5. proleterska (crnogorska) udarna brigada
| 5. crnogorska proleterska udarna brigada | |
|---|---|
 | |
| Osnivanje | 12. jun 1942. Mesto formiranja: Smriječno u Pivi |
| Formacija | četiri bataljona |
| Jačina | 845 vojnika i oficira |
| Deo | NOV i PO Jugoslavije |
| Angažovanje | |
| Odlikovanja | Orden narodnog heroja Orden narodnog oslobođenja Orden bratstva i jedinstva |
| Komandanti | |
| Komandant | Sava Kovačević |
Peta proleterska crnogorska narodno-oslobodilačka udarna brigada je formirana odlukom Vrhovnog štaba NOP i DVJ 12. juna 1942. godine u selu Smriječu, kod Pive, od tri bataljona Nikšićkog partizanskog odreda i jednog bataljona Zetskog partizanskog odreda. Imala je četiri bataljona sa oko 900 boraca.
Prvi komandant brigade bio je Sava Kovačević, politički komesar Radomir Babić, a rukovodilac Politodjela (političkog odeljenja) Blažo Jovanović, narodni heroji. Komandant 4 bataljona bio je Andrija Simanić.
Brigada je u toku rata tri puta pohvaljena od strane Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, a 46 njenih boraca je proglašeno za narodne heroje Jugoslavije,
Odlikovana je Ordenom narodnog oslobođenja i Ordenom bratstva i jedinstva, a povodom petnaestogodišnjice bitke na Sutjesci, juna 1958. godine, odlikovana je i Ordenom narodnog heroja.
Odmah po formiranju brigada je stavljena pod neposrednu komandu Vrhovnog štaba NOP i DVJ i angažovana je u borbama u Pivi, na Volujaku i Magliću. Kada je počeo pohod proleterskih brigada iz rejona Sutjeske, 24. juna 1942. godine, brigada je ostavljena na Zelengori i Sutjesci, gde je provela trideset teških dana. Pod pritiskom jakih italijansko-četničkih, a kasnije i nemačkih snaga, brigada se, zajedno s Hercegovačkim partizanskim odredom, kombinovanim dragačevsko-čelebićkim bataljonom, zbegom i bolnicom, u borbama od 22. jula do 2. avgusta, probila iz rejona Zelengore do Prozora. Teške borbe vodila je kod Trebičine na Treskavici, Zabrđu i Bitovnji. Od tada do ulaska u sastav Treće udarne divizije (9. novembra 1942) vodila je borbe oko Gornjeg Vakufa, Bugojna, Fojnice, Prozora i Travnika, i imala značajnu ulogu u stvaranju novih partizanskih jedinica.
Od 9. novembra 1942. do kraja januara 1943. godine bila je angažovana u borbama u dolini reke Vrbasa i centralnoj Bosni: u novembru je učestvovala u oslobođenju Jajca, a u decembru u njegovoj odbrani.
17. januara je učestvovala u oslobođenju Žepča, a potom u drugim akcijama u centralnoj Bosni.
Za vreme bitke na Neretvi vodila je borbe oko Tešnja i Gornjeg Vakufa, u borbama 15/16. i 16/17. februara zajedno sa Desetom hercegovačkom i Prvom dalmatinskom brigadom zauzela jako utvrđeno uporište Prozor. Posle uspeha kod Prozora, vodila je dvadesetodnevne borbe u dolini reka Rame i Neretve. Pored ostalog, u napadima na Konjic (22/23, 24/25. i 25/26. februara) učinila je ogromne napore da zauzme ovo najvažnije i najbolje branjeno mesto na pravcu nastupanja Glavne operativne grupe u Hercegovini. U teškim borbama od 7. do 9. marta odbacila je jake snage 718. nemačke divizije u Konjic; potom je uspešno bila zaštitnica snagama koje su nastupale prema Nevesinju.
23. marta 1943. godine, vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito pohvalio je jedinice 5. crnogorske brigade za pokazanu hrabrost i upornost u borbi protiv neprijatelja kod Prozora, Konjica, Nevesinja i drugih mesta.[1]
U protivofanzivi Glavne operativne grupe sa Neretve na istok boreći se prešla je put od Prenja do Nikšića i Podgorice. Najpre je učestvovala u obrambenim borbama na levoj obali reke Neretve i štitila nastupanje glavnih snaga. Vodila je teške borbe za oslobođenje i obranu Nevesinja (marta i aprila), pa izvršila napad na Planu. U boju na Javorku (1-2. maja), zajedno sa Drugom proleterskom i Četvrtom crnogorskom brigadom, razbila je nekoliko bataljona italijana i četnika. Posle toga delovala je oko Nikšića i Podgorice. Njena dva bataljona učestvovala su u borbama sa jakim četničkim snagama u Piperima, a u boju kod Bioča u razbijanju 383. italijanskog puka.
.jpg)
U bici na Sutjesci na pravcu Nikšić-Šavnik vodila je ogorčene borbe sa snagama 7. SS divizije „Princ Eugen“, pa iscrpljujuće borbe na reci Komarnici i na Durmitoru. Od 4. do 13. juna njeni zadaci postali su naročito teški: zajedno sa Prvom dalmatinskom i Trećom sandžačkom brigadom obrazovala je zaštitnicu snaga Glavne operativne grupe, osiguravala Centralnu bolnicu i imala za zadatak da se na pogodnom mestu probije iz okruženja. Tokom odstupanja iz Crne Gore, 5. crnogorska brigada je pokazala veliku izdržljivost u operacijama na pravcu Nikšić — Šavnik prema 7. SS diviziji, a potom na pravcu Durmitor — Crkvice prema 1. brdskoj diviziji.[2]
Najteže borbe vodila je 11, 12. i 13. juna. U teškim borbama 11. i 12. juna na Vučevu pod Maglićem, kod Borovna, odbijeni su jaki neprijateljevi udari. Istovremeno je deo snaga pokušao da uspostavi mostobran na levoj obali reke Sutjeske. Brigada je, u sastavu Treće udarne divizije, 13. juna prešla Sutjesku i uz herojski napor pokušala da probije neprijateljev obruč. U sudaru s neusporedivo jačim snagama 7. SS divizije, 118. divizije i drugih neprijateljskih jedinica, bila je razbijena. Izgubila je oko 600 boraca.
[Posle Sutjeske], kretao sam se zajedno sa političkim komesarom divizije i povećom grupom boraca 5. crnogorske brigade prema Crnoj Gori, preko Perućice, Volujaka, Maglića, Trnovačkog jezera i Golije. Veliki fizički napori, glad, žeđ i dejstva četnika, koji su nas iz zaseda dočekivali, nisu više dovodili do apatije; sve je bilo usmereno jednom cilju — što pre stići na određenu prostoriju, koliko-toliko se odmoriti, a odmah zatim uključiti se u jedinice i nastaviti borbu. Krećući se pod najtežim uslovima, preko još zaleđenih planinskih vrhova i prevoja, borci 5. brigade bili su po dolasku u Crnu Goru raspoređeni: Bjelopavlićima, Piperima i Nikšićkoj župi, gde su, posle kraćeg odmora, grupisani i ponovo uključeni u borbene akcije na terenu. Ni jedan preživeli borac nije izostao.[3]
– Rudolf Primorac, načelnik štaba 3. udarne divizije
Od 13. juna do 11. septembra 1943. godine snage ove brigade delovale su razdvojeno - dva bataljona bila su u sastavu brigade u istočnoj Bosni (dolina Krijave, Ozren, Konjuh, Zvijezda, Podromanija, Foča), pa u severnoj Hercegovini i zapadnoj Crnoj Gori, a ostali delovi bili su stalno u Crnoj Gori.
Od septembra do kraja 1943. godine brigada je imala značajnu ulogu u stvaranju i odbrani slobodne teritorije u zapadnoj Crnoj Gori, dolini Zete i staroj Crnoj Gori, kao i u razoružavanju italijanskih snaga i prelasku delova divizije „Taurinenze“ na stranu NOVJ. Od naročitog je značaja bila borba za uništenje Glavnog četničkog štaba za Crnu Goru, Boku i Sandžak i četničkog štaba južnog fronta (od 14. do 18. oktobra).
Od januara do sredine aprila 1944. godine brigada je bila angažovala delom snaga u dolini Zete, a delom u severnoj Crnoj Gori. Početkom aprila, pored ostalog, učestvovala je u borbama na sektoru Podgorica-Danilovgrad. U aprilu i maju vodila je teške borbe za obranu slobodne teritorije u severoistočnoj Crnoj Gori. Istakla se u Mojkovačkoj operaciji, na Jadovniku i u prihvatu Druge proleterske i Pete krajiške divizije koje su se povlačile iz Srbije. U Andrijevičkoj i Durmitorskoj operaciji vodila je žestoke borbe u dolini Zete i bila na težištu odbrane u borbama na pravcu Podgorica-Kolašin-Mojkovac.
Januara 1945. godine brigada je prešla u istočnu Bosnu i učestvovala u borbama na pravcu Kalinovik-Sarajevo, a potom do 6. aprila u Sarajevskoj operaciji. Od oslobođenja Sarajeva do kraja rata najpre je delovala u Bosanskoj krajini, zatim je bila angažovana u Karlovačkoj operaciji, pa u likvidaciji snaga nemačke grupe armija „E“ u Sloveniji.
Kao jedna od prvih šest proleterskih brigada, kao jedinica koja je tri puta imala veoma značajnu ulogu u zaštiti ranjenika, niza vojnih uspeha i značajnog političkog rada dva puta je popunjavana borcima iz drugih republika (1942. iz Dalmacije i Bosne, a 1945. iz Srbije); 1942. u njenom sastavu je bio Zijametski bataljon iz Bosne, a 1944/45. bataljon sastavljen od građana SSSR-a koji su pobegli iz nemačkog zarobljeništva. U jedinicama ove brigade bilo je i dosta Italijana, Albanaca i pripadnika drugih narodnosti.
Neki od 46 boraca Pete proleterske crnogorske udarne brigade, koji su proglašeni za narodne heroje Jugoslavije su:
- Veljko Aleksić, komandir Prve čete Prvog bataljona
- Radomir Babić, prvi politički komesar brigade
- Marko Baletić, referent saniteta brigade
- Aleksa Backović, politički komesar Drugog bataljona
- Stevo Boljević, politički komesar Drugog bataljona
- Dušan Bojović, politički komesar Prvog bataljona
- Zarija Vujošević, komandir voda u Prvoj četi Četvrtog bataona
- Milica Vučinić, politčki delegat voda u Prvoj četi Prvog bataljona
- Blažo Jovanović, rukovodilac Politodjela brigade
- Sava Kovačević, prvi komandant brigade
- Nikola Martinović, načelnik Štaba brigade
- Radisav Nedeljković Raja, rukovodilac Politodjela brigade
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Vojna enciklopedija, Beograd 1975. godina
- Narodni heroji Jugoslavije, „Mladost“, Beograd 1975. godina
| proleterske od formiranja |  | |
|---|---|---|
| proglašene u toku rata | ||
| proglašene posle rata | ||
