Iransko-saudijski odnosi
 | |
 Iran |
 Saudijska Arabija |
Iransko-saudijski odnosi uspostavljeni su kasnih 1920-ih između tadašnje Pahlavijske Monarhije i Kraljevine Hidžaz i Nadžd, a kronološki se mogu podijeliti na rani bilateralni razvoj, relativno dobrosusjedske odnose u hladnoratovsko doba, postupno formiranje rivalstva tokom 1970-ih godina, te jačanje tenzija u 21. vijeku.
Neposredno nakon što se Arabija, nekadašnja osmanska zemlja, ujedinila 1925. pod dinastijom al-Saud i zauzela Meku i Medinu, službeni Teheran odbijao je priznati novu državu odnosno njihovu kontrolu nad glavnim islamskim svetištima, te zabranio svojim hodočasnicima putovanja u Hidžaz. Četiri sporna pitanja koja su se pojavila između dvije strane bila su kontrola svetih gradova, regulacija hadža, uplitanje u unutrašnje poslove i status Bahreina. Uslijedili su dugi pregovori i 1929. u Teheranu je potpisan ugovor o prijateljstvu prema kojem će Meka i Medina ostati pod saudijskom kontrolom, hadž će biti otvoren za sve muslimane, neće biti međusobnog diranja u interna državna pitanja, te će Bahrein biti nezavisan od saudijske i iranske kontrole. Ipak, njihovi bilateralni odnosi tokom vladavine Reza-šaha ostali su ograničenog karaktera i uglavnom su se fokusirali na regulaciju hadža. Zbog incidenata među hodočasnicima, krajem 1943. došlo je do prekida diplomatskih odnosa na pune četiri godine.
Izbijanjem Hladnog rata u regiji i širenjem transnacionalnih ideologija (komunizma i nacionalizma) na koje su vladari u Teheranu i Rijadu gledali kao prijetnju, dolazi i do zbližavanja odnosno suradnje dviju zemalja. U to doba, obje su bile neprijateljski nastrojene prema Sovjetskom Savezu i čvrsti saveznici Sjedinjenih Država, kao i Britanije koja je tada de facto kontrolirala Perzijski zaljev. Istovremeno, počinju ih vezati i ekonomski interesi zbog čega su 1960. zajedno s Irakom, Kuvajtom i Venezuelom osnovali Organizaciju zemalja izvoznica nafte (OPEC). Ranih 1960-ih prosovjetski Egipat pozicionirao se kao glavni bliskoistočni rival i Iranu i Saudijskoj Arabiji, zbog čega su ostvarili suradnju protiv proegipatskih snaga u Jemenu, odnosno protiv prosovjetskih u Omanu. Nova faza u bilateralnim odnosima kristalizirala se 1964. kada na saudijski tron dolazi Faisal, kralj koji je zastupao politiku islamskog jedinstva kao sredstva za suzbijanje ireligijskih ideologija i prevladavanje razlika među muslimanskim državama. Muhamed-Reza Pahlavi, tadašnji iranski šah, pozdravio je takvu politiku i 1965. ugostio Faisala u Teheranu.
Tokom 1970-ih nastupa niz događaja koji će drastično preoblikovati iransko-saudijske odnose: britansko povlačenje iz granične zone, formiranje američke dominacije, velika naftna kriza, te rušenje pahlavijske dinastije u Iranu. Između 1968. i 1971. dolazi do raspada Pax Britannice u Perzijskom zaljevu i nastanka strateškog vakuuma na tom području, a time i obnove starih iransko-saudijskih sporova. Nesuglasice su se ponovo pojavile oko statusa Bahreina, ali i oko kontrole naftom bogatih morskih voda, te saudijske podrške novoosnovanim Ujedinjenim Arapskim Emiratima u teritorijalnim svađama s Iranom. Nakon kompliciranih pregovora i višemjesečnih diplomatskih sastanaka na najvišoj razini, Iranci i Saudijci ipak pronalaze rješenja. U oktobru 1968. sklopljen je bilateralni ugovor o pomorskom razgraničenju i prilikom njegovog postizanja presudnu ulogu odigrala su bogata naftna polja odnosno otoci Farsi i Arabi zbog kojih granica djelomično odstupa od epikontinentalne linije. Iako je iranski šah prvotno zauzeo čvrst stav o pravu na teritorij Bahreina kojeg je Iran potraživao od Britanije još od 1930-ih, dok su Saudijci istovremeno upozoravali na vojni odgovor u slučaju direktnog iranskog miješanja, naposljetku je usuglašeno da se među lokalnim stanovništvom provede UN-ov referendum o nezavisnosti. Bahrein je tako postao samostalna država 1970. godine.
Istovremeno, strateški primat u energetski najvažnijoj svjetskoj regiji preuzimaju Amerikanci, prvotno s omanjom flotom stacioniranom u Bahreinu. Perzijski zaljev postao je centralnom temom Nixonove doktrine iz 1969. godine (kao i kasnije Carterove doktrine), a njena praktična primjena u vidu politike "dva stupa" (engl. twin-pillar policy) uključivala je veliki vojni izvoz i Iranu i Saudijskoj Arabiji, američkim saveznicima važnim za održavanje mira i stabilnosti. Višemjesečna naftna kriza iz 1973. i 1974. dovodi do povećanja cijena nafte, naglog punjenja iranskog i saudijskog proračuna, a time i snažne militarizacije na obje strane. Bilateralni odnosi svejedno ostaju mirni i prijateljski, usprkos povremenim ekonomskim trzavicama na trilateralnoj američko-iransko-saudijskoj razini. Godine 1975. saudijski kralj Faisal stradava u atentatu i Iran proglašava sedmodnevnu žalost.
Tokom 1979. i 1980. dolazi do drastičnog pogoršanja u iransko-saudijskim odnosima. U Iranu je revolucijom srušena monarhija i uspostavljena islamska republika, zauzet je oštar stav prema Sjedinjenim Državama zbog podržavanja svrgnutog šaha, a rastom tenzija izbija i Iračko-iranski rat u kojem je Bagdad dobivao značajnu američku i saudijsku podršku. Usprkos djelomičnim uspjesima u prve dvije godine nakon početka invazije, Irak narednih šest godina rata provodi u paničnoj defanzivi, a Saudijci i njihove zaljevske saveznice pomažu mu s desetinama milijardi USD financijske pomoći. Službeni Rijad i Teheran nude oprečne scenarije i krivnju za pogoršanje odnosa svaljuju na drugu stranu. Prema saudijskoj verziji, Iran je pokušavao potaknuti šijitsku manjinu na pobunu, dok Teheran pak tvrdi da su i Saudijska Arabija i Sadamov Irak puki američki pijuni bez samostalne vanjske politike, te da su slijedili naredbe Washingtona.
Strani analitičari navode zbir kompleksnih političkih, vjerskih i ekonomskih faktora, među kojima je i saudijska bojazan da uspjeh šijitsko-islamističke Iranske revolucije ne potakne njihove salafističke (vahabitske) islamiste na rušenje sistema. U prilog tome ide opsada Velike džamije u Meki iz 1979. kada je skupina saudijskih disidenata, salafističkih islamista, zatražila raspuštanje monarhije. Ova pobuna je ugušena uz brojne žrtve, nakon čega je uslijedila vahabizacija saudijskog društva predvođena tzv. madhalistima, starijom ulemom koja zastupa teonomiju na hanbelijskim načelima, ali ujedno priznaje i postojeće monarhističko uređenje. Također, Rijad se u regionalnoj vanjskoj politici počeo sve više oslanjati na panarabizam s ciljem da marginalizira nearapski Iran u arapskom svijetu. Time Rijad i Teheran mijenjaju ranije saudijsko-egipatske uloge iz vremena tzv. arapskog hladnog rata, kada je Rijad inzistirao na islamskom odnosno Kairo na arapskom jedinstvu. Na širem međunarodnom planu, Rijad je muslimanima počeo promovirati vahabizam kao konkurenciju Teheranu koji promovira šijitizam. Sljedbenici oba islamska pravca predstavljaju manjinu među globalnom muslimanskom populacijom.
Osim u Iraku, tokom 1980-ih rivalstvo Irana i Saudijske Arabije zabilježeno je i u Afganistanu gdje su pomagali različite grupe pobunjenika u ratu protiv Sovjeta, iako je zabilježena i njihova povremena suradnja. Krajem iste decenije dolazi do sporova oko hadža i iranskih optužbi da Rijad sistematski povećava proizvodnju i ruši cijene nafte s ciljem potkopavanja iranske ekonomije. Ipak, historičari su suglasni da se zapravo radilo o američko-saudijskom planu usmjerenom primarno k ubrzavanju raspada Sovjetskog Saveza. Tokom 1990-ih dolazi do zatopljenja iransko-saudijskih odnosa, što je djelomično bilo rezultat obostrane antiiračke politike. Godine 1991. obnovljeni su diplomatski odnosi, a sljedeće godine i ekonomska suradnja. Odnosi su se ove decenije razvijali uzlaznom putanjom, usprkos tome što su ponovo podržavali različite frakcije u Afganistanskom sukobu, te američkim pokušajima izolacije Irana politikom tzv. dvostrukog zatvaranja (engl. dual containment).
Početkom 21. vijeka dolazi do drastičnog pogoršanja iransko-saudijskih odnosa, prouzrokovanog ponajviše američkom vanjskom politikom. Nakon napada 11. septembra 2001. godine, Amerikanci proglašavaju rat protiv terorizma, počinju s vojnim intervencijama u regiji i proglašavaju Iran jednim od ključnih neprijatelja. Saudijci, čija je međunarodna reputacija narušena učešćem njihovih građana u navedenim napadima, priklanjaju se očuvanju i poboljšanju strateških odnosa sa Sjedinjenim Državama. Američki napad na Irak doveo je do rušenja sistema, ali i promjene regionalnog balansa vojne moći tj. dodatnog jačanja uloge Rijada i Teherana. Istovremeno, prisutnost američkih vojnih trupa uz iranske istočne i zapadne granice, zajedno s agresivnom retorikom američkih političara, dovodi do izborne pobjede iranskih tvrdolinijaša koji zagovaraju oštriju vanjsku politiku. U Iraku tako dolazi do niza pobuna protiv okupacijskih snaga, potpomognutih od strane Teherana, koji vremenom ostvaruje političku prevagu u toj zemlji. Ovaj razvoj događaja bio je udarac za saudijske strateške interese pa za Irak počinju tvrditi da je satelitska država Irana, odnosno da vlada u Bagdadu provodi diskriminaciju nad nešijitima. Također, pridružuju se američkim optužbama da je iranski nuklearni program vojnog karaktera i da im je cilj uspostava potpune regionalne hegemonije. Tokom 2010-ih Iran i Saudijska Arabija našli su se na suprotnim stranama u sukobima u Siriji i Jemenu, odnosno političkim sporovima u Libanonu, Egiptu, Pakistanu i Kataru. Nakon saudijskog smaknuća istaknutog šijitskog klerika Nimra al-Nimra, početkom 2016. došlo je do nasilnih prosvjeda protiv saudijskih predstavništva u Teheranu i Mašhadu, što je u konačnici rezultiralo i raskidom diplomatskih odnosa.
Literatura[uredi | uredi kod]
- (en) Al-Badi, Awadh (2017). „9. Saudi-Iranian Relations: A Troubled Trajectory”. u: Bahgat, Gawdat; Ehteshami, Anoushiravan; Quilliam, Neil. Security and Bilateral Issues between Iran and its Arab Neighbours. Cham, Switzerland: Palgrave Macmillan. str. 189-209. DOI:10.1007/978-3-319-43289-2. ISBN 9783319432885. OCLC 969727158.
- (en) Al-Saud, Faisal bin Salman (2003). Iran, Saudi Arabia and the Gulf: Power Politics in Transition 1968–1971. London; New York: I.B. Tauris. ISBN 9781860648816. OCLC 225115841.
- (en) Keynoush, Banafsheh (2016). Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes?. Basingstoke, Hampshire; New York: Palgrave Macmillan. DOI:10.1007/978-1-137-58939-2. ISBN 9781137576279. OCLC 946694206.
- (en) Mabon, Simon (2013). Saudi Arabia and Iran: Soft Power Rivalry in the Middle East. Library of Modern Middle East Studies. 132. London; New York: I.B. Tauris. ISBN 9781780763118. OCLC 939997835.
