemljom.[1] Graniči se sa Rusijom na severu, Gruzijom na severozapadu, Jermenijom na zapadu i Iranom na jugu. Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale Kaspijskog jezera. Azerbejdžanu pripada i eksklava Nahičevan koja se graniči sa Jermenijom na severu i istoku, na jugu i zapadu sa Iranom, dok je na severozapadu kratka granica sa Turskom.
Demokratska Republika Azerbejdžan koja je osnovana 1918. godine, a već 1920. inkorporirana u sastav SSSR-a[2], je bila prva demokratska i sekularna republika u islamskom svetu[3][4] Nakon 71 godine bitisanja u okvirima SSSR, Azerbejdžan je 1991. obnovio svoju samostalnost. Ubrzo nakon sticanja nezavisnosti, u azerskoj pokrajini Nagorno-Karabah koja je naseljena pretežno Jermenima je došlo do rata koji je završen defakto nezavisnošću Nagorno-Karabaha.[5] Situacija u tom delu zemlje je i dalje u fazi zamrznutog konflikta.
Azeri pripadaju grupi turkijskih naroda i islamske su veroispovesti (šiitski islam). Azerski jezik kojim govori većina stanovništva i koji je službeni jezik zemlje je član turkijske jezične grupe (najpoznatiji član ove grupe je turski jezik). Azerbejdžan je jedna od 6 nezavisnih turkijskih država i aktivni je član Turskog saveta i sveturske kulturne organizacije TJURKSOJ. Država ima diplomatske odnose sa 158 zemalja širom sveta i članica je u 38 međunarodnih organizacija.[6] Jedan je i od osnivača organizacije GUAM i Organizacije za zabranu hemijskog naoružanja. U decembru 1991. bila je i među osnivačima Zajednice nezavisnih država.[7] Azerbejdžan je i punopravni član u UN, OEBS, Savetu Evrope, NATO programu Partnerstvo za mir i Pokretu nesvrstanih. Ima status posmatrača u STO, a svoju kancelariju u zemlji ima i Evropska komisija EU-a.
Magazin Newsweek je svrstao Azerbejdžan na 69. mesto na svom spisku kvaliteta života među svetskim državama.[8] Prema podacima Međunarodnog monetarnog fonda, Azerbejdžan je jedna od najboljih zemalja za biznis i najbogatija država regiona južnog Kavkaza.[9][10]
Termin Azerbejdžan (ili tačnije Azarbajdžan - آذربایجان) se pojavljuje po prvi put kao arabizovana forma persijskog termina Āδarbāyagān. Termin je nastao od reči Āturpātākān koja podstiče iz mrtvog srednjepersidskog jezika (jer. ''Atrpatakan''; grč. ''Άτροπατηνη''; aram. Aδorbāyγān). Spada u kategorije horonima i etnonima koji vode poreklo od određene ličnosti koja se smatra ocem određene nacije. U ovom slučaju termin se odnosi na poslednjeg ahemenidskog satrapa Midije Atropata (Āturpāt) koji je 320.pne. u severnim delovima Midije osnovao nezavisnu državu pod imenom Atropatena (današnji iranski Azerbejdžan).[11][12] Termin Āturpāt u bukvalnom prevodu znači „onaj koji je zaštićen svetom vatrom“.[13][14] Kada se imenici Āturpāt doda iranski petronim -akān dobije se naziv Āturpātākān koji se može prevesti kao „Zemlja (svete) vatre“. Prvobitno ime zemlje „Mad i Atrupatakan“ (odnosno Atropatova Midija) se vremenom menjalo, prvo u Aturpatakan zatim u Adarbagan (Ādharbādhagān) > Azarbajdžan do današnjeg termina Azerbejdžan.[15]
Nakon što je Arapski kalifat zavladao Persijom tokom VII—VIII veka toponim Āturpātākān je pod uticajem arapskog jezika transformisan u Azarbajdžan (آذربایجان). Istorijski gledano, taj toponim se odnosio isključivo na teritoriju nekadašnje Atropatene (današnji Iranski Azerbejdžan ili južni Azerbejdžan).[16] Arapski geografi su u svojim opisima jasno razdvajali područje Atropatene od Arana (današnji Azerbejdžan) i Jermenije na severu.[17] I početkom HH veka u svetskim enciklopedijama se terminom Azerbejdžan označavala isključivo iranska provincija južno od reke Araks, dok je područje današnje Republike Azerbejdžan označavano kao Rusko istočno Zakavkazje.[18][19] Čak ni azerski autori XIX vek nisu nazivali istočni Kavkaz Azerbejdžanom.[20]
Današnje ime Azerbejdžan je nastalo pod uticajem turske kulture i prvi put je upotrebljeno 27. maja 1918. godine na sednici Transkavkaskog sejma, kada su muslimanski članovi tražili uspostavljanje Republike Azerbejdžan a sebe proglasili Nacionalnim Savetom Azerbejdžana.[21]
Azerbejdžan je najveća država u regionu južnog Kavkaza i nalazi se na prelazu između jugozapadne Azije i istočne Evrope te se može smatrati Evroazijskom zemljom. Državna teritorija se prostire između 38° i 42° severne geografske širine i 44° i 51° istočne geografske dužine na površini od 86.600 km².[22] Prostire se u pravcu sever jug u dužini od 400 km, a od zapada ka istoku 500 km.
Ukupna dužina međunarodnih granica iznosi 2.648 km. Na severu se graniči sa Rusijom (Dagestan - 390 km), na severozapadu sa Gruzijom (480 km), na zapadu je Jermenija (1.007 km), na jugu Iran (765 km) i na krajnjem severozapadu Nahičevana je međunarodna granica sa Turskom (15 km).[23] Na istoku Azerbejdžan izlazi na obale Kaspijskog jezera, a dužina obalne linije je 456 km.
U fizičko-geografskom smislu Azerbejdžan se može podeliti na tri celine:
- Kapijsko primorje na istoku;
- Visoke planine - Veliki Kavkaz na severu i severozapadu, Mali Kavkaz na zapadu, Tališke planine na jugu;
- Nizije - Kursko-Araksinska u centralnom delu i Lenkoranska na jugu zemlje.
Teritorija Azerbejdžana je smeštena između krajnjeg istočnog segmenta Kavkaskog dela alpske orogeneze i kaspijske depresije na istoku. Severni delovi zemlje koji pripadaju megaantiklinarijumu Velikog Kavkaza su izgrađeni od sedimenata iz doba jure, krede, paleogena i neogena. U tom delu dominiraju škriljci i gline iz perioda jure i pozno jurski fliš. Idući ka jugu starije naslage se postepeno zamenjuju mlađima vulkanskog tipa. Centralni delovi su depresije prekrivene moćnim neogenskim naslagama na čijem dnu su formirane doline Kure i donjeg Araksa.
U geološkoj građi Malog Kavkaza dominiraju srednjo-jurske vulkanske stene te krečnjaci pozne krede, dok se u severnim delovima primećujui slojevi prekambrijumskih metamorfnih stena, a primetne su i brojne granitne intruzije iz poznog eocena. Tališke planine koje se nalaze na krajnjem jugu (od Malog Kavkaza odvojene poprečnom depresijom donjeg Araksa) predstavljaju sistem maritimnih paleogenih nabora sa vulkanskom osnovom.
Kao reliktni nekadašnje intenzivne vulkanske aktivnosti, na krajnjim jugoistočnim obroncima Velikog Kavkaza, širom centralne nizije nalazi se preko 200 aktivnih blatnih vulkana. Seizmička aktivnost celog regiona je izrazito visoka.
Reljefna slika Azerbejdžana je veoma raznovrsna i na njoj dominiraju dva glavna oblika reljefa: nizije i planine. Oko 40% državne teritorije je planinskog karaktera, a prosečna nadmorska visina iznosi oko 400 m.[24] Hipsometrijski najniža tačka je Kaspijsko more koje se nalazi na 28 metara ispod nivoa svetskog mora, dok je najviši vrh Bazardjuzju (4.466 m) na krajnjem severu. Tako je razlika između dva hipsometrijska ekstrema čak 4.494 metara.[25]
Planinski sistem Azerbejdžana čine Veliki i Mali Kavkaz i Tališke planine. Veliki Kavkaz u Azerbejdžanu predstavlja krajnji jugoistočni obod ovog planinskog lanca i prostire se severnim i severoistočnim delom zemlje. U Azerbejdžanu je predtsvaljen preko dva planinska lanca: južni Bazardjuzju visine 4.466 m i severniji Šahdag visine 4.243 m. Idući ka jugoistoku nadmorska visina postepeno opada na 1.000 — 700 metara. Mali Kavkaz se prostire u zapadnim i jugozapadnim delovima zemlje i znatno je niži i ravniji. Glavni planinski lanci su Murovdag, Zangezur i Šahdag. Južno od Murovdaga se prostire Karabaška vulkanska visoravan koja se pruža ka jugu sve do doline reke Araksa. Ovaj deo zemlje je obrastao bujnim listopadnim šumama. Tališke planine se nalaze na krajnjem jugoistoku zemlje, uz granicu sa Iranom, i predstavljaju prelaz od Malog Kavkaza ka Elbrusu. Maksimalna visina ovih planina iznosi 2.477 metara.
Između visokih planinskih lanaca na severu, zapadu i jugu, u centralnom delu zemlje smestila se prostrana Kursko-araksinska nizija (najveća u Zakavkazju). Centralni deo nizije prati tokove Kure i Araksa i deli se na 5 manjih celina: Muganska, Miljska, Karabaška, Širvanska i Saljanska stepa. Lankaranska nizija predstavlja južni produžetak centralne nizije u vidu uskog pojasa niskog zemljišta između Tališa i Kaspijskog jezera. Severno od Abšeronskog poluostrva uz kaspijsku obalu prema Dagestanu pruža se Samursko-divičinska nizija. Većina ovih nizija, uključujući i Abšeron se nalazi na nadmorskoj visini nižoj od nivoa svetskog mora (-28 m na obali).
Tragovi ljudskih naselja u području Azerbejdžana podstiču iz mlađeg kamenog doba. Tada je stanovništvo verovalo u gereći izvor nafte u blizini Abšerona. Početkom prvog milenijuma na jugu Azerbejdžana osnovana je nezavisna država Mana, koja je u 6. veku došla pod vlast Persije, a u 7. veku Medije. Pobedom Aleksandra Velikog nad Persijancima osnovana je poluseverna državica Medija Atropatena. U 2. veku su je osbojili Parti. Godine 226. počinje da se naziva Aderbajganom ili Azerbejdžanom. 28. aprila 1920. godine nastaje Azerbejdžanska SSR, a 1991. nezavisna država Azerbejdžan. Državom je praktično od osamostaljenja vladao Hejdar Alijev a 2003. godine nasledio ga je sin Ilham Alijev.
Službeni jezik: azerski.
Jezici: azerski (95%), ruski, jermenski (Nagorno-Karabah).
Najpoznatiji kompozitor koji je stvarao na azerskom je Uzeir Hadžibejli. Jedan od najistaknutijih savremenih pisaca na azerskom jeziku je Mirza Kazar.
Sloboda veroispovesti u Azerbejdžanu je garantovana ustavom Azerbejdžana. Prema zvaničnim podacima muslimani čine između 93.4% i 96% stanovništva od čega su 85% šiiti i 15% suniti. Hrišćani čine između 3% i 4% stanovništva od kojijh naviše ima vernika Ruska pravoslavna crkva i Armenska apostolska crkva (Nagorno-Karabah).[26].
- Baku (2.100.000)
- Gandža (302.200)
- Sumgajit (299.000)
- Mingačevir (98.200)
U sastavu Azerbejdžana nalazi se autonomna republika Nahčivan, kao i autonomna oblast Nagorno-Karabah naseljena pretežno jermenskim stanovništvom. Nagorno-Karabah se jednostrano otcepio od Azerbejdžana i danas postoji kao faktički nezavisna država, međutim, međunarodno nepriznata.
- Azerbejdžanska Sovjetska Socijalistička Republika
- Vojska Azerbejdžana
- Esad Bej, pisac romana „Ali i Nino“ (azerbejdžanskog klasika)
- ↑ Azerbejdžan se smatra i evropskom i azijskom državom. Sledeći izvori smatraju Azerbejdžan delom Azije: UN klasifikacija; The CIA World Factbook CIA.gov Arhivirano 2016-07-09 na Wayback Machine-u, NationalGeographic.com, i Encyclopædia Britannica. Izvori koji Azerbejdžan smatraju delom Evrope su: Merriam-Webster's Collegiate Dictionary, i Worldatlas.com
- ↑ Pipes, Ričard (1997). The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923 (2nd ed.). Kembridž, Masačusets: Harvard University Press. pp. 218–220, 229. ISBN 0-674-30951-0, 9780674309517.
- ↑ "93 years pass since establishment of first democratic republic in the east – Azerbaijan Democratic Republic". Azerbaijan Press Agency. Retrieved May 28, 2011.
- ↑ Kazemzadeh, Firuz (1951). The Struggle for Transcaucasia: 1917–1921. The Nju Jork Philosophical Library. pp. 124, 222, 229, 269–270. ISBN 0-8305-0076-6.
- ↑ "Rezolюciя SB OON № 822 ot 30 aprelя 1993 goda". Junajted Nations. Retrieved January 4, 2011
- ↑ "Azerbaijan: Membership of international groupings/organisations:". British Foreign & Commonwealth Ofis. Pristupljeno 12. septembra 2011.
- ↑ Evropa Publications Limited (1998). Eastern Evrope and the Commonwealth of Independent States. Routledge. p. 154. ISBN 1-85743-058-1, 9781857430585.
- ↑ Infographic of the World’s Best Countries — Newsweek[mrtav link]
- ↑ "Best Countries for Business". Forbes. September 8, 2010.
- ↑ Azerbaijan:Report for Selected Countries and Subjects". International Monetary Fund. Retrieved April 12, 2011.
- ↑ Chaumont, M. L. (1987). "Atropates". Arhivirano 2011-06-05 na Wayback Machine-u Encyclopaedia Iranica. 3.1. London: Routledge & Kegan Pol.
- ↑ Schippmann, Klaus (1989). Azerbaijan: Pre-Islamic History. Encyclopedia Iranica. pp. 221–224. ISBN 0-933273-95-9, 9780933273955.
- ↑ Asatrяn G. S. Zametki ob azari — isčeznuvšem яzыke Azarbaйdžana
- ↑ "Azerbaijan: Early History: Persian and Greek Influences". U.S. Library of Congres. Retrieved June 7, 2006.
- ↑ Talah V. Roždennый pod znakom kometы: Mitridat Эvpator Dionis. — Odessa, 2006.
- ↑ „Vsemirnaя istoriя, M., 1956, t. 3, str. 132”. Arhivirano iz originala na datum 2012-01-27. Pristupljeno 2011-12-03.
- ↑ Reza, Эnaяt-olla. Azarbaйdžan i Arran
- ↑ Aderbidžan // Эnciklopedičeskiй slovarь Brokgauza i Efrona: V 86 tomah (82 t. i 4 dop.) — SPb., 1890—1907.
- ↑ Encyclopedia Britannica, 1911 edition, «Azerbaijan» Azerbaijan in Encyclopaedia Britannica 1911
- ↑ Tokom 18. i 19. veka ovim pojmom se označavala jedino severozapadna Persijska provincija južno od Araksa. Mirza Beg je takođe ovim terminom označava zemlju južno od reke Araks. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi’s Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers, 1994, ISBN 1-56859-011-3 p. XV
- ↑ Azerbaйdžanskaя Narodnaя Respublika (Azerbaйdžan Halg Džumhuriййeti) — pervaя parlamentskaя respublika na Vostoke (maй 1918 g. — aprelь 1920 g.)
- ↑ AZERBAЙDŽAN na
- ↑ "Geographical data". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. Retrieved 2007-05-26.
- ↑ "Azerbaijan: Biodiversity". Central Asia and Caucasus Institute. Retrieved 2007-05-26.
- ↑ "Orography of Azerbaijan". Junajted Nations Environment Programme. Retrieved 2010-06-30
- ↑ „CIA the World Factbook”. Arhivirano iz originala na datum 2016-07-09. Pristupljeno 2011-12-03.
- ↑ 27,0 27,1 27,2 Censuses of Republic of Azerbaijan 1979, 1989, 1999, 2009
- Houtsma, M. Th (1993). First Encyclopaedia of Islam 1913–1936 (reprint edition ed.). BRILL. ISBN 90-04-09796-1, 9789004097964.
- Schippmann, Klaus (1989). Azerbaijan: Pre-Islamic History. Encyclopedia Iranica. str. 221–224. ISBN 0-933273-95-9, 9780933273955.
- Swietochowski, Tadeusz (1999). Historical Dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: The Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-3550-4.
 | U Wikimedijinoj ostavi nalazi se članak na temu: Azerbaijan |
- Zvanični portal Azerbejdžana Arhivirano 2009-07-29 na Wayback Machine-u
- Predsednik Azerbejdžana Arhivirano 2007-10-11 na Wayback Machine-u
- Parlament Azerbejdžana
- Statistička kancelarija Azerbejdžana
- Azernews.az
- Sia.az
- Obyektiv.tv Arhivirano 2014-01-31 na Wayback Machine-u
| Samostalne države |
| .svg) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nepriznate ili djelomično priznate države | |||||||||
| Zavisni teritoriji | |||||||||
1 Značajan dio teritorija se nalazi u Aziji. • 2 U potpunosti u Aziji, ali ima društvene i političke veze s Evropom. • 3 Posjeduje zavisne ili slične teritorije izvan Evrope. | |||||||||
.svg)
Države članice Zajednice nezavisnih država | ||
|---|---|---|
| Aktualne |  | |
| Bivše | ||
| Neslužbene | ||