Prijeđi na sadržaj

Jeres u hrišćanstvu

Izvor: Wikipedija
Spaljivanje Amalrikana (1210)

Jeres (grč. αἵρεσις aíresis - izbor) u hrišćanstvu, a posebno u katoličkoj i pravoslavnoj crkvi, označava sva mišljenja o verskim dogmama, koja se razlikuju od zvaničnog učenja crkve. U širem značenju, jeres je shvatanje u filozofiji, politici ili nauci, koje se razlikuje od službenog (vidi disident). Broj gledišta koja su tokom istorije okarakterisana kao jeretička je popriličan.

Heretik je čovek koji o verskim pitanjima drukčije misli, koji odstupa od "pravoverja". To može biti bilo ko čije poglede neko drugi ne voli ili žigoše.[1] Poznati heretici su najčešće ljudi istrajni u svom uverenju, koji se pre okreću protiv crkvenih vlasti nego odriču uverenja. Kako je Isusovo učenje odstupalo od zvaničnog toka jevrejske religije, on je također bio proglašen heretikom.[2]

Pored verskog sadržaja, jeretički pokreti u srednjem veku su često nosili zahteve proletarijata za duhovnim preporodom i društvenom pravdom, dovodeći u pitanje crkvenu i svetovnu vlast. Kršćanska hereza je često osuđivala društvene hijerarhije, privatno vlasništvo i akumulaciju bogatstva, i širila među ljudima egalitarno shvatanje društva. Mnogi heretici su delili ideal apostolskog siromaštva i želju za povratkom jednostavnom zadružnom životu, koji je odlikovao prvobitnu crkvu. Vođeni Evanđeljem, oni su podučavali kako Hrist nije imao nikakvo vlasništvo i da se crkva mora odreći svojih poseda.[3]

Bitan aspekat jeretičkih pokreta jeste visoki status koji su dodeljivali ženama. Žene su imale ista prava kao muškarci i mogle da uživaju u društvenom životu i slobodi kretanja, što u srednjem veku nigde drugde nisu mogle. U jeretičkim pokretima, katarima i valdenzima i drugim, žene su imale pravo da izvode obrede, da propovedaju, krste, pa čak i steknu sveštenički status. Žene su u istoriji jeresi bile zastupljene više no u jednom drugom aspektu srednjovekovnog života.[3] Sredinom XIV figura jeretika sve više poprima lik žene, pa su do početka XV veka glavna meta progona jeretika postale veštice.[3]

Crkva nikada imala blakonaklon stav prema slobodi izbora u pitanjima vere. Ona je vekovima osuđivala jeretike, šireći o njima zastrašujuće predstave. Već se i sama optužba za jeres pokazala kao moćno oružje, kojim je svaki neugodan protivnik mogao da bude uništen. Pejgels podseća da "istoriju pišu pobednici", te nije čudo što je pobednička strana definisala pojmove, nazivajući sebe »pravovernim«, a svoje protivnike »jereticima«.[1]

Historija pojma

[uredi | uredi kod]

Osuđujući raznolikost ranohrišćanskog pokreta, biskup Irenej Lionski (oko 180. godine) i njegovi sledbenici su naglašavali da može postojati samo jedna crkva, a izvan te crkve »spasenja nema«.[4] Samo su njeni članovi ortodoksni (doslovno, »pravomisleći«) hrišćani. Ko god bi dovodio u pitanje propisana mišljenja i zastupao drukčija gledišta, bivao je proglašen heretikom i isključivan.[1]

Tertulijan, preobraćenik iz severnoafričkog grada Kartagine, ističe da izbog ne valja jer uništava jedinstvo grupe. On se slaže sa svojim savremenikom Irenejem da sve ljude koji skreću od većinskog konsensusa treba osuditi kao, jeretike". Tertulijan kaže, citirajući Pavla, da hrišćani treba „svi da govore i misle isto".[5] Ko se odvaja od konsensusa jeretik je po definiciji, jer, kao što Tertulijan ističe, grčka reč hairesis doslovno znači „izbor". Prema tome, „jeretik" je „onaj koji bira."[6] Tertulijan kaže o ljudima koje kvalifikuje kao jeretike:

Veoma su često podeljeni iznutra, spremni da kažu, zaista sasvim iskreno, prilikom diskusije o nekim tačkama svoje vere: „To nije tako"; i „Ja to drukčije razumem"; i, Ja to ne prihvatam."[7]

Za Tertulijana izbor ne valja, jer izbor uništava jedinstvo grupe. On zaključuje da crkvene vođe ne smeju ljudima dopustiti vernicima da postavljaju pitanja, jer „pitanja čine ljude jereticima";[8] naročito pitanja kao: Odakle dolazi zlo? Zašto je zlo dopušteno? I koje je poreklo ljudskih bića? [9] U počecima hrišćanstva su glavni jeretici bili ljudi koji su čitali grčke filozofe. Tertulijan je to precizno odredio: "filozofi su patrijarsi jeretika", a njegov stav je kroz istoriju crkve bio široko prihvaćen. J. Majendorf navodi da su, po ocenama prvih sabora, „klasični filozofi bili jeresiarsi“, odnosno da su sve glavne hrišćanske jeresi rezultat njihovog uticaja.[10]

Hipolit Rimski (oko 225. g.) je u svoj spisak jeresi uključio i indijske filozofe:

Postoji ... među Indijcima jeres onih koji filozofiraju među braminima, koji žive samodovoljnim životom i uzdržavaju se (jedenja) živih stvorenja i sve kuvane hrane ... Oni kažu da je Bog svetlost, ne kao svetlost koja se vidi, niti kao sunce ili vatra; za njih je Bog govor, ne onaj koji se izražava određenim zvucima, već govor znanja (gnoze) putem kojeg mudri proniču u neotkrivene misterije prirode.[11]

Hereza u ranom hrišćanstvu

[uredi | uredi kod]
Glavni članci: Gnosticizam, Doketizam, Markioniti, Manihejstvo, Arijanstvo i Masalijani
Markion obrazlaže svoj kanon Novog zavjeta.

Sukob „jeresi“ i „ortodoksije“ u ranom periodu je povezan sa opštim odnosom helenizma i hrišćanstva. „Jeres“ je bila mišljenje, teoretski ili filosofski stav u pogledu neke teme. Izražavanje mišljenja i stvaranje „školi“ bilo je nešto što je helenizam posebno negovao i što u početku nije stvaralo nikakve teškoće. Pavle čak smatra da je dobro da među hrišćanima postoje „jeresi“, „da se pokažu koji su postojani.“[12] Jeres počinje da zadobija negativnu konotaciju i postaje tehnički termin tek kada počinje da se izražava mišljenje jednog ili više ljudi koje dolazi u sukob sa dogmom Crkve.[12] Biskup Ignjatije Antiohijski se 1. vijeku borio protiv doketa i judaista, za koje prvi upotrebljava izraz hereza[13], te je možda baš on zaslužan što se taj izraz odomaćio u Crkvi.[14]

Mnogi rani hrišćani su odbijali crkvenu vlast i hijerarhiju, čuvajući jednakost unutar zajednica. Irenej prenosi da su jeretici čiji je vođa bio Markus, na početku sastanka žrebom odlučivali ko će uzeti ulogu sveštenika, a ko deliti pričest kao biskup; jedan je čitao Sveto pismo prilikom službe, drugi se obraćao grupi kao prorok i držao duhovnu nastavu.[15] Kada bi se grupa sastala sledećeg puta, ponovo se koristio žreb kako bi se uloge menjale.[16] Tertulijan, takođe ih napadajući, govori o odnosima unutar zajednice "jeretika":

Tako je danas biskup jedan čovek, a sutra drugi; osoba koja je danas đakon sutra je čitač; onaj koji je danas sveštenik sutra je svetovnjak: oni čak i pastvi nameću dužnosti sveštenstva ! [17]

– Tertulijan

Tertulijan prenosi da i žene među »jereticima« sa muškarcima dele važne položaje: »One podučavaju, učestvuju u raspravama, prizivaju Duh, leče«.[17] Svi posvećeni, i muškarci i žene, ravnopravno su učestvovali u žrebanju: svako je mogao biti izabran da služi kao sveštenik, biskup ili prorok. Kocka je bacana na svakom sastanku, a razlike ustanovljene kockom se nisu mogle pretvoriti u stalne »rangove«. Po ugledu na apostole, odstranjivali su elemenat ljudskog izbora, verujući da kocka odražava Božji izbor.[18][19] Njihov sistem je osiguravao jednakost svih učesnika, što Tertulijan kritikuje:

Pre svega, nije jasno ko je novajlija, a ko vernik: oni svi imaju ravnopravan pristup, oni ravnopravno slušaju, ravnopravno se mole — čak i pagani, ako se neki zadese ... Oni takođe razmenjuju poljubac mira sa svima koji dođu ...[17]

Ovi hrišćani, koji nisu priznali crkvenu vlast, imali su i svoje spise. Otkrivenje po Petru, apokrif iz 3. vijeka, u vidu proročanstva uskrslog Isusa, govori da će vernicima »vladati jeretici«,[20] kako su oni nazivali ortodoksne hrišćane.[1]

Bit će i onih koji su van našeg broja, koji sebe nazivaju biskupima i đakonima, kao da su svoju vlast primili od Boga. Oni se pokoravaju odlukama vođa. Ti ljudi su suha korita.[21]

– Otkrivenje po Petru

Spis optužuje vođe crkve da su iskrivili Isusovo učenje stvorivši »veštačku crkvu« umesto istinskog hrišćanskog »bratstva«.[22] Vođe crkve ugnjetavaju svoju braću i zajednicu, što je dokaz da je to lažna crkva. U svojoj slepoj drskosti, oni tvrde da imaju isključivo pravo: »neki koji ne razumeju tajnu govore o stvarima koje ne razumeju, ali će se hvalisati da tajna istine pripada samo njima«.[23]

Car Konstantin spaljuje arijanske knjige nakon sabora u Nikeji 325.

Nakon što je kršćanstvo postalo službena religija u 4. vijeku, hrišćanski biskupi su zadobili vojnu podršku i počeli zapovjedati policiji koja ih je dotada proganjala.[1] Nakon toga, kazna za jeres je pooštrena, oni koji su se suprotstavljali vlasti biskupa su kažnjavani a njihovi spisi spaljivani i uništavani.[1] Napori biskupa da unište svaki trag jeretičkog »huljenja« pokazali su se tako uspešnim da su skoro sva obaveštenja o drugačijim vidovima ranog hrišćanstva — pre otkrića knjižnice Nag Hamadi — dolazila od golemih pravovernih napada na njih.[1]

Vizantijski car Justinijan (vladao od 527. do 565.) je doneo mnoge zakonske odredbe protiv jeresi, između ostalog:

»Želja je Naša da svi narodi koji žive pod blagom vlašću Naše milosti žive u veri koju je sveti apostol Petar doneo Rimljanima i koja se i danas propoveda onakvom kakvom ju je propovedao apostol. Određujemo stoga i zapovedamo da samo oni imaju pravo da se zovu hrišćanima koji se ovom zakonu pokoravaju, a da su svi ostali ludaci ili bezumnici na čije glave pada sramota jeresi. Oni najpre mogu očekivati osvetu Božju da bismo ih napokon i Mi kaznili presudom na koju Nas nadahnjuje nebo«.[24]

– Justinijanova pravna novela, 16. 1–2.

Heretički pokreti u srednjem veku

[uredi | uredi kod]
Glavni članci: Pavlićani, Bogomili, Katari, Valdenzi, Lolardi, Katarski krstaški rat i Inkvizicija

Jeretički pokreti u srednjem veku su imali vodeću ulogu u okviru antifeudalne borbe.[25] U srednjem veku, Crkvi je bila ideološki stub feudalne vlasti, najveći zemljoposednik u Evropi i jedna od institucija najdogovornijih za eksploataciju seljaštva.[3] Sve brojniji bezemljaški proletarijat bio je glavni protagonista jeretičkih pokreta u XII i XIII veku. Brojne jeretičke sekte – katari, valdenzi, Siromasi iz Liona, duhovnjaci, Apostolska braća – su više od tri veka cvetale među nižim klasama u Italiji, Francuskoj, Flandriji i Nemačkoj, kao najvažniji opozicioni pokret iz srednjeg veka.[3] Crkva ih je proganjala sa najvećom žestinom, ne štedeći sredstva u brisanju svakog traga njihovih učenja. Krstaši – poput onih koji su krenuli u pohod na albižane – su pozivani u borbu protiv jeretika, kao što su bili pozvani da oslobode Svetu Zemlju. Na hiljade jeretika je bilo spaljeno na lomačama, a da bi potpuno izbrisao njihovo prisustvo, papa Grgur IX je osnovao jednu od najsurovijih institucija u istoriji državne represije: Svetu Inkviziciju.[3]

Narodna jeres nije toliko odstupala od ortodoksnog učenja, koliko je bila protestni pokret, za radikalnu demokratizaciju društvenog života. U korenu narodne jeresi ležalo je uverenje da bog više ne govori kroz sveštenstvo, zbog njegove pohlepe i iskvarenosti. Ipak, izazov koji su uputili jeretici bio je pre svega politički. Engels je razlikovao jeretička uverenja seljaka i zanatlija, uperena protiv feudalne vlasti, i jeresi gradskih žitelja, uglavnom protest protiv sveštenstva.[26] Jeretički pokret je pružao alternativnu komunalnu strukturu međunarodnih razmera koja je članovima i članicama omogućivala pomoć i podršku, u širokoj mreži kontakata, škola i utočišta. Veze su održavane preko trgovačkih vašara, hodočašća i stalnog priliva izbeglica iz drugih zemalja, izloženih progonu. „Nema nijedne komune“, pisao je početkom XIII veka biskup Jacques de Vitry, „u kojoj jeres nema svoje pristalice, svoje branioce i vernike.“[3]

Krstaški pohod protiv katara u Langdoku bio je prvi krstaški pohod protiv Evropljana. Pohod je pokrenuo papa Inoćentije III 1209. godine. Tokom rata je usledilo je dramatično intenziviranje progona. Godine 1215, na četvrtom Lateranskom koncilu, Inoćentije III je u kanone ugradio skup mera koje su jeretike osuđivale na progonstvo, na konfiskaciju imovine i isključivanje iz građanskog života. 1224. godine car Frederik II je merama zaštite (Cum ad conservandum) jeres proglasio zločinom veleizdaje koji se kažnjava spaljivanjem na lomači. U periodu 1231–1233, papa Grgur IX je osnovao specijalni sud za iskorenjivanje jeresi: Inkviziciju. Godine 1252, papa Inoćentije IV je, uz saglasnost vodećih teologa tog vremena, odobrio mučenje jeretika.[3]

Crkva je koristila jeres kao optužbu protiv svake društvene i političke neposlušnosti. Godine 1234, da bi kaznio seljake koji su odbili da plate desetinu, bremenski biskup je na njih poslao krstaše, kao da su jeretici. Godine 1377, kada su se tekstilni radnici iz Iprea (Flandrija) latili oružja da bi se obračunali sa poslodavcima, oni su vešani ne samo kao pobunjenici već ih je Inkvizicija spaljivala na lomači kao jeretike. Također, tkaljama se pretilo ekskomunikacijom ako trgovcima ne bi isporučile proizvode svog rada u roku.[3]

Konačno uništenje jeretičkog pokreta usledilo je 1533. godine, kada su anabaptisti pokušali da osnuju Božji Grad u nemačkom gradu Minsteru. Taj pokušaj je ugušen u krvi, posle čega je usledio talas nemilosrdnih odmazdi nad proleterskim pobunama širom Evrope.[27]

Poznati hrišćani proglašeni jereticima

[uredi | uredi kod]
Jan Hus
Jovanka Orleanka
Lav Tolstoj

Poznati heretici su često bili uticajni mislioci i verski reformatori, koji su ostavili neizbrisiv trag u istoriji hrišćanstva. Jeretici koji su osnovali novo učenje se nazivaju jeresijarsi.

Heretički pokreti kao klasna borba

[uredi | uredi kod]
Glavni članak: Klasna borba
Spaljivanje Anne Askew u Smithfieldu 1546.

Crkva je pretstavljala najvišu sintezu i sankciju postojećeg feudalnog poretka. Jasno je da su u tim uslovima opšti napadi na feudalizam, a pre svega napadi na crkvu, i sva revolucionarna, socijalna i politička učenja morala istovremeno pretstavljati i teološke jeresi.[28]

– Fridrih Engels

U toku čitavog srednjeg veka feudalna crkva i država morale su voditi upornu borbu sa otporom ugnjetenih masa. Pokreti potlačenih su obično izbijali u vidu jeresi uperene protiv neke verske dogme, što je pretstavljo protest ne samo protiv vladajuće crkve već i čitavog vladajućeg poretka.[28]

Osnovni preduslov za nastanak jeretičkih pokreta u Zapadnoj Evropi bio je razvitak antifeudalnih elemenata, u tesnoj vezi s razvitkom gradova, trgovine i povećanjem broja gradskog plebsa, donjih gradskih slojeva, i njihovog učešća u društvenom i političkom životu. Jeretički pokreti najviše su se raširili u razvijenijim zemljama — u severnoj Italiji, južnoj Francuskoj i, delom, u južnoj Nemačkoj. U tim su zemljama gradovi postali glavna žarišta jeresi, a ona su delovala i na okolno seljačko stanovništvo. Srednjovekovni ustanci seljaka često su dobijali iz gradova razvijenu heretičku ideologiju, a isto tako i vođe ustanka. Kao na primer, seljački ustanak na severu Italije, kome je bio ka čelu fra Dolcino (1302—1307).[28]

Pored revolucionarnog, Engels navodi još dva tipa jeresi: jeres kao »izraz reakcije patrijarhalnih alpskih pastira protiv feudalizma koji je k njima prodirao (valdenzi)« i birgersku jeres, tj. opoziciju gradskih vrhova protiv bogatog sveštenstva, zahtev birgera za »jevtinom crkvom«, isto onako kako će docnije buržoazija zahtevati »jevtinu upravu«.[29]

Povezano

[uredi | uredi kod]

Izvori

[uredi | uredi kod]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
  2. ↑ Vidi Isus u Talmudu
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 „Silvija Federiči, Žene i jeres”. Arhivirano iz originala na datum 2013-03-29. Pristupljeno 2013-02-27. 
  4. ↑ Vidjeti Bauer, Orthodoxy and Heresy, 111—240.
  5. ↑ Tertullian, Prescription against Heretics, chap. 5.
  6. ↑ Tertullian, Prescription against Heretics, chap. 6.
  7. ↑ Tertullian, Against the Valentinians, chap. 4.
  8. ↑ Tertullian, Presciption against Heretics., chap, 7.
  9. ↑ Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
  10. ↑ Majendorf, Vizantijsko bogoslovlje, 77.
  11. ↑ Hippolytus, REF 1.24.
  12. ↑ 12,0 12,1 „Јован Зизијулас, Јелинизам и хришћанство”. Arhivirano iz originala na datum 2018-03-04. Pristupljeno 2013-03-29. 
  13. ↑ Efež 6, 2 i Tral 6,1
  14. ↑ Tomislav J. Šagi-Bunić - Povijest kršćanske literature (svezak I) (scribd)
  15. ↑ Irenaeus, AH 1.13.1—6.
  16. ↑ Irenaeus, AH 1.13.3
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Tertullian, DE PRAESCR. 41.
  18. ↑ Irenaeus, AH 1.13.4
  19. ↑ Za tehničku diskusiju žreba (kleros) videti: Pagels »The Demiurge and his Archons«, 316—318. Ovakva upotreba žreba postojala je i u drevnom Izraelu, gde se mislilo da Bog kroz njega izražava svoju volju, i među samim apostolima, koj i su žrebom izabrali zamenika Judi Iskariotskom (Dela apostola 1 :17—20).
  20. ↑ Petrova apokalipsa 74.16—21
  21. ↑ Knjižnica Nag Hammadi, Prvo hrvatsko izdanje, Biblioteka Svjetlost, Predgovor Jamesa Robinsona Arhivirano 2011-05-19 na Wayback Machine-u (scribd)
  22. ↑ Petrova apokalipsa, 78.31—79.10, u: NHL 343
  23. ↑ Petrova apokalipsa 79.28—29, u: NHL 343.
  24. ↑ O ideološko-političkom obrascu u SPC
  25. ↑ Charles H. Lea, History of the Inquisition of the Middle Ages, 1888.
  26. ↑ Friedrick Engels 1977: 43
  27. ↑ Po-chia Hsia 1988a: 51–69
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 ЦРКВА И ЈЕРЕСИ ОД XI ДО XIV ВЕКА
  29. ↑ Marks i Engels, Dela, t. VIII, str. 129.

Vanjske veze

[uredi | uredi kod]
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Jeres_u_hrišćanstvu&oldid=41560948