Franja Ofner

Franja Ofner
Rođenje	1913. Novi Sad, Austro-Ugarska Monarhija
Smrt	2011. (dob: 98) Izrael
Nacionalnost	Jugoslaven Izraelac
Ostala imena	Francis Amir Ofner
Etnicitet	Jevrej
Državljanstvo	Kraljevina Jugoslavija Izrael
Alma mater	Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu
Suprug/a	Ilika Ofner

Franja Ofner (Novi Sad, 1913 - Izrael, 2011), jugoslavenski i izraelski novinar, jedan je od doajena svjetskog novinarstva koji je više od pola stoljeća bio dopisnik najvećih svjetskih novina sa Bliskog istoka.

Biografija

Podrijetlo, djetinjstvo i školovanje

Franja Ofner je rođen 1913 godine u Novom Sadu. Sa očeve strane je ugarsko-jevrejskog podrijetla, a sa majčine srpsko-jevrejskog. Porodica sa očeve strane je podrijetlom iz peštanskog naselja Ofn-Pest (Der Ofner Jude), i odatle prezime Ofner. Jevreji iz Ofn-Pesta su se uglavnom bavili trgovinom tekstilom. Jedan od Franjinih predaka bio je poznati i požrtvovani lekar Mor Ofner, koji je prilikom velike epidemije mnoge novosađane spasao od smrti, pa je 1869 postavljen za gradskog fizika. Zahvaljujući njegovom ugledu i dobrim delima koja je činio, znatno je olakšan život novosadskih Jevreja, koji do tada nisu imali gotovo nikakva prava. Franjina majka je umrla 1915, kada još nije imao ni dve godine, dok mu je otac bio na frontu u sastavu Austro-ugarske vojske. Očevi roditelji su bili prestari, pa su brigu o Franji preuzeli baka i djed po maminoj liniji, Laza i Jovanka Lipković. Oni su živeli u Šimanovcima, u Sremu, i Franja je tamo proveo rano detinjstvo. Laza Lipković je bio ugledan čovek u svome selu i svi su ga cenili. U Sremskim Karlovcima je imao vinarski depo, podrum i kuću, pošto Jevrejima tada nije bilo dopušteno da se naseljavaju u Karlovcima, ali su mogli imati preduzeća i radnje. Krajem rata, 1918, došlo je do haosa. Austrougarska vojska se povlačila sa Balkana, a Francuzi i srpska vojska još uvek nisu stigli, a u tom interregnumu počele su velike pljačke i pobune. Mnogi bogati ljudi ostajali su ne samo bez svog bogatstva, nego i bez glave. Franjinom djedu je neko u selu došapnuo da je i on "došao na red" i da bi trebalo da beži. Laza Lipković je naredio svome kočijašu da upregne dva konja, i tako se Franja sa djedom i bakom uputio ka Novom Sadu. Na putu ih je presrela grupica vojnika-dezertera i teško da bi u tom susretu izvukli živu glavu, da Franjin deda uza se nije imao pušku. U Novom Sadu Franju su upisali u jevrejsku osnovnu školu, koja je bila pored Novosadske sinagoge. Škola je bila na mađarskom jeziku, koji Franja nije znao, ali ga je brzo naučio. 1922 umro je Franjin djed Laza. Franjin tata je bio pravi asimilant koji se nije mnogo interesovao za "Jevrejsko pitanje". Franji je znao govoriti, kad je imao 16 godina, da taj njegov jevrejski nacionalizam nema smisla, da svet ide napred, da je to korak unatrag, da će nacionalizam izumreti i neće biti važan. Skoro cela Novosadska jevrejska opština je bila asimilantska. Franjin otac je umro 1931, u svojoj 47 godini života. Nakon četverogodišnje jevrejske škole, baka je Franju upisala u novosadsku gimnaziju pošto je želela da bude svestrano obrazovan. U gimnaziji je učio svirati klavir, imao je privatne časove francuskog i nemačkog jezika, te je bio član jedinstvene viteške organizacije Kraljevine Jugoslavije "Sokol". Franja se za vrijeme Kraljevine Jugoslavije osećao slobodno kao i ostali jugoslavenski Jevreji. U dvorištu, na ulici, i u crkvenoj porti igrao se sa srpskom decom bez obzira što su svi znali da je Jevrej. Sa drugovima iz gimnazije odlazio je u pravoslavnu crkvu, a voleo je otići u katoličku katedralu, gde je hor pevao uz orgulje. Od svoje 15-te godine pa nadalje, svake godine je svirao na čuvenim Svetosavskim besedama, solo, u orkestru, ili u raznim ansamblima, dopunjujući na klaviru instrumente koji su nedostajali. Osnovao je i đačko književno-muzičko udruženje "Zmaj Jova", čiji je bio počasni predsednik.

Život u Zagrebu, fakultet i aktivnosti u jevrejskoj zajednici

Nakon mature 1931 Franja se nije mogao odlučiti da li će studirati muziku, medicinu ili pravo. Ipak je prevagnulo da, kao i otac, postane pravnik. Upisao je Pravni fakultet Sveučilišta u Zagrebu. Za vrijeme studija u Zagrebu, koji je u to vrijeme bio glavni centar jugoslovenskog jevrejstva i sediste Saveza cionista Jugoslavije, Franja je uočio da su Jevreji razjedinjeni na Sefarde i Aškenaze, da jedni sa drugima ne sarađuju, da čak imaju i dve studentske organizacije: sefardsku "Esperanza" i aškenasku "Judeja". Franja je još kao student prve godine postao predsednik "Judeje". U svojoj studentskoj sobi, koju je iznajmio kod jednog zagrebačkog Nemca, slušao je kroz zid na nemačkom radiju govore Adolfa Hitlera. Ispočetka nije mnogo obraćao pažnju na Hitlerove govore, vjerujući da su Nemci razumni ljudi, kulturan narod i da će ga oni skloniti. Nažalost, glas Hitlera se čuo sve više i sve jače, a uz njega i glasovi Josepha Goebbelsa, Heinricha Himmlera i drugih nacista. Kako je dobro vladao nemačkim jezikom, a uvidevši da zagrebački jevrejski krugovi ne obraćaju pažnju na zbivanja u Nacističkoj Nemačkoj, Franja je počeo da prevodi delove govora koje je čuo i objavljivao ih na oglasnoj tabli studentske menze Pravnog fakulteta. Oformio je i grupu prevodilaca, čiji su prevodi sve više upozoravali jevrejske studente na opasnost koja im preti. Povezao se sa predsednikom "Esperanze", Albertom Levijem, sinom sarajevskog nadrabina Morica Levija, i obojica su se saglasila da zajednički moraju da počnu borbu protiv ove opasnosti. Dve studentske jevrejske organizacije, "Esperanza" i "Judeja", su se nakon toga sjedinile "Cionistički akademski klub" (CAK), a delatnost mladog Franje postajala je sve zapaženija. Jevrejska zagrebačka organizacija "Hašomer hacair" (Mladi stražar) htela je da ga pridobije za sebe. Oni su propagirali, među jevrejskom omladinom, odlazak u Palestinu, ali na principi marksizma u jevrejskoj varijanti. Franja je želeo da ode i živi u Palestinu, ali su mu marksistički pogledi bili isto toliko strani kao i nacistički. I jedni i drugi, razmišljao je, ne posmatraju čoveka i njegove potrebe, nego cilj opravdavaju sredstvima. U zimi 1932/33 Franju dopala dužnost da radi na likvidaciji biblioteke "Bar Giore", udruženja balkanskih studenata-Jevreja, koja je iz Beča preneta u Zagreb. U toj biblioteci naišao je na zapisnike sa zasedanja cionističkih kongresa, ali i na tekstove Zeeva Žabotinskog, koji nisu bili rado prihvaćani u jugoslovenskim jevrejskim krugovima. Nasuprot Haimu Vajcmanu, koji je od Britanaca očekivao ispunjenje obećanja da tih Balfurovom deklaracijom jevrejskom narodu, Žabotinski je govorio da Jevrejima niko ništa neće pokloniti, nego da se za svoju državu moraju izboriti sami. Mada su neki stavovi Žabotinskog bili ekstremni, Franja je u njegovim rečima nalazio možda jedino rešenje jevrejskog problema u atmosferi nadirućeg nacizma. Na izborima u zagrebačkom ogranku Svjetskog cionističkog kongresa glasao je za Žabotinskog i privukao sebi tridesetak mladih istomišljenika. Od 1933 godine aktivno je radio u Cionističkom revizionističkom pokretu (omladinsko udruženje "Betar"), i vredno studirao. Želeo je da ode u Palestinu, ali je bio obećao baki da će prvo završiti studije. Letnje raspuste je provodio u Novom Sadu i tu je naišao na podršku dr. Julija Dohanja, potpredsednika Jugoslovenske cionističke organizacije.

U predvečerje i tijekom Drugog svjetskog rata

Jugoslovenska jevrejska zajednica (JOZ), dotada periferna u evropskim okvirima, tridesetih godina je postala veoma važna veza u pokušajima pomoći nemačkim, pa posle austrijskim, poljskim, češkim i drugim Jevrejima koji su morali da beže iz svojih domova. Nakon doktorata 1937, Franja je otišao na odsluženje vojnog roka u Vojsci Kraljevine Jugoslavije. Prvo je bio u visokoj jedinici vojnog sudstva u Beogradu, na Kalemegdanu zajedno sa Duškom Popovim. No nakon što je vlada Cvetković-Maček počela da donosi svoje antisemitske administrativne uredbe, po kojima Franji kao Jevrejinu u toj jedinici više nije bilo mesta, Franja je bio premješten u intendanturu u Sarajevo. 1938 vratio se u u Novi Sad kao advokatski pripravnik, oženio se i čekao "certifikat" britanskih vlasti za useljenje u Palestinu. U to vrijeme je pomagao jevrejskim izbeglicama i radio u cionističkoj organizaciji. Do početka Drugog svjetskog rata u Kraljevini Jugoslaviji Franja je radio na organizaciji bojkota nemačkih proizvoda i vodio je omladinsko udruženje "Betara". Franja je bio učesnik puča kojim je 27. 3. 1941 u Beogradu srušena pro-osovinska vlada Cvetković-Maček i zamijenjena vladom pro-britanskih oficira na čelu s generalom Dušanom Simovićem. U tom uskom zavereničkom krugu Franja je bio "jevrejska ćelija za pripremu puča". Nakon što je Nacistička Njemačka napala Kraljevinu Jugoslaviju i Wehrmacht u blitzkriegu pobjedio jugoslavensku vojsku, glavni nosioci puča su izbegli iz zemlje, a nemački gnev se obrušio na one koji su bili iz "drugih redova". Franjina sreća je bila što mađarske okupacione vlasti u Novom Sadu nisu bile tako pedantne kao nemačke. Umesto Franje, greškom su uhapsili rođaka njegove supruge, Đorđa Ofnera. Nakon okupacije Kraljevine Jugoslavije uvedeni su antisemitski zakoni i svi Jevreji su bili izbrisani iz Advokatske komore. Uskoro, u julu 1941, došao je red i na Franju. Bio je pozvan na prisilan rad, no to nije bio nikakav koristan rad. Pod tim nazivom skrivalo se najgore mučenje i ponižavanje. Franju i ostale Jevreje su terali su da polugoli i bez oruđa ulaze u kanalizacijski odvod, bosonogi tucaju kamen i grade put, a onda su po tom oštrom kamenju terani da prevrću kamenje. Franje je nakon toga bio sav krvav. Franji su vezivali ruke iza leđa, pa su ga tako pod užasnim mukama vešali. Jednoga dana, dok je bio na prinudnom radu, Gestapo je upao u stan u kojem se nalazila Franjina supruga Ilka. Tražili su Franju i pretresali njegove stvari. Ilika je uspela da mu dojavi da se nikako ne vraća kući. Franja se nakon suprugine dojave skrivao kod rođaka. Srećom, isti onaj Đorđe Ofner, rođak Franjine supruge koji je umesto njega bio uhapšen, je bio najbolji novosadski dečji lekar. I kad su se deca glavno komandujućeg mađarskog okupatora razbolela, on ih je lečio i izlečio. Za nagradu, izdejstvovao je za Franju i Iliku dozvolu za put u Budimpeštu. Franja i Ilka su tako uspjeli izbjeći zloglasnu Novosadsku raciju koja se dogodila sam par dana prije njihovog bijega iz Novog Sada. U toj raciji su poginuli mnogi članovi njihove porodice. U Pešti su se deset meseci krili pod falsifikovanim dokumentima, a onda su uspeli, preko Rumunije i Bugarske, da stignu do Istanbula.

Emigracije, život i smrt u Izraelu

Franja je u Istanbulu surađivao sa američkom i engleskom kontra obaveštajnom službom i pomagao izbeglicama iz Evrope. Nakon nekog vremena uspio se ilegalno useliti u Palestinu. Od 1945 bio je dopisnik najvećih svetskih novina sa jednog od najvećih svetskih žarišta, Bliskog istoka. Njegovi tekstovi, pisani za Herald Tribune, Christian Science Monitor, Observer, Die Welt, preko svetske medijske mreže objavljivani su u 38 zemalja, skoro na svim kontinentima. Kao novinar je posetio preko 40 država. 1946 bio je prisutan krunisanju emira Abdale za kralja Transjordanije, a dve godine kasnije, u Tel Avivu, proglašenju Države Izrael. Bio je glavni urednik izraelskog dnevnog lista na francuskom jeziku L'Information, zamenik glavnog urednika The Jerusalem Post na engleskom. Predavao je istoriju svetske žurnalistike na tel-avivskom Univerzitetu od 1957 do 1984, bio je predavač na univerzitetima u Jerusalimu, Bonu, Berlinu, Ženevi i kao gost na poznatim univerzitetima u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD). U dubokoj starosti, već gotovo slep i bolestan, koristio je poslednje snage da završi svoje životno delo, knjigu "Svedok Istorije". U toj knjizi je opisao svoj uzbudljiv život, ličnosti i dogadjaje. Kroz njegovu sudbinu Jevrejina u jugoslovenskoj dijaspori između dva svetska rata, izbeglice u Istanbulu tokom strahota Drugog svetskog rata, svedoka stvaranja i raspada Kraljevine Jugoslavije, stvaranja i izrastanja nacionalne jevrejske države, prelama se čitava istorija 20. veka. Intervjuirao je mnoge svjetske ličnosti, među inima i: šaha Irana Muhameda-Rezu Pahlavija, kralja Etiopije Hailea Selassieja, kralja Maroka Hasana II., prvog premijera Izraela Davida Bena-Guriona i dr.

Franja je tokom života još dva puta vidio rodnu zemlju. U Novi Sad je prvi put nakon emigracije stigao tek nakon deset godina, 1951 godine. Iz Izraela je došao u Novi Sad i 1991, na TV emisiju o Davidu Dadi Elazaru. 1991 godine jednoglasnom odlukom skupštine grada Franja je bio predložen za počasnog građanina Novog Sada. Režim Slobodana Miloševićeva je, međutim, sprečio realizaciju ovog predloga. On nije realizovan ni do dan-danas. 2006 godine, Franja je bio proglašen za počasnog člana "Nezavisnog društva novinara Vojvodine".

Franja Ofner je umro u Izraelu 2011 godine.

Reference

Napomena: Ovaj tekst ili jedan njegov dio preuzet je s mrežnih stranica El Mundo Sefarad. Vidi Wikipedia:Dozvole za objavljivanje (Wikipedia:Dozvole za objavljivanje/El Mundo Sefarad).