Pavle od Tarsa
Pavle iz Tarza, poznat kao apostol Pavao (grčki Παῦλος, hebrejski שָׁאוּל Scha'ul; Tarz, 5. - Rim, 65.) je bio jedan od najvećih hrišćanskih misionara ikad, i teolog koji je napisao većinu knjiga Novoga Zavjeta.[1] Osnivao je crkve počev od okoline Jerusalima pa sve do Ilirika.[2]
Pavle isprva nije bio među Isusovim učenicima, već je bio farisej i gonitelj hrišćana. Nakon mistične vizije doživljava preobražaj i postaje kršćanski apostol. Imao je četiri misijska putovanja. Putovao je po Maloj Aziji, Grčkoj, istočnom Sredozemlju, došao je i u Španiju. Mnogo je nevolja doživio na putovanjima, više puta bio je zatvoren u tamnicu, doživio je nekoliko brodoloma. Organizovao je hrišćansku crkvu među nejevrejima širom Rimskog carstva.
Pavao je pisao puno poslanica kršćanskim zajednicama, koje su postale dio Biblije. On je svojim teološkim tumačenjem dao prvo temeljno opravdanje odvajanja hrišćanstva od poštovanja Mojsijevog Zakona, propovedao je „slobodu od Zakona“ i ulazak nejevreja („inovjernih“) u Crkvu, tumačeći da Izrail predstavlja granu na koju se kaleme Grci.[3]
Hrišćanska crkva ga slavi kao sveca i mučenika. Kritičari smatraju da je značajno izmenio Isusovu poruku.
Pavao se rodio i živeo, bar u prvim godinama svog života, u Tarzu kilikijskom (u današnjoj Turskoj, tada u Rimskom Carstvu). Tars, sedište poznatog Univerziteta u to vreme,[4] i centar stoičke filozofije, prednjačio je u Pavlove vreme po helenskom obrazovanju, čak i u odnosu na Atinu i Aleksandriju.[3] Pavle je bio židovski student Talmuda. Osnov i centar njegovog obrazovanja bila je svakako, kao i za sve judejske mladiće, sinagoga sa izučavanjem Tore i judejske pobožnosti. Činjenica da Pavle poznaje Stari zavet i da ga u svojim poslanicama upotrebljava po grčkom prevodu.[3] Izučio je zanat za izrađivača šatora.
Mrzio je kršćane, čak je pomagao pri ubojstvu sv. Stjepana. Savle je gonio Crkvu, upadao je u domove verujućih, hvatao ih i slao u zatvor.[2] Na putu u Damask, da uhapsi grupu kršćana, doživeo je svoje preobraćenje. Prema sopstvenim rečima, oslijepio je od jakog nebeskog svijetla i čuo Isusove riječi : ”Savle, zašto me progoniš? ” To iskustvo je na njega tako utjecalo,da se obratio na kršćanstvo, dao se krstiti i počeo naviještati Evanđelje. U Jerusalemu, u početku su bili sumnjičavi prema njemu, dok se nisu uvjerili da se stvarno obratio. Po prelasku Savla u hrišćanstvo Barnaba ga je prvi uveo među apostole i postao mu dobar prijatelj.
Novi preobraćenik Pavle i vođa antiohijskih hrićana Barnaba postaju bliski suradnici u misionarskom radu. Prvi prijem „nejevreja“ u jevrejsku hrišćansku zajednicu dogodio se sa saglasnošću vođstva hrišćanske zajednice u Jerusalimu pre 46–47. godine, kada su Pavle i Varnava posetili Jerusalim da bi doneli pomoć zajednice u Antiohiji za zajednicu u Jerusalimu.[3] Nakon prihvatanja prvih "inoveraca" u hrišćansku zajednicu, oni čini dalji korak u traženju "neznabožaca" misionarskom metodom. Pavle, zajedno sa Varnavom, predstavlja možda inicijatora ovog plana.[3]
Barnaba i Pavle su krenuli na prvo misionarsko putovanje (47–48) koje počinje u Antiohiji i obuhvata Kipar, Pergu i Pamfiliju, Antiohiju Pisidijsku, gradove Likaonije (severna Galatija), kao Ikoniju, Listru i Derve. Varnava je bio veoma uticajan među hrišćanima. U gradu Listri, ljudi su prozvali Varnavu Zevsom (vrhovno božanstvo), dok su za Pavla odabrali ime Hermes (glasnik bogova) (Dela 14:12). U svim ovim gradovima i oblastima Galatije osnivane su zajednice koje čine hrišćani Jevreji i nejevreji, koji u početku žive harmonično bez naročitih problema, kao što je bio slučaj u Antiohiji.[3]
Prva ozbiljna kriza glede položaja „nejevreja“ u zajednici nastaje u Galatiji i Antiohiji 49. godine, po pitanju obaveznosti obrezanja hrišćana.[3] Među hrišćanima su se razvile dve struje. Judeohrišćani su verovali u obaveznost Mojsijevog zakona, dok je Pavle govorio da su nejevreji slobodni od njega. Pavle je želeo da ukine obrezivanje i ostale zakone kojih su se oni pridržavali (Dela 21:21), zbog čega je sav Jerusalim bio u pometnji (Dela 21:31). Varnava je verovao da ljudi neće zaslužiti spasenje ukoliko se ne obrežu po jevrejskom običaju. Između njih dvojice “...dođe do zaoštrenosti, tako da se rastaše jedan od drugoga” (Dela 15:39).
Radi rešavanja spora, da li je nejevrejima koji su prihvatili Isusovo učenje obavezan Mojsijev Zakon, sazvan je sabor ranih kršćanskih vođa u Jeruzalemu oko 49. godine.[3] Pavle je bio glavni zastupnik stava da nejevreje treba osloboditi od poštovanja jevrejskog zakona. U početku se mnogi apostoli, uključujući i Petra, nisu slagali sa tim. Pavle je na saboru postavio sledeće pitanje Petru: „Kada ti koji si Jevrejin živiš neznabožački a ne judejski, zašto prisiljavaš neznabošce da žive judejski?“ (Gal. 2, 14). Nakon toga, sabor je delimično podržao Pavlovo gledište. Odlučeno je da se nejevreji preobraćeni na kršćanstvo ne moraju držati Mojsijevih zakona, uključujući obrezivanje muške djece, ali su zadržane zabrane konzumacije krvi, krvavog mesa, mesa nepravilno zaklanih životinja, bluda i idolatrije.
Drugo Pavlovo misionarsko putovanje (49–52. godine) počinje u Antiohiji u pratnji Sile — ovaj put bez Varnave. Posle posete Crkvama Likaonije i pridruživanju Timoteja u Listri, odlazi u Frigiju i galatijsku zemlju i u nastavku u Troadu, posle koje, nakon jedne vizije, ide u Makedoniju. Tu mu se priključuje i Luka, koji u Delima apostola od tada opisuje događaje u prvom licu množine. U Filipima u Makedoniji se osniva prva Crkva na tlu Evrope. U nastavku putovanja Pavle stiže preko Amfipolisa i Apolonije u Solun, koji zbog progona brzo napušta, te stiže do Bera — gde iz istih razloga ostaje kratko — i odatle u Atinu, gde nije imao uspeha.[3]
Dela apostolska navode govor u Atini i navodi dva imena, Dionisija Areopagita i Damaru koji su plod ove posete. Atinjani su posmatrali Pavla sa sumnjom i stavom „da čujemo opet o tome“. Čini sa da je, po Luki, propoved o vaskrsenju mrtvih, bila glavni kamen spoticanja za atinske filosofe. Sledeća stanica na putovanju bio je trgovački grad Korint, u kome Pavle ostaje godinu i po dana u društvu Akile i Priskile i piše dve poslanice Solunjanima. Iz Korinta, zajedno sa Akilom i Priskilom, odlazi u Efes, iz koga posećuje Kesariju u Palestini i možda zakratko Jerusalim, da bi se vratio u Antiohiju, u kojoj ne ostaje dugo i napušta je jednom za svagda.[3]
Treće misionarsko putovanje (52–56. godine) ima za cilj Efes, odakle Pavle posećuje Malu Aziju i Grčku. Tada, najverovatnije u Efesu, gde je Pavle zatočen, nastaju sve ili neke od Poslanica iz sužanjstva (Filipljanima, Kološanima, Filimonu, Efescima), iako ih predanje smešta u vreme kasnije Pavlovog sužanjstva u Rimu.[3] Od Pavlovih delatnosti tokom ovog putovanja izdvajaju se odnosi sa Crkvom u Korintu. Plod tog odnosa je nekoliko putovanja tamo, kao i sačuvana prepiska (1. i 2. Korinćanima), a možda i treća poslanica (po nekima i četvrta) koje nisu sačuvane.[3] Prilikom treće posete Pavla Korintu, nastaje Poslanica Rimljanima, teološki tekst koji će između ostalog otkriti i Pavlov stav o položaju „neznabožaca“ u hrišćanstvu.
Zabeleženo je i četvrto putovanje apostola Pavla (62–64. godine), posle njegovog boravka i dvogodišnjeg zatočeništva u Rimu, koje pokriva zapad, možda sve do Španije. Po Pastirskim poslanicama (1. i 2. Timoteju i Titu) ovo putovanje obuhvata i ponovni put na istok, uglavnom u Malu Aziju, Krit, Makedoniju i Ilirik, da bi se ponovo završilo u Rimu.[3]
Pavle je osnivao crkve po čitavom istočnom Sredozemiju, uglavnom u urbanim centrima. On je od svojih preobraćenika stvorio čvrsto povezane zajednice koje Vejn Miks naziva „prvim gradskim hrišćanima". Bile su to socijalno i etnički raznovrsne skupine u kojima su bili izmešani trgovci, robovi i bogati pokrovitelji, čija je dužnost bila da pomažu i podržavaju jedan drugog, očekujući Hristov trijumfalni povratak.[5]
Pavle je, po predanju, u Rimu stradao mučeničkom smrću u toku Neronovog progona. Prema predanju, odrubili su mu glavu mačem oko 65. godine.
Pavle je napisao najveći deo Novog Zaveta, odnosno pripisuje mu se četrnaest poslanica koje podrobno izlažu njegovo viđenje hrišćanstva. Pavlove poslanice su bile napisane pre Matejevog, Markovog, Lukinog i Jovanovog evanđelja. On je imao ključnu ulogu u pisanju Novog zaveta, jer su čak i četiri jevanđelja napisana pod uticajem njegovih poslanica, kako sam ističe: “Po blagodati Božijoj koja mi je dana, ja sam kao mudri neimar postavio temelj, a drugi naziđuje.” (1 Korinćanima 3:10).
Sledeće poslanice se tradicionalno smatraju Pavlovim:
- Poslanica Rimljanima
- Prva poslanica Korinćanima
- Druga poslanica Korinćanima
- Poslanica Galaćanima
- Poslanica Efežanima
- Poslanica Kološanima
- Poslanica Filipljanima
- Prva poslanica Solunjanima
- Druga poslanica Solunjanima
- Prva poslanica Timoteju
- Druga poslanica Timoteju
- Poslanica Titu
- Poslanica Filemonu
- Poslanica Hebrejima
Među poslanicama koje se tradicionalno nazivaju Pavlovim, biblijska kritika razlikuje autentične i neautentične, to jest one kojima je autor Pavao, te one kojima je autor neki drugi kršćanski pisac. I jedne i druge smatraju se u kršćanstvu nadahnutima.
Jedan od najpoznatijih njegovih tekstova je "Hvalospjev ljubavi" iz Druge poslanice Korinćanima.
Pavle mnoge jevrejske i grčke pojmove puni novim značenjem.[3] On široko primenjuje helensko obrazovanje u svome učenju. Pavle citira izreku „loše društvo kvari dobre običaje“ (1. Kor 15, 33), koju su koristili Menandar i Euripid. Takođe, neke stoičke ideje iznosi kao hrišćanske, na primer pojam „vrline“ (Fil 4, 8), naročito „dovoljnosti“ (Fil 4, 11) i „saobraznosti“ (1. Kor 7, 35). Pavle pribegava „prirodi“ kao učiteljici dobra (1. Kor 11, 14) i pozajmljuje šire forme iz helenskog pogleda na svet, kao što je polarizovanje idejnog i iskustvenog sveta, „bića“ i „nebića“, „tela“ i „duha“ itd. (up. Rim 1, 20; 4, 17 i 8, 3–4).[3]
Razlika između prostih hrišćanskih „vernika" i onih koji poseduju „gnosis" javlja se već u Pavlovim poslanicama. Pavle kaže da se jednom prilikom »našao na trećem nebu — da li telom ili dušom, to ne znam«. Tamo je u zanosu mistične ekstaze »čuo stvari koje se ne mogu saopštiti, koje čovek ne sme izreći«.[6] Pavle kaže da je kroz duhovno opštenje sa Isusom otkrio »skrivene misterije« i »tajnu mudrost«, koje ne deli sa svima nego sa hrišćanima koje smatra zrelim.[7]
U Prvoj poslanici Korinćanima (poglavja 8 i 9), Pavle kaže da je on, zbog sopstvene gnose, slobodan da jede i pije šta želi, slobodan da putuje sa sestrom hrišćankom kao sa suprugom i slobodan da živi kao evanđelista na račun zajednice.[8] Ipak, kaže Pavle, „pošto nema svako gnosu" (Prva Korinćanima 8: 7-13), on se dragovoljno odriče tih sloboda, u korist čovekoljublja, kako ne bi uvredio potencijalne probraćenike ili nezrele hrišćane.[8]
U Poslanici Efešanima se govori o različitim kosmičkim "silama", "vlastima" i "poglavarstvima" (vidi arhonti) što obitavaju "ispod neba", u "tami ovoga sveta", i s kojima treba voditi neprekidnu metafizičku borbu. Pavlova teologija izložena u Efešanima je, bar u nekim svojim elementima, bliska gnosticizmu.[9]
Pavle je važna ličnost kristologije apostolskog doba. Kod njega je pojam »Sin Božji« već poprimio drukčije značenje, te se Isus navodi kao Sin Božji od samog početka. Centralne teme njegove hristologije su ideja o pred-postojanju Krista i slavljenje Krista kao Kyriosa (Gospodin).[10] Isus više nije bio čovjek uzvišen do boga, već je bio bog sišao da postane čovjek.[11]
I ako imam proroštvo i znam sve tajne i sva znanja, i ako imam svu vjeru da i gore premještam, a ljubavi nemam, ništa sam.
I ako razdam sve imanje svoje, i ako predam tijelo svoje da se sažeže, a ljubavi nemam, ništa mi ne pomaže.“Prva poslanica Korinćanima 13:1-8
Pavlove poslanice pružaju obilje dokaza da su žene imale istaknutu ulogu u hrišćanskim zajednicama tog vremena.[12] Pavle u poslanici Galaćanima navodi stariju izreku da »u Hristu nema ni muškog ni ženskog« i odobrava rad žena koje on priznaje kao đakonese i saradnike.[13] U poslanici Rimljanima, on, na primer, pominje Febu, koja je đakonesa (ili sveštenica) u crkvi u Cenkri i pokroviteljka samog Pavla, kojoj on poverava zadatak da odnese njegovu poslanicu u Rim (stihovi 1-2). I tu je Priska, koja je zajedno sa svojim mužem Akvilom odgovorna za misionarski rad među neznabošcima i koja izdržava hrišćansku zajednicu u svojoj kući (stihovi 3-4; zapaziti da se ona pominje prva, a ne muž). Tu je Marija, Pavlova koleginica koja radi među Rimljanima (st. 6); tu su takođe i Trifena, Trifoza i Persis, žene koje Pavle naziva svojim „saradnicama" u evanđelju (st. 6, 12). A tu su i Julija i majka Rufusova i Nerejeva sestra, koje sve izgleda imaju istaknut položaj u društvu (stihovi 13, 15). A najupečatljivije od svega je što on pozdravlja jednu ženu, Juniju, kao istaknutog apostola, starijeg od njega u pokretu.[14]
Međutim, u Pavlovim poslanicama postoje i drugačiji pasusi. U Poslanici Korinćanima stoji: »... žene treba da ćute u crkvama. Jer se njima ne dozvoljava da govore, nego treba da budu potčinjene. Sramotno je za ženu da govori u crkvi.« (I 14, 34) Zbog ne slaganja sa Pavlovim kontekstom, ovo neki proučavaoci smatraju za kasniji pisarski umetak.[12]
Pavlova ambivalentnost je dvojako uticala na položaj žena u ranom hrišćanstvu. U nekim crkvama se nakon njega naglašavala jednakost u Hristu; u drugim potreba da žene ostanu potčinjene muškarcima.[12]
Isus je propovedao evanđelje Jevrejima govoreći: “Ja sam poslan samo izgubljenim ovcama doma Izraelova” (Matej 15:24, 10:5-6). Prvobitni učenici su takođe propovedali evanđelje samo Jevrejima (Dela 11:19). Pavle je proširio hrišćanstvo na nejevreje, počevši da propoveda svim narodima.[12] On je tvrdio da je njemu “povereno evanđelje za neobrezane kao Petru za obrezane” (Galatima 2:7), podrazumevajući pod obrezanima Jevreje, a pod neobrezanima ostale narode. Pavle objavljuje jednakost Jevreja i nejevreja, robova i slobodnih ljudi, muškaraca i žena u novoj veri:
Nema više Jevrejina ni Grka; nema više roba ni slobodnjaka; nema više muškoga ni ženskoga: jer ste svi vi jedno u Hristu Isusu.[15]
Pavle je ubeđivao pripadnike politeističkih religija Rimskog Carstva da je jevrejski Bog jedini kome se treba moliti i da je Isus njegov sin koji je sve grehe ovog sveta uzeo na sebe i umro zbog njih, i koji će se uskoro vratiti radi suda na zemlji (vidi 1 Sol. 1:9-10).[12]
Pavle je želeo da ukine post, obrezivanje i ostale zakone kojih su se prvobitni jevrejski hrišćani pridržavali. U svojim poslanicama (kao što su Rimljanima i Galatima), Pavle piše da spasenje dolazi pomoću vere u Hrista, a ne obavljanjem radnji koje propisuje jevrejski zakon.[12] Zajednice koje su sledile učenja Pavla uveliko su prisvojile njegovo ubeđenje da je "Hrist kraj zakona za svakoga ko veruje, bio on Jevrejin ili nejevrejin". Većina vernika tumačila je tu Pavlovu izjavu kao tvrdnju da su obrezivanje i poštovanje košer zakona i jevrejskih festivala u suprotnosti sa evanđeljem.[8]
U Delima apostolskim se spominje ta Pavlova nova doktrina i veli: “O tebi (Pavlu) su obavešteni da sve Judejce, koji su među mnogobošcima, učiš i odvraćaš od Mojsija, govoreći im da ne obrezuju svoju decu i da ne žive po svojim običajima” (21:21), dodajući da je sav Jerusalim bio u pometnji zbog Pavla (Dela 21:31).
Apostol Pavle i njegovi učenici su polemisali s Isusovim učenicima okupljenim u Jerusalimu oko grupe predvođene Jakovom. Pavle i njegovi pratioci bili su pobornici kulta vaskrslog Hrista, i svojim su mitološkim interpretacijama neposredno doprineli formiranju nove religije, hrišćanstva, kao svojevrsnog teološkog otklona u odnosu na eshatološki judaizam Isusa, Jakova i njihovih prvih pristalica.[16]
Pavle danas ima veoma istaknutu ulogu u hrišćanstvu i smatra se zaslužnim za njegovo globalno širenje. Spomendan mu je 29. 6., zajedno sa sv. Petrom.
Zaštitnik je pisaca, novinara, glasnogovornika, biskupa, misionara, izrađivača šatora, protiv zmijskog otrova, članova pokreta Cursillo, grada Rima, Malte i mnogih drugih mjesta širom svijeta.
Propovedanja Petrova, ranohrišćanski spis s početka 2. veka, prenosi da Pavle među poganima naučava nauku koja nije u skladu sa Zakonom, te Mojsijev zakon odbacuju oni pokršteni pogani koji su prihvatili učenje od »čovjeka neprijatelja«, tj. Pavla.[17] Spis je izložen u vidu propovijedi koje apostol Petar šalje jeruzalemskom biskupu Jakovu, koji je pravi poglavar čitave hrišćanske Crkve (episcopus episcoporum).
Novoplatonski filozof Porfirije (oko 233-309) kritikuje apostole, posebno Pavla, jer su pisali izmišljene laži i pripisali Isusu stvari koje nikada nije radio. Porfirije ocenjuje da je Pavlova nedosljednost "proračunata lukavština, svjesna dvoličnost", kojom se želi svima dodvoriti:
Pavao želi biti svima sve, Židov sa Židovima, Grk s Grcima, barbarin s barbarima, a sve je to laskanje požudama ljudi u želji za taštom slavom i za dobrim parama.[17]
Euzebije početkom 4. veka piše o postojanju judeo-hrišćana ebionita, koji smatraju da je potrebno odbaciti Poslanice apostola Pavla, nazivajući ga odstupnikom.[18]
Novovekovni filozof Fridrih Niče smatra da je Pavle, "taj užasni varalica" krivotvorio Isusovu poruku, i istorijsku istinu Evanđelja. Niče smatra da ni sam Pavle nije verovao u laž o "uskrslom" Isusu koju je širio, već je to činio iz koristoljublja:
"Radosna vest" u stopu je pratila ono najgore od svega: ono Pavlovo. U Pavlu se otelovljava tip suprotan "radosnom vesniku", genije u mržnji, u viziji mržnje, u nezahvalnoj logici mržnje. Šta sve za mržnju nije žrtvovao ovaj dysangelist! Pre svega, iskupitelja... Život, primer, poruka, smrt, smisao i pravo celog Jevanđelja — ništa više nije postojalo kada je ovaj krivotvoritelj shvatio da je mržnja jedino što bi mogao da upotrebi. Ni realnost, ni istorijska istina! ... I ponovo je sveštenički instinkt Jevrejina počinio isti veliki zločin nad istorijom — jučerašnjicu, prekjučerašnjicu hrišćanstva on jednostavno precrtava i za sebe izmišlja istoriju pravog hriščanstva... Pavle je jednostavno pomerio težište tog ukupnog postojanja iza tog postojanja — u laž o "uskrslom" Isusu. U osnovi, on uopšte nije mogao da upotrebi život iskupitelja — trebala mu je samo smrt na krstu i još nešto više... Jedan Pavle, čiji je zavičaj bio sedište prosvećenog stoicizma, držao je za časno da od jedne halucinacije napravi dokaz za iskupiteljevo nadživljavanje... Pavle je hteo cilj, dakle hteo je i sredstva... Ono u šta on sam nije verovao, idioti među koje je širio svoje učenje verovali su.[19]
Niče smatra da je Pavlu trebala moć, a to je mogao postići samo konceptima, doktrinama, simbolima kojima se tiranišu mase, formiraju stada.[19] Pavle je izumeo boga koji "sramoti svetovnu mudrost", da bi objavio rat dobrim filolozima i lekarima aleksandrijske škole.[19] On je otkrio kako može pomoću malog sektaškog hrišćanskog pokreta na rubu jevrejstva zapaliti "svetski požar", kako se simbolom "boga raspetog na krstu" mogu sva skrivena komešanja u Carstvu koncentrisati u ogromnu moć. Pavle je iskoristio hrišćanstvo kao formulu za podizanje podzemnih kultova svih vrsta - na primer Ozirisov, velike Majke, Mitrin — i njihovo sabiranje. On je predstave kojima su te religije opčinjavale mase, "surovo, bez ikakvog obzira prema istini", stavio u usta njegovom izmišljenom "spasitelju".[19]
- ↑ Pavlovi spisi čine 14 od 27 knjiga Novog zavjeta
- ↑ 2,0 2,1 Eusebije, Istorija crkve (scribd)
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-03-26.
- ↑ Tars, Biblijski rečnik - Radomir Rakić, Zlatousti, Beograd 2002 (ISBN 86-83623-07-6)
- ↑ Wayne Meeks, The First Urban Christians: The Social World of the Apostle Paul. New Haven: Yale University Press, 1983.
- ↑ Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
- ↑ Druga poslanica Korinćanima 12 : 2—4.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
- ↑ Milan Vukomanović, Religija i politika u najranijem hrišćanstvu
- ↑ Christ in Christian Tradition: From the Apostolic Age to Chalcedon' by Aloys Grillmeier, John Bowden 1975 ISBN 0-664-22301-X pages 15-19 [1]
- ↑ Erich Fromm, Dogma o Kristu (scribd)
- ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Bart Ehrman - Isus to nije rekao (scribd)
- ↑ Wayne Meeks, »The Image of the Androgyne«, str. 180 i dalje.
- ↑ Bernadette Brooten, »Junia... Outstanding Among the Apostoles«, u: Women Priests ed. L. and A. Swidler (New York, 1977), str. 141—144.
- ↑ Poslanica Galatima 3:28.
- ↑ Intervju – Milan Vukomanović
- ↑ 17,0 17,1 Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
- ↑ Euzebije, Historija Crkve, III, 27
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 Friedrich Nietzsche – Antikrist
- Encyclopædia Britannica: Paul, 1911
- "Saint Paul, the Apostle." Encyclopædia Britannica Online. 2009.
- Catholic Encyclopedia: Paul of Tarsus
- Maps of Paul's three missionary journeys and final captive journey
- Paul's mission and letters From PBS Frontline series on the earliest Christians.
- The Apostle and the Poet: Paul and Aratus Dr. Riemer Faber
- Pavle je falsifikovao Isusovo učenje Arhivirano 2011-11-19 na Wayback Machine-u