Crnogorci – razlika između verzija

Crnogorci; ćir. Црногорци
	Poznati predstavnici crnogorskog naroda
Ukupno pripadnika
	cca. 400.000–500.000
Značajna područja naseljavanja
	Crna Gora 278.865
Jezik
	crnogorski jezik
Vjera
	pravoslavlje, katolicizam, islam
Povezane etničke grupe
	Južni Slaveni

Interaktivna pretraga historije

← Starija izmjena Novija izmjena →

Uklonjeni sadržaj Dodani sadržaj

VizualnoWikitekst

U redovima

Verzija na datum 11 juli 2022 u 22:25

Crnogorci su južnoslavenski narod, koji pretežno živi u Crnoj Gori, gde čini relativnu nacionalnu većinu od 44,98% (prema poslednjem popisu stanovništva, 2011). Najviše srodni su im Srbi, Bošnjaci i Albanci. Crnogorci su većinom pravoslavne vere, te neznatnim delom muslimanske i katoličke vere, a govore, sa gotovo jednakom zastupljenošću, crnogorski jezik. Crnogoraca ima ukupno oko 599.000 (od toga u Crnoj Gori oko 273.000).

Moderna crnogorska nacija formirala se u periodu od 1876. do 1945. godine iz plemenskog društva - političkim, kulturnim, ekonomskim i teritorijalnim razvojem Stare Crne Gore koja se u procesu modernizacije transformisala u moderno društvo i državu, formirajući uz to i moderan crnogorski nacionalni identitet. U tom periodu desile su se krupne društvene i državne promene: konačan nestanak plemenskog društva, početak urbanizacije, prodor kapitalističkih odnosa, donošenje modernog građanskog zakonika^{[nb 1]} i prvog crnogorskog ustava, formulisanje ideologije crnogorstva u Glasu Crnogorca iz 1884. godine, formiranje modernog političkog života u obliku parlamenta i prvih političkih stranaka, puni međunarodni subjektivitet u međunarodnim odnosima, borba za obnovu crnogorske državnosti u Kraljevini SHS / Jugoslaviji i pobeda socijalističke revolucije u Drugom svetskom ratu, pod vođstvom KPJ, koja se u svom programu zalagala za priznanje crnogorske nacije. Poseban značaj za formiranja moderne crnogorske nacije predstavljaju četiri velika rata: Veliki rat (1876-1878), Balkanski ratovi (1912-1913), Prvi i Drugi svetski rat (redom: 1914-1918, 1941-1945) u kojima je Crna Gora vodila ratove za nezavisnost, proširenje, i na kraju, političku obnovu u okviru socijalističke Jugoslavije, posle njenog nestanka u Prvom svetskom ratu, kako na međunarodnom tako i na unutrašnjem planu.

U svim ovim ratovima i krupnim društvenim promenama došlo je, u manjoj ili većoj meri, do izražaja crnogorskog patriotizma i razvoja osećanja pripadnosti crnogorskoj državi i narodu bez obzira što su Crnogorci sebe tada smeštali u šire etničke okvire ((južno)slovenstvo i srpska narodnost), i uprkos predmodernim regionalnim i plemenskim razlikama Crnogoraca koje su obeležile najveći deo crnogorske istorije^{[nb 2]}. Ipak, treba imati u vidu da savremena etnička i nacionalna svest u običnom narodu skoro da nije postojala u Crnoj Gori do druge polovine 19. veka. Pavle Rovinski, ruski etnograf, koji je boravio 30 godina u Crnoj Gori u drugoj polovini 19. veka ukazuje da su hrišćanska vera i plemenski identitet bili najvažniji identiteti, a da je etnička svest bila podudarna sa plemenskim identitetom. Koliko je bilo plemena, toliko je bilo narodnosti, navodi Rovinski,^[14] Današnja teritorija Crne Gore bila je dugo u 19. veku izdeljena regionalno na Staru Crnu Goru, Brda, Hercegovinu, Primorje i kasnije Novopozarski sandžak. U predmodernoj Crnoj Gori, dominirali su plemenski identiteti i politička ili regionalna imena: Crnogorci, Brđani, Hercegovci, Primorci itd. Etnički okvir iz koga se razvio moderni crnogorski narod (nacija) činila su plemena Stare Crne Gore, Brda, Primorja i Stare Hercegovine, čiji je politički centar u borbi protiv Osmanskog Carstva, bila višekovekovna predmoderna država Stara Crna Gora u kojoj su delovale dve ključne političke institucije: Opštecrnogorski zbor i Cetinjska mitropolija na čijem čelu je bila dinastija Petrović-Njegoš.

Iako je Stara Crna Gora još od početka XVIII veka imala sve veći politički uticaj na okolna plemena u Hercegovini, Brdima i Primorju, tek crnogorske pobede nad Turcima na Martinićima i Krusima 1796. godine imale su snažan odjek i veliki uticaj na okretanje hercegovačkih plemena Banjana, Grahovljana, Rudinjana, Pivljana, Drobnjaka i Župljana, Crnoj Gori, što se podjednako odnosi i na brđanska plemena.^[15].

Stoga proces objedinjavanja regionalno podeljenih plemena u jedinstven crnogorski narod nije započet 1878. godine, nego je trajao skoro čitav jedan vek pre toga, dok nije ušao u svoju finalnu fazu od 1878. do 1945. godine.

U vremenu od 1878. do 1945. godine izdvajaju se tri faze nacionalnog razvitka Crnogoraca:

prva od 1878. do 1918, u okvirima nezavisne crnogorske države, odnosno od Berlinskog kongresa, kada je završen proces nacionalnoga individualizovanja;
druga od 1918. do 1941, u okvirima jugoslovenske države, kada se "lomi" između srpske i crnogorske nacionalne svesti; i
treća, od 1941. do 1945, u periodu socijalističke revolucije, kada se određenije oblikuje crnogorska nacija u poseban entitet.^[16]

Paralelno razvojem crnogorske nacije, u Crnoj Gori delovala je i ideologija srpstva, iz čije se perspektive Crnogorci, njihova istorija i kultura smatraju etničkim delovima srpske nacije, kulture i istorije, a crnogorska država kao jedna od etapa u razvoju jedinstvene srpske nacionalne države. Istorijski posmatrano, ideologija srpstva prodirala je u Crnu Goru, kako spolja, iz Srbije i drugih zemalja u kojima su Srbi živeli, tako i iznutra od samih cetinjskih mitropolita, a kasnije i svetovnih vladara Crne Gore, sa osloncem na srpsku srednjevekovnu crkvenu i državnu tradiciju.^[17] Viševekovni uticaj srpske kulture i politike u Crnoj Gori, a naročito događaji s kraja prošlog veka kao što su raspad Jugoslavije, renesansa srpskog nacionalizma, jačanje uloge Srpske pravoslavne crkve (SPC), politički sukob Crne Gore i Srbije, uticaće da značajan broj Crnogoraca početkom 21. veka svoj nacionalni crnogorski identitet redukuje na zavičajni i državni identitet, a da sebe u nacionalnom smislu redefinišu kao crnogorske Srbe. Tako je broj Crnogoraca u Crnoj Gori opao sa 61% iz popisa 1991. godine, na 43% na popisu iz 2003. godine, dok je u Srbiji broj Crnogoraca opao sa 139.229 iz 1991. godine na 38.527 prema popisu iz 2011. godine.

Srpstvo kao ideologija i kulturno nasleđe Crne Gore i danas predstavlja najveći izazov za stabilizaciju Crnogoraca kao nacije, što dovodi do velikih političkih i društvenih tenzija u Crnoj Gori oko identitetskog spora koji se sužava na biti Crnogorac ili Srbin.^[18]

Uprkos osporavanju crnogorskog naroda iz ugla srpskih nacionalista, postojanje crnogorskog naroda (nacije) potvrđeno je u Crnoj Gori na svim popisima u poslednjih 70 godina od 1948. godine, gde su Crnogorci, bez obzira na variranje njihovog ukupnog broja, uspeli da zadrže poziciju većinskog naroda u Crnoj Gori i sebe verifikuju kao nespornu istorijsku činjenicu.

Politička istorija

Politička istorija Crnogoraca neraskidivo je vezana sa srednjevekovnom državom Dukljom/Zetom. Crnogorska država, kao ključni element nacionalnog identiteta Crnogoraca, nastala je iz državnosti Duklje, odnosno Zete. Stoga istorija državnosti Crnogoraca ne počinje samo sa državnošću Stare Crne Gore, jer su političke institucije srednjevekovne Zete/Duklje i njena državotvorna svest preseljene u vreme Crnojevića na teritoriju Stare Crne Gore, koja je u srednjem veku bila geografska oblast Zete,s tim, da će crnogorsko ime za državu vremenom potisnuti stara srednjevekovna imena Duklju/Zetu. Prestonica Zete i Zetska mitropolija preseljene su na Cetinje^[19], a crnojevićki zbor Zete, koji seže do doba dukljanskih sabora iz vremena Vojislavljevića, prerasta u Opštecrnogorski zbor^[20].

Svest o pripadnosti Crne Gore srednjevekovnoj Duklji/Zeti i da Crna Gora ima istorijsko pravo na posede stare Duklje/Zete prisutna je u državotvornoj svesti Crnogoraca i crnogorske dinastije Petrović-Njegoš:

Početkom XVI stoleća pošlo je za rukom Skender-begu Crnojeviću, trećem poturčenom sinu Ivan-begovom, da se Crna Gora izdvoji iz tog sandžakata i da se preda njemu na upravu. Kao "sandžak crnogorski i primorski i svoj dioklitiskoj zemlji gospodin" on je upravljao tom oblašću od 1514-28.god, vodeći računa o starim tradicijama i osetljivosti zemlje. "Nismo mi kao bosanski sandžak i ostala nepoznata gospoda", pisao je on jednoga dana Mlečanima, nego stari Crnojević koji zna nasleđe svoje kuće.^[21]

U XVI vijeku zadržala se tradicija da je Crna Gora dio Zete. Tako je 1559.godine jedan kaluđer zapisao: "I pisa se knjiga na mjesto rekomo Cetinje, v Črnej Gori, v predjeleh Zete zemlje" Dakle Zeta predstavlja širu oblast - zemlju, a Crna Gora samo jednu njenu oblast.^[22]

.. Petu knjigu Đuru opravio, i po knjigam' pozvao svatove, a Žabljaka i bez knjige zovnu, i Žabljaka i oko Žabljaka. Ja da možeš okom pogledati i ušima jeku poslušati, kad se sitne knjige rasturiše od tog mora do zelena Lima..^[23]

...Teritoriju Crne Gore mitropolit Vasilije je ograničavao: Jadranskim morem, Bosnom i Albanijom, ubrajajući u njene „istorijske oblasti“ primorski dio od ušća Bojane do Kotora, prostor od Jadranskog mora do Lima,i od Prokletija do Popova polja. Unutar tih granica nalazile su se, kako on kaže, „crnogorske kneževske provincije“: Katunska, Riječka, Lješanska i Šestanka nahija, Spič i Šušanj, Zeta, Grahovo i Vilusi, Pješivci, Bjelopavlići, Piperi, Rovca, Crmnica, Paštrovići, Grbalj, Miholjski srez, Kuči, Bratonožići, Vasojevići, Klimenti, Tuzi, Grude, Hoti i Kastrati. U crnogorske oblasti, koje se nalaze pod turskom vlašću, mitropolit Vasilije takođe ubraja: Nikšićki kraj, Banjane, Pivu, Drobnjak, Gacko, Trebinje,Zupce i Popovo polje. Neke od tih oblasti, Osmanlije su, kako smatra mitropolit Vasilije, silom uzele od Ivana Crnojevića...^[24]

... Crna Gora i sa njom susjedni okrug Gornja Zeta činili su jedno knjaževstvo, kojim su poslije pada Srpskog carstva upravljali kneževi iz porodice Crnojević. Posljednji knez iz te porodice bio je Đurađ, koji je, nemajući nasljednika, pred smrt predao upravu narodnim mitropolitima (tako nazvanim) crnogorskim i zetskim... Okrug Gornja Zeta nasilno su oteli Turci od kneza Ivana Crnojevića, i od tada se nalazi u njihovom posjedu... U toj nadi, molimo Vaše imperatorsko veličanstvo da se od Turske izdejstvuje pristanak da se Crnoj Gori prisajedini susjedni okrug Gornja Zeta, koji joj od davnina pripada... Memorandum Petra II Petrovića Njegoša ruskom caru, 23. 12. 1836, Crnogorski zakonici, knj. 1, Podgorica, 1998, 110-111..^[25]

...Kao vladar koji śedi na prijestolu koji je naslijeđen od Crnojevića, knjaz Danilo traži da se njegovoj zemlji vrate oblasti koje su joj pripadale u Ivanovo doba, a te oblasti su: Zetska ravnica, primorje od Bara do Spiča, Grahovski kraj, Župa Nikšićka, plemenske oblasti Drobnjaka i Banjana, Rudine, Trebinjska oblast i prostor plemena Vasojevića do Tare i Lima. To je teritorija „Ivanbegovine“, čijem obnavljanju teži knjaz Danilo...^[26]

...Crna Goro, ti si kolijevka Srbske slobode. Što je stara Zeta u nakrst od Javorja do Kotora, pa od Zahumlja do Drine i do Bojane stekla junačke slave; to je nasljedstvo tvoje, visoka Goro...^[27]

Duboki su temelji ovoj obnovljenoj kraljevini našoj. Oni silaze do nekadašnjih zetskih kraljeva Vojislava, Mihaila i Bodina. Vrijeme je rušilo samo ono, što je nad zemljom bilo, ali što je izidano bilo u njoj i što je usađeno bilo u srcima slobodnih gorštaka ovih planina, to nijedan silnik, koji je na našu otadžbinu nasrtao, nije mogao porušiti. Na tome dubokom temelju počeli smo mi zidati, i danas evo staroga kraljevstva našeg opet da blista pod suncem nebeskim. Savili smo nad njim svod od blagoslova božjeg i pribiramo narod svoj za dalje pregnuće na putu napretka i jačanja. (PROGLAS KRALJA NIKOLE I PETROVIĆA POVODOM PROGLAŠENJA CRNE GORE ZA KRALJEVINU)^[28]

Doseljavanje Slovena i Duklja

Sloveni su teritoriju današnje Crne Gore naselili u VII veku, posle 602.godine. Detaljan proces njihovog nastanjivanja ostao je nepoznat. Poznato je da su se kretali rimskim putevima i prirodnim komunikacijama tražeći povoljne uslove za život, koji su bili slični onima iz svoje ranije postojbine. Slovenska staništa uglavnom su se kocentrisala oko plodnih rečnih dolina i kraških polja. Planine i teško pristupačne regije, Sloveni su izbegavali. U njima su ostaci kasnoantičkog stanovništva našli svoje pribežište.^[29]

Čitavo Balkansko poluostrvo bilo je ispresecano slovenskim naseobinama, koje su bile politički organizovane u veliki broj malih kneževina. U jadranskom zaleđu, bilo je nekoliko takvih plemenskih teritorija. Vizantinci su takve političke jedinice Slovena nazivali - Sklavinije. Iako Sloveni nisu delovali kao jedinstvena politička grupa i povezano, njihov zajednički jezik, sličan način života i običaji ostavili su utisak na Vizantince da se radi o istom narodu. Sklavinije su nazivane po imenu dominantnog slovenskog plemena koje se naselilo i osnovalo određenu sklaviniju ili po geografskom imenu reke, grada ili mesta oko koga su doseljeni Sloveni formirali sklaviniju, bez obzira na svoje ranije plemensko poreklo.^[29]

U okolini Skadarskog jezera, dolini reke Zete i Morače i na potezu od Boke Kotorske do reke Bojane, Sloveni su formirali kneževinu Duklju, po imenu rimskog grada Doklea, u neposrednoj blizini današnje Podgorice. Osim Slovena, u Duklji su živeli i ostaci romanizovanog stanovništva. Uz Duklju, Sloveni su formirali i druge kneževine. Planinski obronci koji su zatvarali slivove Zete i Morače razdvajali su Duklju od Srbije. U primorskom susedstvu, nalazila se Travunija, čije su se granice pružale od Boke Kotorske do Dubrovačkog zaleđa. Unutar tog područja bila i kneževina Konavljana. Posle Travunije, prema zapadnom pravcu prostirale su se kneževine Zahumljana, Neretljana i Hrvata.^[29]

U jadaranskom zaleđu, teritorija Slovena bila je politički i plemenski veoma izdeljena. Sloveni koji su formirali kneževine Srbiju i Hrvatsku, sačuvali su svoje plemensko ime u nazivu svoje kneževine, dok su kod Slovena Dukljana, Konavljana, Neretljana u pomorskim zemaljama izbile oznake i imena koji su poticali sa novog zemljišta. ^[29]

U zabačenim planinskim područjima živelo je predslovensko stanovništvo. Kasnije u srednjem veku ono se javlja u obliku Vlaha, koji su se slavizovali, ali su održali svoj način života i privređivanja i osobeni tip društvenih zajednica, i u obliku Arbanasa, koji su sačuvali svoj jezik, kulturu i osobenu organizaciju. Najvažniji ostatak antičkog sveta, koji je delovao na doseljene Slovene, bilo je Vizantijsko carstvo kao neposredni izdanak i naslednik Rimske imperije.^[29]

Dukljani su svoj politički razvoj ostvarivali u neposrednom dodiru sa Vizantijom preko Dračke teme sa sedištem u Draču. Teme su bile upravnovojne-teritorijalne jedinice Vizantije. Na čelu Dračke teme bio je strateg sa sedištem u Draču. Vlast stratega protezala se i na gradove Lješ, Ulcinj, Bar i Kotor. Pored Vizantije, Bugarska je bila najvažniji politički činilac na Balkanu koji je uticao na sve slovenske kneževine. Bugarsku su formirali Bugari oko 680.godine na prostoru između Dunava i planine Balkana. Oni su uspeli da se nametnu velikom broju Slovena kao gospodari, šireći svoju vlast u svim pravcima, sa osloncem na slovenski element.^[29]

Do sredine X veka, ništa se ne zna o ulozi Duklje u političkim zbivanjima. Jedino je poznato da je Dukljom upravljao arhont Petar, o čemu se saznalo preko olovnog pečata na kome je urezano njegovo ime. Pretpostavlja se da je vreme njegove vladavine bilo u IX ili X veku.^[29]

Prvi vladar Duklje o kome se nešto više zna bio je knez Vladimir za vreme bugarskog cara Samuila. Samuilo je, posle vizantijskog pokoravanja Bugarske 971. godine, uspeo da se stavi na čelo bugarskog ustanka protiv Vizantije 976.godine. Brzo je uspeo da obnovi Bugarsku i da proširi njene granice do Duklje. Dukljanski knez je bio miroljubiv i pobožan vladar. Pavši u bugarsko zarobljeništvo, knez Vladimir bio je zatočen u Prespi gde je sreo kćer cara Samuila koja se zaljubila u njega. Samuilo joj je dozvolio brak sa knezom Vladimirom, što je Duklji obezbedilo mir do kraja Samuilove vladavine. Ubrzo posle poraza Bugarske od Vizantije 1014.godine i smrti cara Samuila, kneza Vladimira ubiće na prevaru novi bugarski vladar Jovan Vladislav 1016.godine. Dve godine kasnije 1018.godine Vizantija je uništila Samuilovo carstvo. To je dovelo do toga da je Duklja došla pod neposrednu vizantijsku vlast zajedno ostalim susednim slovenskim kneževinama.^[29]

Stefan Vojislav, osnivač dukljanske dinastije Vojislavljevića, podigao je ustanak protiv Vizantije u Duklji i Srbiji. U dva navrata uspeo je da nanese teške poraze vizantijskim vojskama, a najveći u bitki na Tuđemilu 1042.godine gde je porazio veliku vizantijsku vojsku. Vojislav je jedno vreme držao pod vlašću Travuniju i Zahumlje. Njega je nasledio sin Mihailo (oko 1050-1080), koji bio vizantijski saveznik i prijatelj. Nosio je visoku titulu protospatora. Mihailo Vojislavljević postao je prvi dukljanski kralj. Kraljevsku titulu dobio je od pape 1077.godine, a dukljanska kneževina je uzdignuta na rang kraljevine. Dukljanski vladari su postepeno uspostavljali vlast i nad gradovima. Vladimir je gospodario Skadrom, Stefan Vojislav je držao Bar, a Mihailovi dvori bili su već u Kotoru i Prapratni. Kralja Mihaila nasledio je sin Bodin (oko 1080-1099). Za vreme kralja Bodina, Duklja će doživeti najveći vrhunac i teritorijalnu veličinu. Bodin je bio oženjen Jakvintom, normanskom princezom koja je imala veliki uticaj na muža. Kralj Bodin je iskoristio uspešan rat Normana protiv Vizantije, koji su u jednom trenutku prodrli u Epir, Makedoniju i Tesaliju, da proširi svoju vlast nad Raškom i Bosnom koje su u to vreme, prema Letopisu popa Dukljanina, činile Srbiju. Pošto je Duklja bila u katoličkoj sferi u crkvenom pogledu, kralj Bodin je izdejstvovao od pape arhiepiskopski rang Barske nadbiskupije 1089. godine. Protivnik kralja Bodina, bio je drački namesnik i carev šurak Jovan Duka. On je u jednoj bitki uspeo da pobedi Bodina i da ga zarobi zajedno sa mnogim ratnicima. Kralj Bodin je uspeo da se oslobodi i vrati na presto. Posle kralja Bodina, snaga dukljanskog kraljevstva počinje da opada u dinastičkim obračunima Bodinove žene Jakvinte i njenih sinova sa Bodinovom braćom i sinovcima oko vlasti. Duklja je sve više gubila u značaju.^[29]

Za to vreme, raški veliki župani dolazili su u prvoj polovini XII veka u bliži dodir s Dukljom, koji se počeli da koriste unutrašnju slabost dukljanske države da se mešaju u njene unutrašnje stvari i da postavljaju svoje pristalice. Dešavalo se ponekad i da članovi raške vladajuće porodice, budu prisiljeni da napuste zemlju zbog unutrašnjih obračuna i da nađu utočište u Duklji. Tako je i otac Stefana Nemanje pobegao u Duklju, gde se rodio Stefan Nemanja i bio kršten od "latinskih jereja", po pisanju njegovog sina Stefana Prvovenčanog.^[29]

Kasnije, kada je postao veliki župan, Stefan Nemanja (1166-1196), šireći teritoriju srpske države, u jedan mah je negde između 1183. i 1186. napao Duklju i potpuno je potčinio. Poslednji dukljanski knez Mihailo, napustio je zemlju, a njegova žena Desislava predala je 1189. u Dubrovniku dve lađe. Duklju je tada napustio, i barski nadbiskup Grgur. Zajedno s Dukljom došli su pod Nemanjinu vlast i nekadašnji vizantijski gradovi Kotor, Bar, Ulcinj, Skadar, Sarda, Danj, Drivast i Drač. Iako je Stefan Nemanja bio poražen od Vizantije 1190.godine, i morao da se odrekne jednog dela osvajanja iz predhodne decenije. Duklja s gradovima ostala je, međutim, čvrsto u njegovoj vlasti.^[29]

Pečat dukljanskoga arhonta Petra (IX/X vek)
Dukljanski knez Vladimir - X vek
Ktitorski portret kralja Mihaila I Vojislavljevića (1050-1080) u crkvi Sv. Mihaila u Stonu
Dukljansko kraljevstvo u doba kralja Bodina Vojislavljevića (1080-1099)
Bodin, kralj dukljanski
Bodinov pečat, protosevast i eksusijast Duklje i Srbije

Duklja/Zeta pod vlašću srpske države Nemanjića

Nakon pokoravanja Duklje, koja se od doba Nemanjića, sve više imenuje kao Zeta, dukljanskoj dinastiji se gubi trag. U novim političkim odnosima nameće se pitanje upravljanja zetskom zemljom u okvirima proširene srpske države u kojoj je sada vladar srpske zemlje bio suveren nad vladarima Duklje/Zete, kao i ostalim pomorskim zemljama.

Koristeći se tradicijom, što raškom/srpskom - što tradicijom dukljanskih kraljeva, da se izdeljena državna teritorija poverava prinčevima, Nemanja je na položaj namesnika u Zeti postavio najstarijeg sina Vukana. Zbog kraljevskog dostojanstva dukljanske zemlje, Vukan Nemanjić nosiće kraljevsku titulu. U natpisu na crkvi Sv. Luke u Kotoru iz 1195.godine navodi se uz raškog velikog župana Nemanju i njegov sin Vukan kralj Dioklije, Dalmacije Trebinja, Toplice i Hvosna. U pismu papi Inokentiju iz 1199.godine u kome je tražio obnovu Barske nadbiskupije, Vukan se tituliše kao Dioclie atque Dalmatie rex.

Titulu kralja od Vukana je nasledio njegov sin Đorđe, ali je između 1215.godine i 1242.godine izgubio, jer se pominje zvanično kao princeps Dioklie. Uzrok tome, nalazi se u krunisanju Stefana Nemanjića za prvog srpskog kralja 1217.godine. Tada srpski kralj preuzima svu dukljansku kraljevsku tradiciju na sebe koji se tituliše kao kralj svih raških zemalja i Dioklitije i Dalmacije i Travunije i Zahumlja. Za ovo je trebalo ideološko opravdanje na ove zemlje i titulu. Zato i Sava i Stefan, pre krunisanja, ne insistiraju da je otečestvo i dedina Nemanjina Duklja, ali zato i Stefan, kao i srpski hagiografi Domentijan i Teodosije, pa i rodoslovi, ponavljaju da je Nemanja iz Duklje, da je to otačastvo njegovo i dedina. Domentijan se izričito poziva na "kraljevstvo ot prva" i time Stefan smatra da ima legitimno pravo na Duklju, na krunu, odnosno kraljevsku titulu.

Vremenom, kako se razvijala srpska država i jačala centralna vlast, naročito za vreme srpskog kralja Uroša I Nemanjića (1243-1276), titula upravnika Zete degradirana je na rang župana. Tako je titulu župana, pre zamonašenja nosio najmlađi sin Vukana, Dimitrije Nemanjić. Upravo od vremena kralja Uroša, gasi se kraljevsko dostojanstvo bočne grane Nemanjića u Zeti, a kralj pokušava da sprovede snažnu centralističku vlast u čitavoj državi. Iz kraljevske titule izbacuje Duklju tako da sada glasi kralj srpske i pomorske zemlje.

Međutim, posle odlaska sa prestola kralja Uroša I, koga je smenio njegov sin, a potom i kralj Dragutin Nemanjić (1276-1282), nakon što je pobedio oca kod Gacka 1276.godine, Zeta ubrzo dolazi pod upravu majke kralja Dragutuna, kraljice Jelene Kurtnejske. Kraljica Jelena upravljaće Zetom nekih trideset godina (1276-1309). Za to vreme kraljica Jelena vodila je unutrašnju i spoljnu politiku zemlje, potpisivala državne ugovore, davala carine pod zakup, imala uvid i kontrolu nad trgovačkim prometom, svesrdno pomagala crkvu. U natpisu na manastiru Sv. Srđa i Vlaha na reci Bojani, Jelena se titulisala kao kraljica Srbije, Dioklije, Albanje, Holmije, Dalmacije i Pomorskog kraja.

Posle kraljice Jelene, Zeta 1309.godine dolazi na upravu mladom kralju Stefanu Dečanskom (1321-1331) koga je na to mesto postavio njegov otac, jedan od najvećih srpskih srednjevekovnih vladara, kralj Milutin (1282-1321). Ubrzo mladi kralj je podigao pobunu protiv oca uz pomoć zetske vlastele da bi se domogao srpskog prestola. Kralj Milutin je uspeo da pobedi sina. Za kaznu ga je oslepeo i prognao iz zemlje, ali se na kraju Stefan ipak vratio u Srbiju. Po smrti kralja Milutina, Stefan Dečanski u borbi za srpski presto protiv polubrata Konstantina uspeva da odnese pobedu. Zetska vlastela je bila uz Stefana.

Sledeći istu praksu, kralj Stefan Dečanski, dodeliće Zetu svome sinu, mladom kralju, Dušanu Nemanjiću (1331-1355). U Zeti će, međutim, izbiti sukob između oca i sina, u kome će otac odneti pobedu nad sinom, ali samo privremeno. Konačnu pobedu nad ocem mlad kralj ostvariće 1331. uz pomoć zetske vlastele i krunisati se titulom kralja srpskih i pomorskih zemalja.

O poziciji Zete, od trenutka kada je kada je Dušan sa položaja namesnika Zete došao na kraljevski prestao u Srbiji, izvori malo govore. Za kratko vreme Dušan je od Srbije stvorio najjaču vojnu silu na Balkanu i teritorijalno najviše proširio od svih srpskih vladara u istoriji. Dušan se 1346. proglasio se za cara Srbljem i Grkom, a na saboru srpske i grčke vlastele, Pećku arhiepiskopiju je uzdigao na rang patrijaršije. Prema istoričaru Mihailu Diniću, podvajanje srpske i grčke vlastele nema etnički značaj, nego teritorijalno-politički. U grčku vlastelu spadale su i srpske velmože koje su dobile na upravu novoosvojene oblasti od Vizantije sa grčkim titulama (despot Oliver, sevastokratori Dejan i Branko, kesari Preljub i Vojihna i drugi).^[30] Na isti način, carska titula car Srbljem i Grkom, nema etničko (niti nacionalno), nego političko-teritorijalno značenje, to se vidi iz Dušanovih grčkih povelja u kojima se titulisao kao car Srbije i Romanije^[31], kao i iz latinskog natpisa na novcu rex Rasie- imperator Romanie^[32].

U Dušanovo vreme, Zeta je bila daleka pozadina srpskog carstva.

Posle smrti cara Dušana, na carski presto dolazi njegov sin Uroš (1355-1371), ali srpsko carstvo odmah ulazi u fazu opšteg rasula. U Zeti, na istorijsku pozornicu tada stupa, druga zetska i crnogorska dinastija Balšići, koji će krizu srpske države iskoristi da ponovo Zetu osamostale.

Zeta za vreme Balšića

Prvi spomen Balšića kao gospodara Zete nalazimo u povelji cara Uroša Dubrovčanima iz 1360.godine. Balšići su prvobitno bili gospodari Donje Zete, sa središtem u Skadru. Rodonačelnik dinastije Balšića bio je Balša I. Poreklo Balšića nije sasvim jasno. Najverovatnije je bio vojvoda još u doba cara Dušana i oblasni gospodar. U vreme Balše I, srpsko carstvo ulazi u fazu raspada. U borbu za presto uključuju se Dušanov sin Uroš, polubrat Simeon i majka Jelena, dok drugi velikaši teže samostalnosti. U borbama oko srpskoga prestola Balšići su stali na stranu Uroša i uživali njegovo poverenje. Koristeći se ovim sukobima, oni šire svoju teritoriju. Balša I tako je brzo napredovao da su njegovi sinovi nasledili centar države te stvorili jedinstvenu teritoriju potiskujući svoje rivale. Koristeći se ovakvim razvojem događaja i nestabilnom političkom situacijom, Balšići su bili među prvima koji su se odvojili od centralne srpske vlasti. Godine 1362. Mletačka Republika prima Balšiće u svoje građanstvo, što je potvrđeno poveljom i srebrnim pečatom.

Posle smrti Balše I 1362.godine, na vlast dolazi njegov sin Balša II. Pored njega, Balša I imao je sinove Stracimira, Đurđa I, Balšu II i kćerku Katarinu. Nastavljajući politiku svog oca, oni šire vlast na celu Gornju Zetu. Kotor je odbio prihvatiti vlast Balšića, želeći zadržati svoju autonomiju. Šireći granice svoje države, Balšići dolaze u sukob sa svojim susedima, a pre svih s humskim knezom Vojislavom Vojinovićem. Balšići su uspeli proširiti svoje posede od Trsata do Ulcinja. Južno od reke Bojane ratuju protiv Karla Topije, gospodara oblasti između reka Mata i Škumbe, koji je 1368. godine zauzeo Drač, čime je postao najkrupniji feudalac na ovome području. Njegovo širenje na sever sprečavaju upravo Balšići. Godine 1367. Balšići postaju gospodari Budve. Već sledeće godine oni uspostavljaju prijateljske odnose s Karlom Topijom, dajući mu svoju sestru Katarinu za ženu. Balšići su na specifičan način upravljali državom. Zadržali su stare patrijarhalne odnose u upravljanju i posedovanju. Braća su upravljala državom u slozi, zajednički su izdavali i potpisivali povelje, zajednički davali povlastice.

Posle smrti cara Uroša i kralja Vukašina Mrnjavčevića 1371.godine, više ništa nije Balšićima stajalo na putu da postanu legitimni nosioci vrhovne vlasti u oblastima kojima su i do tada gospodarili. Balšići šire svoju državu zauzimanjem Prizrena krajem 1372. godine. Poraz Nikole Altomanovića od bosanskog bana Tvrtka i srpskog kneza Lazara, Balšići koriste da uzmu od Altomanovića posede Dračevicu, Trebinje i Konavle. Vlast nad ovim područjem donela je Balšićima pravo na svetodmitarski dohodak koji su Dubrovčani plaćali caru Dušanu. Balšići su uspeli da za relativno kratko vreme znatno prošire svoje posede. Oni su se protezali od Dubrovnika do Prizrena.

Vlast Balšića nad Trebinjem, Konavlima i Dračevicom donela im je neprijateljstvo s Bosanskom banovinom. Bosanski ban Tvrtko smatrao je da ova teritorija pripada njemu na osnovu podele nakon poraza Nikole Altomanovića. Ove oblasti ostale su u vlasti Balšića do 1377. godine. Ban Tvrtko u dosluhu s nekim Trebinjanima izazvao je pobunu, a zatim zauzeo Trebinje, Konavle i Dračevicu. Iz toga razloga Đurađ I, zajedno s Karlom Topijom, napada Tvrtka I sa strane Onogošta, prodirući sve do Nevesinja. Već sledeće godine umire Đurađ I Balšić. Po njegovoj smrti Prizren je zaposeo Vuk Branković, gospodar Kosovske oblasti. Na zetski presto došao je Balša II, koji odmah nastoji da sredi unutrašnje prilike u zemlji. Godine 1383. osvojen je Drač, koji je do tada bio u mletačkim rukama.

Po osvajenju Drača Balša II titulisao se kao duka drački. Međutim to je trajalo veoma kratko vreme. Njegovi južni posedi bili su ozbiljno ugroženi od strane nadolazećih Osmanlija. Oni su imali otvorene puteve ka zapadu i nisu propuštali priliku da oplene bogate i do tada nedirnute krajeve. Da bi zaštitio svoje posede u Albaniji, Balša II uputio se s vojskom na jug svoje zemlje. Do sukoba s osmanskom vojskom dolazi kod Berata 1385. godine. Zetske snage bile su poražene, a život je izgubio i sam Balša II.

Balšu II nasledio je Đurađ II Stracimirović. Njegova prestolnica bila je u Skadru i Ulcinju. Osim s najezdom Osmanlija on se susreo i s problemom samovolje pojedinih velikaša kao što su Radič Crnojević i braća Dukađini. Đurađ II ženi se Jelenom, kćerkom kneza Lazara Hrebeljanovića i time osigurava severnu granicu svoje države.

Osmanlije su kontinuirano nastavili prodirati u zetsku zemlju. Kada je Đurađ II dospeo u njihovo zarobljeništvo, iskupio se Osmanlijama tako što im je prepustio Skadar, Drivast i Sv. Srđ na Bojani. Ipak 1395. godine, uspeva da ih ponovo, ali privremeno, vrati pod svoju vlast, ali ih na kraju prepušta Mlečanima.

Sledeće godine, Đurađ II od ugarskoga kralja Žigmunda Luksemburškog koji je boravio u Dubrovniku, dobija na upravu ostrva Hvar, Brač i Korčulu, ali i titulu princepsa od Albanije. Ovo izaziva nezadovoljstvo Mlečana i mesnoga stanovništva, koje podiže pobunu. Ona će biti ugušena tek 1401. godine.

Đurađ II Stracimirović Balšić umire 1403. godine, a nasledio ga je sin Balša III. Kako je on imao svega 17 godina, u upravljanju državom pomagala mu je majka Jelena. Oni nastoje vratiti teritorije koje su zaposeli Mlečani. U tome im je pomagao Jelenin brat, despot Stefan Lazarević.

Balša III. zaposeo je oblasti Skadra i Drivasta, čime je započeo višegodišnji rat između Zete i Venecije. Mlečani vrlo brzo zauzimaju Bar, Ulcinj i Budvu, a zatim i Drivast, tako da su se Jelena i Balša III. sklonili u Gornju Zetu. Tražeći pomoć od Osmanlija, Balša III. postaje njihov vazal i obavezuje se da će plaćati harač. Borbe s Mlečanima vođene su do 1407. godine kada dolazi do primirja. Balša III je 1412. uspeo ugovorom vratiti Budvu, Bar i Ulcinj. Time je okončan Prvi skadarski rat (1405–1412).

Do novog rata sa Mlečanima oko Skadra doći će 1418.godine i trajaće iduće tri godine. Teško bolestan, Balša III odlazi kod ujaka despota Stefana Lazarevića u Srbiju, gde umire. Sa Balšom III gasi se dinastija Balšića, a Zeta ponovo dolazi pod srpsku vlast, ali ovog puta, ne nasilno, nego poslednjom voljom Balše III.

Zeta za vreme Crnojevića

Crna Gora pod turskom vlašću

Sa dolaskom Turaka u Zetu, Brda i Primorje krajem 15. veka, desile su se krupne političke i društvene promene (formiranje plemenskog društva). Oblast Đurađa Crnojevića za koju se odomaćilo ime Crna Gora, priključena je skadarskom sandžakbegu, koji je upravljao preko svog subaše (vojvode), sa sedištem u Žabljaku (Zeta). Turske vojne posade nalazile su se još u Podgorici i Medunu. Iz sva tri utvrđenja, Turci su mogli da kontrolišu dolinu Zete, Morače i Brda. Cela Crna Gora bila je pod jurisdikcijom kadije i podeljena je na sedam nahija Žuta, Malonšići, Pješivci, Cetinje, Rijeka i Crmnica.^[33]

Međutim, 1513. godine Crna Gora je postala poseban sandžak pod upravom Skenderbega (Staniše) najmlađeg, islamizovanog sina Ivana Crnojevića. Skenderbeg je vladao uz pomoć "24 vlastele", a u administraciji koristio je pečat i grb svoje porodice i titulu "sandžak crnogorski i vsoj dioklitijanskoj zemlji gospodin". Za njegovo doba, izmenile su se obaveze obaveze crnogorskog naroda prema centralnoj vlasti. Crna Gora dobila je specijalan status posebnim zakonom (kanun-nama iz 1523) u kome je obrazloženo da je Crna Gora "neprohodna i krševita zemlja, pa raja nije u mogućnosti da daje ušur, harač, ispendže i druge dažbine", te da se po "vlaškom običaju" uvodi filurija. Prema tom zakonu, svaka kuća (bilo ih je 3.151) i baština plaćala je 55 akči (33 sultanu, 20 sandžakbegu i 2 sakupljaču - porezniku) i davala po jednog radnika na 15-dnevni rad u solanama u Grblju. Od ovih obaveza bili su oslobođeni muselemi (knezovi), ali su bili odgovorni za prikupljanje dažbina. Gradovi Kotor i Budva plaćali su carine direktno sultanu. Sandžakbeg Skenderbeg, osim prihoda od filurije, imao je i drugih, tako da mu je 1523. godine ukupan prihod bio 103.000 akči. Ovim promenama ukinuta su i dva hrišćanska spahiluka i jedan - kadije, tako da su seljaci postali slobodni, nezavisni od spahija.^[33]

Posle smrti Skenderbega, Crna Gora je ponovo priključena Skadarskom, pa potom Dukađinskom i kratko vreme Hercegovačkom sandžaku. Ove promene bile su najverovatnije prouzrokovane nezadovoljstvom centralne turske vlasti sa uspesima u prikupljanju poreza.^[33]

U drugoj polovini 16. veka, u Crnoj Gori je primećen veći broj muslimana u plodnijim delovima i gradovima. Oni su počeli da u raznim formama (oduzimanjem poseda ili nametanjem plaćanja desetine) zauzimaju i prisvajaju zemljišta, ribolovišta i manastirska imanja. Zbog takvih slučajeva, zabeženo je da su se kaluđeri Komskog i Vranjinskog manastira žalili sultanu u Carigradu.^[33]

U Crnoj Gori 1570. godine, zabeleženo 2.951 kuća i 426 baština koje su plaćale filuriju i 35 kuća muselema koje nisu imale tu obavezu. Prema jednom drugom izvoru (iz 1614. godine), tada je u Crnoj Gori bilo 87 sela sa 3.377 kuća. Pod Crnom Gorom tada se podrazumevalo pet nahija: Katuni, Pješivci, Rijeka, Lješkopolje i Crmnica. Upoređivanjem teritorije i broja kuća s početka 16. i s početka 17. veka, može se zaključiti da je porast stanovništva bio neznatan.^[33]

Položaj Crne Gore kao carskog hasa (has-feudalni posed koji "gospodaru zemlje" donosi preko 100.000 akči godišnje), bio je u obostranom interesu Crnogoraca i Turaka. Vlast je realno sagledavala ekonomsku slabost oblasti, a sama nije imala nikakve troškove za vlastito funkcionisanje na tom području. Između vlasti i porodičnih starešina (filirdžija), stajali su samo domaći ljudi-knezovi (muselemi). Ta autonomija, učvršćena je kada je sultan imenovao Vuja Rajčeva za "glavu čitave Crne Gore", davši mu i feudalne povlastice. Krajem 16. ili početkom 17. veka, autonomija Crne Gore unapređena je tako što je pomenuta filurija zamenjena je dankom (haračom), koji cela oblast plaća sultanu. Utvrđeno je bilo da je harač moglo kupiti samo lice, koje je sultan odredio, a ostali carski činovnici, bez odobrenja sultana, nisu imali pravo da se kreću po Crnoj Gori. Obaveza Crnogoraca bila je da idu u vojsku, i van svoje zemlje, ako ih pozove sultan.^[33]

Autonomija Crne Gore ogledala se i u postojanju samoupravnih organa: 1. crnogorski zbor; 2. narodni sud, koji se sastojao od 24 porotnika ("kmeti"). Odlučujući uticaj na zboru, imali su vladika (najviši crkveni velikodostojnik) i knezovi.^[33]

Veliki uticaj imala je Cetinjska mitropolija. Centar je bio Cetinjski manastir (ekonomski i najmoćniji), a uticaji manastira Morače bili su jaki u Brdima. Najčešći uzrok sukoba bilo je odbijanje (ne samo u Crnoj Gori) stanovništva da plaća dažbine. Ono je i prouzrokovalo prve oružane sukobe, a delimično i hajdučiju, koja će postati privredna grana.^[33]

Opasnost po crnogorsku autonomiju, dolazila je ne iz postupaka centralne turske vlasti, već od okolnih islamskih feudalaca i njihove neprestane težnje da prisvoje određene posede (čitlučenje). U ovom stalnom sukobu, lokalna turska vlast redovno se koristila neslogom Crnogoraca i njihovim rđavim odnosima sa brdskim i hercegovačkim plemenima. Do prve veće bitke između Crnogoraca i Turaka došlo je 1603.godine na Lješkopolju, gde su Crnogorci izvojevali pobedu pod komandom mitropolita Ruvima Njegoša.^[33]. Do sukoba je došlo i 1634. godine, kada su Turci ugušivali pobunu Kuča i Pipera. Odbijanje Crnogoraca da daju harač nagnalo je skadarskog sandžakbega, septembra 1645. godine da preduzme pohod, s ciljem da silom naplati carski porez. Ujedinjeni Crnogorci i Grbljani snažno su se oduprli u bici kod Pješivaca, ali su u aprilu sledeće godine, sa novim sandžakbegom normalizovali odnose.^[33]

Vremenom, kao bitan činilac u političkim zbivanjima u Crnoj Gori javlja se Mletačka Republika. Prvi dodiri, verovatno su se zbili u primorskim gradovima (trgovima soli) i oblasti Paštrovića, koji su priznavali mletačku vlast. Na početku Kandijskog rata 1646-1647. godine, između Turske i Mletačke Republike, na stranu turskih neprijatelja stali su Maine, Pobori i Grbljani. Uz njihovu pomoć, mletačka vojska zauzela je Cetinje. Taj uspeh bio je beznačajan, jer su Turci već krajem avgusta 1649. godine pobedili Mlečane i saterali ih u Kotor. Posledice Kandijskog rata, uglavnom, nisu bile nepovoljne po Crnogorce, jer turska vlast ničim nije poremetila dotadašnju stvarnu autonomiju. Međutim, ono što je bilo nepovoljno, i to će imati dalekosežne posledice, bilo je učvršćivanje turskog feudalizma u plodnim, ravničarskim predelima Crne Gore.^[33]

Jedna od najtežih godina za Crnu Goru pre epohe Petrovića bila je 1685. godine kada je Sulejman-paša izvršio napad na Crnu Goru. Došlo je do boja na brdu Vrtijeljci, kod Cetinja. U pomoć Crnogorcima priskočio je odred Bokelja i Nikšićana pod komandom čuvenog hajduka Baja Pivljanina. Crnogorci su pretrpeli težak poraz, a Bajo Pivljanin je poginuo u boju. Cetinjski manastir je tada opljačkan, da bi ga Sulejman-paša 1692. godine i srušio.

U tom periodu, Crnogorci su dali veliki doprinos i oslobođenju Herceg Novog od Turaka 1687.godine koga su opsedali Mlečani. Crnogorci su presreli i odbacili vojsku bosanskog vezira Husein Topal-paše (4000-5000 vojnika) koji je krenuo pomoći opsednutom gradu. U oslobođenju Herceg Novog su učestvovali Bokelji i deo brđanskih i hercegovačkih plemena (Moračani, Bjelopavlići i Nikšićani).

Crna Gora za vreme Petrovića

Izborom Danila Šćepčeva Petrovića na Crnogorskom zboru 1697.godine za vladiku počinje epoha crnogorske dinastije Petrović - Njegoš, koja je vladala Crnom Gorom preko 220. godina.

Od njegovog vremena Crna Gora ulazi u borbu za konačno oslobođenje od turske vlasti. Na međunarodnom planu, Crna Gora tada uspostavlja i diplomatske odnose sa Rusijom koja postaje glavni saveznik i zaštitnik Crne Gore sve do kraja postojanja Crne Gore Petrovića kao države. Ruski car Petar Veliki je 1711. godine pozvao Crnogorce i druge balkanske hrišćane u rat protiv Turske.

Nakon toga, ruski emisari, pukovnik Mihajlo Miloradović i kapetan Ivan Lukačević dolaze Crnu Goru u leto 1711. godine da bi uručili "carsku gramatu", novac i sa vladikom Danilom organizovali borbu. Borba u kojoj su učestvovala crnogorska, brdska i hercegovačka plemena bila je do tada velikih razmera. Ustanici su napadali i gradska utvrđenja Nikšić, Spuž i Gacko. Vrlo brzo, posle okončanja rusko-turskog rata, Turska je protiv Crne Gore, organizovala kaznene ekspedicije 1712. godine pod komandom Ahmet - paše kada je došlo do bitke na Carevom Lazu, gde su Crnogorci izvojevali pobedu i 1714. pod komandom Numan paše Čuprilića koji upamćen po svojoj nemilosrdnosti, razaranju i pustošenju. Srpski patrijarh Mojsije Rajović Čurla bio je protivan bilo kakvom sukobu sa Turcima. Čak je u jednom pismu kapetanu Vukoti Vukašinoviću (pretku Vukotića) iz 1714.godine pred napad Numan paše Ćuprilića na Crnu Goru upozorio Crnogorce da ne ratuju i pripretio im prokletstvom ako ga ne poslušaju^[34]. U oba pohoda, vladika Danilo je morao da se evakuiše iz Crne Gore. Glavni cilj borbe Crnogoraca, bio je da se oslobode turske vlasti. Zbog toga je crnogorska (glavarska) delegacija 23. februara 1717. godine u Veneciji formulisala, u 12 tačaka, svoj predlog stavljanja Crne Gore pod protektorat Mletačke Republike. Smisao predloga svodio se na unutrašnju samoupravu i crkvenu samostalnost, zatim, bile su planirane plate i penzije glavarima, i razume se, vojna i materijalna pomoć. ^[33]

Nezavisno od pravnog stanja stvorenog ugovorom Crne Gore i Venecije, rat je završen potpisivanjem mira u Požarevcu 21. jula 1718. godine, po kome je Crna Gora i dalje tretirana kao sastavni deo Osmanskog Carstva, ali bez četiri opštine (Maine, Pobora, Grbalj i Brajići), koje su pripale Mletačkoj Republici. U tom momentu, Crnu Goru su činile sledeće nahije: Katunska, Pješivačka, Riječka, Lješanska i Crmnička. ^[33]

Značaj vladavine vladike Danila za crnogorsku istoriju ogleda se i u tome što je uspeo da politički osmisli pobunu crnogorskih seljaka i stočara da ne plaćaju danak turskoj državi, tako što je bio utemeljivač političke ideje o crnogorskoj nezavisnosti od Turske, pa samim tim i začetnik ideje obnavljanja crnogorske države. Politički rad vladike Danila nije bio ograničen na područje Stare Crne Gore, jer je bio pobornik ideje o političkom jedinstvu Crne Gore sa okolnim oblastima, zasnivajući to jedinstvo u njenoj državnoj tradiciji i istorijskom pravu. Prostor Crne Gore – od Skadarskog jezera do Lovćena, smatrao je delom Crne Gore nad kojim nema osmanske vlasti, dok je oblasti koje taj slobodni deo okružuju, ubrajao u njene okupirane teritorije. Ova koncepcija o dve Crne Gore - slobodnoj i okupiranoj, najpre je mogla naći uporište u sinđeliji koju je dobio prilikom hirotonije, i u kojoj se navode oblasti njegove duhovne jurisdikcije. Oblasti njegove duhovne jurisdikcije smatrao je istorijskim oblastima nekadašnje države Crnojevića. Istorijskim teritorijama Crne Gore, odnosno, teritorijama koje su njena „baština“, a nalaze se pod tuđinskom vlašću, vladika Danilo je smatrao severnu Albaniju, Zetu, Nikšićki kraj, Primorje, Podgorički kraj. Istorijsko pravo mu je bilo i ideološko uporište za težnju da ove oblasti vrati pod svoje okrilje i ponovo ih pripoji Crnoj Gori. U komunikaciji s plemenima u crnogorskom okruženju, Danilo ne nastupa samo kao njihov duhovni, već i politički predvodnik.^[35]

Princip da je napad na slobodna crnogorska plemena, istovremeno ugrožavanje i onih plemena u okruženju, ali i da je napad na susedna plemena – napad na Crnu Goru, vladika Danilo će zagovarati tokom vladavine. U jednom pozivu Mainjanima, Poborima i Brajićima, s kraja dvadesetih godina XVIII veka, on će navesti: „Braća ve zovu na pomoć da ste sutra prežde zore u Riječku Nahiju svaki brčnik laki da se pomožete branit ot napasti, a tu zareve zapovijedi ne kažuju, nego se pare ištu silom“. Mainjane, Pobore i Brajiće, koji su od 1718. godine u sastavu Mletačke republike, on na ovaj način poziva da pomognu plemenima u Riječkoj nahiji, koje napada osmanska vojska, jer hoće da im naplati više poreza nego što je to utvrđeno carskom naredbom.^[36]

Za epohu vladike Danila vezana je i jedna mitska konstrukcija, koja je nastala u crnogorskoj istoriografiji XIX veka. Bez ikakvog utemeljenja u izvorima, tvrdilo se da je Crna Gora u vreme vladika Danila stekla slobodu i političku nezavisnost zahvaljujući ustanku koji je on, zajedno sa svojim pristalicama, podigao protiv islamiziranih Crnogoraca. U istoriografiji se taj ustanak naziva „Istraga poturica“ ili crnogorsko Badnje veče. Nema nijedne činjenice, izvora ili indicije da se takav pokolj desio ili mogao desiti u Crnoj Gori početkom XVIII vijeka. Ali je činjenica da su islamizirani Crnogorci nestali iz Crne Gore do tridesetih godina XVIII veka, jer od 1727. godine više nema pomena o njima. Za jedan od najvažnijih dokaza da je „Istrage poturica“ bilo, smatra se tobožnje pismo mitropolita Danila iz 1707. godine, koje je, kako se nepobitno može utvrditi, nastalo u XIX veku.^[37]

Ako je u nečemu zasluga vladike Danila što su islamizirani Crnogorci napustili Crnu Goru, onda je ona u tome što je svojim političkim delovanjem stvorio ambijent u kome su oni postali strano i nepoželjno tkivo.^[38]

Sledeći crnogorski vladika bio je Sava Petrović Njegoš. Njegova je politika bila da treba održavati dobre odnose sa Mletačkom republikom čineći joj usluge i izbegavati sukobljavanje s Osmanskim carstvom, čineći mu neophodne ustupke. Upravo kako i navodi u jednom pismu: „Nisam rati ljubio s Turcima ni s Latinima no živova u ljubavi i u milosti“. Politikom koju je vodio mitropolit Sava, ma koliko u pojedinim situacijama ona bila i racionalna i korisna, Crna Gora se kao država i društvo nije mogla kretati na bolje, već je ostajala ista kao što je bila kada je mitropolit Sava došao na njeno čelo. Bez nacionalnooslobodilačke politike, bez održavanja veza s Rusijom, bez rada na učvršćivanju unutrašnjeg jedinstva, Crna Gora je ostajala stešnjena na prostoru na kome ne može samostalno živeti, dok su njeni unutrašnji sukobi pravili od nje plemensku zajednicu.^[39]

Za razliku od Save, vladika Vasilija Petrović bio je više politički angažovan, naročito u sferi ideološkog delovanja. Ali, osim političkog rada, vladika Vasilije ostavio je trag i u crnogorskoj istoriografiji. Svojom knjigom Istorija Crne Gore iz 1754.godine, vladika Vasilije se smatra rodonačelnikom crnogorske istoriografije.

Vladika Vasilije programski je uobličio nekoliko premisa crnogorske državne politike: 1. Crna Gora treba da bude nezavisna država, ali pod političkim protektoratom Rusije; 2. Crna Gora mora postati politički činilac od regionalnog značaja, kako bi postala važna za velike sile koje su zainteresovane za Balkan; 3. Nezavisnoj državi Crnoj Gori pripadaju i okolne oblasti koje su pod tuđinskom vlašću; 4. Legitimitet za sve svoje političke težnje i zahteve, Crna Gora treba da temelji na principu istorijskog prava.^[40]

U svojoj „Istoriji Crne Gore“ i političkim spisima, on navodi da se Crna Gora prostire između Jadranskog mora i Lima, Trebišnjice i Prokletija, odnosno između Primorja, Bosne i Albanije. On, takođe, nabraja crnogorske oblasti: Katunska, Riječka,Lješanska, Šestanska, Pješivačka, Bjelopavlićka, Piperska, Rovačka i Crmnička nahija, zatim srezovi i plemena: Spič, Šušanj, Zeta, Grahovo i Vilusi, Paštrovska nahija, Grbalj, Kuči, Bratonožići, Vasojevići, Klimenti, Tuzi, Grude, Hoti, Kastrati, Nikšići, Banjani, Pivljani, Drobnjaci, Gačani, Trebinjani, Zupci i Popovo. Imajući u vidu da sredinom XVIII veka Crnu Goru u istinu čini samo prostor između Lovćena i Skadarskog jezera, Garča i Paštrovačke gore, ovakve ideje predstavljale su osnovu za označavanje granica crnogorskih teritorijalnih aspiracija. Izvan tih granica uglavnom nije izlazila ni politika crnogorskih državnih aspiracija u XIX veku. Legitimitet crnogorske državne politike pronađen je u istorijskom pravu Crne Gore da se kao zemlja koja je svoju državnost izgradila u srednjem veku, pod vlašću dinastije Crnojević, bori za vraćanje oblasti koje su državi Crnojevića nekada pripadale, a koje se sada nalaze pod tuđinskom vlašću.^[41]

Političke koncepcije vladike Vasilija trebalo je da uzdignu crnogorsku politiku iznad plemenskih okvira i pograničnih sukoba, i učine Crnu Goru važnim činiocem balkanske politike. Upravo je on svojom političkom i istoriografskom ostavštinom napravio dobru osnovu za četiri glavna crnogorska politička mita: mit o državi, mit o naciji, mit o vlasti i mit o misiji Crne Gore. On je dao materijal za istoriografsku konstrukciju o „slavnoj prošlosti“ države Crne Gore i njenoj „vjekovnoj nezavisnosti“, kao i o Crnogorcima kao jedinom slobodnom narodu na Balkanu, kome zbog zasluga i uspeha u borbi protiv Osmanlija, pripada vodeća politička uloga među balkanskim narodima.^[42]

Vladika Vasilije je iznenada umro u Rusiji prilikom posete 1766.godine. Vladika Sava je nastavio da vlada Crnom Gorom, ali nije uživao ugled kao Vasilije. Tada je u Crnu Goru izbegao i srpski patrijarh Vasilije Brkić. U isto vreme u Crnu Goru u selo Maine, dolazi nepoznat čovek istaknutih umnih sposobnosti i veština. Pošto je objavio da mu je ime Šćepan, a nadimak Mali i da se bavi lekarstvom, zatajivši poreklo i veru, bio je odmah primljen u kuću Vuka Markova, Vranete Lapčića, čiju je bolesnu ženu izlečio. Ubrzo se pročuo kao dobar lekar, vidar po čitavom Primorju i Crnoj Gori koju je posećivao i gde je učio o Crnogorcima i njihovoj istoriji. Spletom okolnosti, Šćepan Mali uspeo je da se nametne Crnogorcima za gospodara, predstavljajuči se kao izbegli ruski car Petar III, iako je stvarni Petar III bio ubijen 1762. godine od ljudi carice Katarine II. Ipak, u Rusiji pročula se vest da ruski car nije ubijen nego da je pobegao. Ta vest došla je do Crne Gore. Šćepanu Malom, značajno je pomogao kapetan iz Maina u crnogorskom Primorju, Marko Tanović, koji je širio vest u narodu je on, Šćepan Mali, ruski car koji je izbegao u Crnu Goru. Priču su podržali arhimandrit Vasilije Ljubiša i Gregorije Drekalović, braća Marko i Darko Radanović koji su uspeli da skupe pristaše u Poborima, Mainama i Braićima, te u Paštrovićima i u prostranom Grblju. U Crnoj Gori, jedan od pristaša Šćepana Malog, Ivan Đaja iz Herceg Novog izveo je trik sa papagajem koji je govorio: car, car, car, što je uticalo na neuki narod da poveruje u priču, jer se tada nije znalo da ptica može da izgovara ljudske reči. U jednom trenutku, čak je i vladika Sava poverovao u priču, dok nije dobio odgovor iz Rusije na svoje pismo, da je Petar III nesumnjivo mrtav, a da je osoba koja se izdaje za cara varalica i samozvanac. Posle ruskog odgovora, vladika Sava postoje njegov ljuti protivnik.^[43]

Šćepan Mali, iako je bio samozvanac, uspeo je koristeći autoritet carske titule da stekne veliko poštovanje i poslušnost Crnogoraca. Naredio je Crnogorcima da žive u miru i slozi. Ustanovio je sudije za svako pleme koje su sudile u krivičnim i građanskim stvarima. Njegova efikasnost u vladanju Crnogoraca i mistika oko njegovom porekla privukla je pažnju susednih primorskih, hercegovačkih i brđanskih plemena. Glasine o ruskom caru došle su do Dalmacije, Srema i Bosne, čak i do Grčke, ali i do visokih političkih krugova Venecije, Turske, Rusije i Austrije.^[44]

Venecija je u Šćepanu Malom videla neprijatelja, jer su ga podržala primorska plemena u Boki. Planirala je njegovu likvidaciju trovanjem, ali i ucenjivanjem njegove glave, vršeći snažan pritisak na samo stanovništvo u Boki da ne podržavaju Šćepana^[45]. Ni Rusija, nije blagonaklono gledala na pojavu Šćepana Malog. Ruska vlada preduzela je sve mere da vest o pojavi ruskog cara u Crnoj Gori ne prodru u Rusiju. Petrogradski dvor je hteo da preko izaslanika pošalje poruku Crnogorcima da će Rusija uskratiti pokroviteljstvo i nagrade Crnoj Gori ako ne protera samozvanca, ali zbog Venecije, ruski izlasnik nije uspeo da realizuje misiju. Uzrok tome je uzajamno nepoverenje Rusije i Venecije. Najveće neprijateljstvo prema Šćepanu iskazivala je Turska koja je odlučila 1768.godine da organizuje veliku kaznenu ekspediciju na Crnu Goru sa preko 50.000 vojnika, zbog straha od podizanja šireg ustanka i nemira van Crne Gore. Venecija je podržala turski napad tako što je zatvorila granice prema Crnoj Gori^[46].

Crna Gora je uspela da se odbrani, ali ponajviše zbog loših vremenskih uslova koji su uticali da turska vojska odloži nastavak operacija na proleće, kao i zbog izbijanja rata između Turske i Rusije. Šćepan Mali je u tom ratu značajno izgubio ugled, jer je prilikom okršaja sa turskom vojskom kod Ostroškog klanca pobegao. Izbijanjem rata između Rusije i Turske, Rusija je odlučila da iskoristi situaciju u Crnoj Gori i da organizuje ustanak, preko ruskog kneza Georgija Dolgorukova koji je došao na Cetinje. Dolgorukov je uspeo da uhapsi Šćepana Malog. Ipak njegova misija nije uspela u Crnoj Gori, a Šćepan Mali je nastavio da vlada sve do 1773.godine kada ga je na spavanju ubio jedan Grk, njegov sluga, koji je dobio obećanje skadarskog paše da će mu pomoći da se vrati u domovinu ako ubije Šćepana Malog^[47].

Posle Šćepana Malog, na kratko vladika crnogorski postaje Arsenije Plamenac,koga je po smrti nasledio Petar I Petrović Njegoš, poznati i kao Sveti Petar Cetinjski ili Sveti Vladika. Svetog Petra Cetinjskog izabrao je za vladiku, po drevnom običaju, Opštecrnogorski zbor, a hirotoniju je izvršio Karlovački mitropolit u Sremskim Karlovcima, jer mu Austrija nije izdala dozvolu za odlazak u Rusiju. Crnom Gorom je vladao punih 46 godina. Umro je na Lučindan 1830. godine. Petar I je utemeljivač novovekovne crnogorske države, zakonodavac, zakonopisac, politički mislilac, vojskovođa, vizionar, duhovnik. Živeo je i vladao u veoma burnom periodu crnogorske i evropske istorije kada izbija francuska građanska revolucija, Napoleonovi ratovi, nacionalno-integracioni i preporodni pokretima u nizu evropskih i balkanskh naroda. Petar I je bio čovek koji je već u svoje doba privukao pažnju u Evropi. Znameniti Napoleonov maršal Marmont napisao je za Petra I da je “velikouman čovek čvrsta značaja”, a ruski kapetan Bronjevski: “On je jedini od svih arhijereja koji harmonično sjedinjuje u sebi osobine naoko tako suprotne pastirske žezlu”. Naslednik Petra I, nastavljač njegova državotvornog i oslobodilačkog dela Petar II Petrović Njegoš proglasio ga je svecem, zasigurno ugradivši u taj čin sve one zasluge što ih je Petar I stekao oblikujući sudbinu svoje zemlje i naroda. U spoljašnjoj politici oslonac je tražio uglavnom u Rusiji, a na unutrašnjem planu, radio je na stvaranju državne organizacije i ujedinjenju crnogorskih plemena, ali vodio je i političku borbu protiv rivalske guvernadurske porodice Radonjić, koja je konkurisala za nosioca svetovne vlasti u Crnoj Gori i zalagala se za veći oslonac na Austriju i Mletačku Republiku.^[48]

U prvim godinama vladavine Petra I, najveća opasnost po opstanak Crne Gore prestavljao je skadarski paša Mahmud-paša Bušatlija koji je polagao feudalna prava na Crnu Goru pozivajući se na poreklo od poslednjeg srednjevekovnog islamizovanog crnogorskog vladara Staniše - Skenderbega Crnojevića. Koristeći boravak vladike Petra I u Rusiji, Mahumud-paša Bušatlija je napao Crnu Goru, i uspeo da prodre do Cetinjskog manastira koji spalio.

Glavni politički izazov Petra I za uspešnu organizaciju otpora Mahmud-paši Bušatliji bila je unutrašnja plemenska kriza. Podvojenost plemena razarala je crnogorsko društvo iznutra. Tome treba dodati i rivalitet sa guvernadurskom porodicom Radonjića za političko prvenstvo u Crnoj Gori. Ipak Petar I je uspeo svojim duhovnim i političkim radom da uspostavi čvrst vojni savez Crne Gore i Brda i da nanese veliki poraz Mahmud-paši Bušatliji u bitkama na Martinićima i Krusima 1796.godine, u kojoj je stradao i sam skadarski paša.

Ova pobede imale su snažan odjek i presudan uticaj na sazrevanje društvene svesti kod plemena da je za uspešan otpor Turcima neophodna veća integracija Crne Gore i Brda u jedinstven politički organizam i njihova sloga. Vodeća ličnost u unutrašnjoj izgradnji crnogorske države bio je mitropolit Petar I. U to vreme doneta je na zboru crnogorskih glavara i "ves Zbor černogorsko obštestva", Stega crnogorska i brdska, prvi pisani akt Crne Gore i Brda 1796.godine kojim su se zakleli Crnogorci na bespoštednu borbu ako Bušatlija napadne Brda ili Crnu Goru, a dve godine kasnije u manastiru Stanjevićima i Zakonik opšči crnogorski i brdski 1798.^[49].

Izglasavanje Zakonika i izbor zemaljskog praviteljstva u oktobru 1798. predstavlja događaj koji je označio prekretnicu u daljem istorijskom, političkom i državno-pravnom razvoju crnogorskog naroda. Narod koji dođe do takvog stupnja istorijskog saznanja da sam priprema i izglasava zakone dosegao je visok stupanj samosvesti i samoidentiteta^[50].

Proklamovano je načelo da svi žitelji Crne Gore moraju da brane svoju nezavisnost i slobodu otačastva. Zakonik je osporio relativnu samostalnost plemena samim tim što je zabranio krvnu osvetu, proglasio ubistvo i napad na fizički integritet ličnosti za tešku krivičnu radnju, koje zemaljski sudovi kažnjavaju po službenoj dužnosti. Zakonik je objelodanio kao nepokolebljivi imperativ da monopol sile može imati u svojim rukama samo centralna valst, tj. država, a da silu i bilo kakve vidove nasilja treba oduzeti bratstvima i plemenima, i to za svagda. Jedno od najznačajnijih zakonskih načela predstavljao je princip jednakosti stranaka na sudu. Proklamovana je neprikosnovenost privatne svojine, sigurnost naroda na pazarima i drugim javnim mjestima i strogim sankcijama okvalifikovana krađa. Zakonom su zaštićeni brak i porodica, kao osnovne jedinice društvene zajednice^[51].

Tim aktom osnovano je i Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog koji koji je trebalo da vrši sudsku nadplemensku vlast u Crnoj Gori i Brdima, čije odluke su potpisivali crnogorski vladika ili guvernadur.

U spoljnoj politici Petar I se oslanjao na Rusiju, koja ga je odlikovala ordenom Svetog Aleksandra Nevskog i odredila 1000 zlatnika godišnje za izdržavanje Praviteljstva suda.

Uspon Francuske i njeni osvajački pohodi pod Napoleonom, doveli su francuske trupe nakon osvajanja Venecije u dodir sa Crnom Gorom u Boki. Crna Gora kao saveznica Rusije sukobiće sa francuskim trupama pod komandom generala Marmona u devetodnevnoj bici kod Herceg Novog, gde će Crnogorci i Bokelji odneti pobedu.

Nakon toga, Crna Gora će se okrenuti operacijama u Hercegovini, i pokušavati ostvariti saradnju sa srpskim ustanicima u Srbiji, ali bez većih uspeha.

Najkrupniji politički događaj u toku sukoba sa Francuzima bilo je ujedinjenje Crne Gore i Boke 1813. godine, kada je donesena odluka o ujedinjenju: „Dvije susjedne pokrajine, Crna Gora i Boka Kotorska, prožete patriotizmom i istim osjećajem vjere i časti, oslobodile se pomoću Božjom milošću, zbacili francuski jaram svojom krvlju i žrtvama. One se jedna drugoj zaklinju Gospodom Bogom na vjernost i da će uvijek osati sjedinjene u svakom slučaju i događaju”. Iako je odlukom bilo predviđeno da se sjedinjene provincije stave pod zaštitu saveznica Austrije, Rusije i Velike Britanije, Boka je na kraju ipak pripala Austriji^[52].

U drugoj deceniji XIX veka Crnu Goru je potresala velika glad i nemiri na granici sa turskom. Do novog boja sa Turcima doći će 1820. godine na Morači kada su Crnogorci izvojevali pobedu i priključili Rovčane i Moračane Crnoj Gori.^[53].

Crna Gora u Kraljevini SHS/Jugoslaviji

NR/SR Crna Gora u socijalističkoj Jugoslaviji

Republika Crna Gora u SRJ/SCG

Nezavisna Crna Gora

Kultura

Nacionalna kultura Crnogoraca obuhvata sve one običaje, verovanja, moralne norme, poseban način života, jezičke osobenosti, folklor, predanja, umetnička dela i materijalna dobra po kojima su Crnogorci prepoznatljivi kao državotvoran narod (the population of a sovereign nation), i što su nasledili od svojih predaka u procesu svog nacionalnog razvoja, bez obzira na činjenicu što pojedini elementi crnogorske kulture su prisutni i kod drugih naroda (npr. crnogorski jezik je lingvistički isti sa srpskim, hrvatskim i bosanskim, tradiciju plemenskog društva, krvne osvete i zadate reči, osim Crnogoraca imaju i Albanci, krsna slava i pravoslavna vera je ista kao i kod Srba i tsl).

Tradicija plemenskog društva

Plemensko društvo, deo je kulturnog i istorijskog nasleđa Crnogoraca. Plemenski način života, koji je prethodio modernoj crnogorskoj državi i modernom crnogorskom narodu, predstavlja jedno od osnovnih kulturnih i etničkih osobenosti koje obeležavaju posebnost crnogorske nacije u odnosu na druge:

Posebna nacionalna svest Crnogoraca rađa se u borbi u protiv turske vlasti i ima ishodište u navodno nikad nepokorenoj Crnoj Gori. Djelovanje toga ognjišta u borbi za slobodu, počevši od XVIII vijeka, povezuje sa crnogorskim plemenima prvo brdska plemena, pa zatim hercegovačka plemena. Prvo povezanost Crnogoraca i Brđana, pa zatim država Crna Gora, koja poslije 1878, obuhvata crnogorska, brdska i hercegovačka plemena, daju etničko jezgro iz kojeg će postati sadašnji crnogorski narod. To etničko jezgro, taj etnos, nije isti po svojoj obuhvatnosti sa ranijim crnogorskim etnosom. On više nije ograničena samo na Staru Crnu Goru, iako njegovo povezivanje istorijski potiče iz njene etnarhije. Ali ne samo to nego se povezanost pojedinih njegovih dijelova drugačije uspostavlja. Razvija se crnogorska država koja ima odsudnu ulogu u razvitku nacionalne samosvojnosti Crnogoraca. Srodnost dijelova tog etničkog jezgra, ispoljavala se u tome što su njegovi dijelovi izlazili iz plemenskog života. To je dalo karakter životu u državi koja se počinje razvijati u modernu državu. Po tome se Crna Gora ne razlikuje samo od Srbije, nego od svih oblasti gdje Srbi žive.^[54]

Nakon formalnoga pada srednjovjekovne feudalne zetske države pod Osmansku imperiju nastaje specifično plemensko društvo kao vid socijalne zajednice, koja u sebi sjedinjuje ispunjavanje osnovnih ekonomskih funkcija zajedničkog života, na privatnoj svojini, odupiranja fizičkom pokoravanju turskoj vlasti i borbi za održanje relativne samostalnosti. Postepeno stvaranje centralizovane državne organizacije, nasuprot tribalističke rascjepkanosti, i zajednička borba Crnogoraca, bez obzira na kojoj su teritoriji bili nastanjeni (Stara Crna Gora i Sedmoro Brda, Boka, Crnogorsko-Hercegovačka plemena itd.), stalne međusobne veze, vaspitavanje na istim etičkim vrijednostima, učinili su da se, posebno poslije Berlinskoga kongresa 1878. godine, odnosno konačnoga i zvaničnoga priznanja nezavisne Crne Gore, kao punopravnoga međunarodnopravnoga subjekta, njenoga značajnoga teritorijalnoga, ekonomskoga, demografskoga i drugoga uvećanja i ujedinjenja svih područja koje je naseljavalo crnogorsko stanovništvo, crnogorski narod završno oblikuje u zasebno nacionalno biće^[55]

Učeni Francuz Andrej Delari napisao je o Crnogorcima 1857. godine: Veoma razvijene socijalne svijesti, oni pomažu danas, kad prelazi iz stanja plemena u stanje nacija, svoju narodnu upravu sa svom onom ljubavlju sa kojom su nekad pomagali svoja plemena.^[56]

Poznato je da je Crna Gora i nastala od zbira plemena^[57]

Član 709. stav 1. Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu Crnu Goru iz 1888.godine: Svako pleme se smatra pravim imaonikom za sve što se tiče opšte plemenske zajednice (komun.)

Crna Gora je jedina samostalna država u Jevropi, gde su se plemena do danas očuvala u priličnoj nezavisnosti i gde se o njima vodi računa i kao o administrativnim činjenicama. Nekad su se crnogorska plemena i između sebe tukla i s Turcima se udruživala - isto kao u klasično vreme Grčke. Mlečanima i svim drugim zavojevačima, dobro je došla ova podvojenost narodna, pa i sada se oseća da Crna Gora nije prekaljena država, nego plemenski savez. Ali i ta ostavština iz starine, približava se svome kraju.^[58]

Bez postojanja posebne crnogorske države teško da bi došlo do formiranja individualnosti, koju nazivamo crnogorski narod, odnosno kasnije crnogorska nacija. Zahvaljujući što su se našli u zajedničkoj državi, crnogorska, brdska i hercegovačka plemena su se integrisala i slila u jednu cjelinu, koja je dobila ime po onoj relativno maloj teritoriji oko Cetinja, ali koja je zbog svojih posebnih geopolitičkih i drugih uslova postala jezgro jedne slobodne teritorije, odnosno kasnije slobodne države^[59]

Razvitak crnogorskog plemenskog društva

Pratiti razvitak crnogorskog plemenskog društva od XVI do XIX veka znači ići kroz suštinu istorije Crne Gore.^[60]

Posle Drugog svetskog rata, istoriografija o Crnoj Gori temeljno je uzdrmala staru etnološku školu o crnogorskom plemenskom društvu na čelu sa Jovanom Cvijićem. Polazeći od pozitivnog nasleđa Jiričeka i Šuflaja, ali i znatno je dopunjujući, neki istoričari zastupaju gledište da su crnogorska plemena postala stapanjem gorskih katuna i župa po selima. Ova teza koliko god nije do kraja razrađena, temelji se na proverenim kritičkim podacima.

Počevši od srednjeg veka, na celom području Balkana stočari sa svojim stadima stalno se kreću od letnje do zimske paše. Ta pojava prisutna je i u Crnoj Gori do kraja XVIII veka. Nije slučajno što se neka imena kasnijih plemena u Crnoj Gori pominju XIV i XV veku kao vlaški katuni. U ovo vreme Cetinje je bilo zetski katun. Zimski pašnjaci bili su u župnim predelima Skadarskog jezera i Rijeke Crnojevića. Crnogorci su tada davali stoku na zimovanje i mletačkim podanicima. Katuni su tada bili stalna naselja. Početkom marta 1430.godine dubrovačka vlada rešila je da 50-60 kuća iz Bjelica naseli u Konavlju. Iz ovoga se vidi da su neki zetski katuni početkom XV veka bili prenaseljeni. Stari Zećani, koji su išli za stokom po Crnoj Gori, konačno se stalno naseljavaju u XIV veku. Prema tome, crnogorska plemena nisu se razvila iz povremenih katuna, nego iz stalnih naseljenih stočarskih naselja, koja se u latinskim i italijanskim izvorima nazivaju cattuni. Reč katun je starobalkanskog porekla i znači naselje u kojem je stočarstvo glavna privredna grana, bez obzira na geografski položaj sela. U dolini Zete Malonšići se 1526.godine nazivaju katunom.

Pojam katun u Zeti u XV veku ima širi smisao u odnosu na onaj koji je ima u nemanjićkoj državi. Pod katunom, tog doba, podrazumeva se veća grupa međusobno povezanih naselja sa samoupravnim kompetencijama, slobodnim seljaštvom i unutrašnjom plemenskom organizacijom.

Katunska organizacija, nastala u vreme samostalnosti Zete, nosila je u sebi feudalne elemente. Feudalne titule: vlastel, ćefalija i pronijar u vreme poslednjih Crnojević, ne odgovaraju njihovom stvarnom društvenom položaju. To su uglavnom baštinci, seoske i katunske starešine.

Slabljenje feudalnog društva, u vreme poslednjih Crnojevića dovelo je do toga da slobodno seljaštvo preovlada i postane odlučujuća društvena snaga.

Slobodni seljaci iz katuna Crne Gore pružili su odlučan otpor zavođenju timarskog sistema. Ni pad Crne Gore pod tursku vlast neće prekinuti proces društvenog razvitka Crne Gore.

Prvi turski popisi Crne Gore pokazuju da je njena teritorija u upravnoj podeli bila podeljena na nahije, knežine i sela. Katunska organizacija je preko knežine prerasle u plemena. Mletački izvori u XVI i prvoj polovini XVII veka, govore o isključivoj knežinskoj organizaciji u Crnoj Gori. Popis iz 1592.godine, izvršen je po upravno-teritorijalnoj podeli na knežine. U popisu se nigde ne upotrebljava termin pleme. Katunska nahija popisana je tako da su se sve knežine poklopile sa kasnijim plemenima. Dalji proces formiranja plemena razvijao se u datim okvirima knežine, kao upravno-teritorijalne jedinice, sa prevagom plemenskih elemenata čiji su nosioci bili crnogorska bratstva. Od vremena jačanja bratstava u rodbinskom, ekonomskom, vojnom i verskom smislu, započinje proces formiranja plemena. Kada se taj proces dovrši u celoj knežini, nastaje pleme. Proces formiranja plemena u Crnoj Gori nije se odvijao ravnomerno i podjednako.

Na proces formiranja pojedinih crnogorskih plemena, npr. Malonšića, uticalo je stočarsko privređivanje koje se odlikovalo posebnim letnjim ispašama u planini i zimskim ispašama u župskim predelima, gde su gorski katuni imali odlučujuću ulogu u objedinjavanju sa stanovništvom u župama. U Katunskoj nahiji, u Staroj Crnoj Gori, leti se odlazilo sa stokom na Lovćen i druge planine Katunske nahije, a na jesen se spuštalo u crnogorsko Primorje. Taj ciklus se ponavljao stolećima, sve do početka XVII veka, zbog čega će Crnogorci dolaziti često u sukob sa Mlečanima i njihovim podanicama. Bez potpunih sopstvenih privrednih izvora ova plemena se brže formiraju nego u ostalim nahijama. U uslovima zimske i letnje ispaše, morala je postojati stroga podela rada unutar porodice i bratstva. Sama priroda posla nametala je članovima zajednice veliku odgovornost. Svakog člana zajednice prožimao je jak kolektivni duh.

Uticaj katuna na proces formiranja plemena utvđen je i kod brđanskih plemena. Za pojedina brdska plemena Bjelopavliće, Pipere, Kuče, narodna predanja i turski popisi saglasno svedoče da je postanak tih plemena povezan sa razvitkom knežine ili vojvodstva u njima. To su ustanove koje izrastaju iz vlaške katunske organizacije. Prema turskim popisima iz XV veka, knezovi i vojvode su starešine katuna, odnosno u knežine i vojvodstva sjedinjenih grupa katuna. Turski popisi iz druge polovine XV veka pokazuju kako se ti katuni i delovi katuna u obrazovanim knežinama i vojvodstvima sele i preseljavaju, pa prave osnovu za konačno formiranje plemena^[61].

Isti uticaj zabeležen je i kod hercegovačkih plemena. Katuni Nikšića, Banjana i Drobnjaka preslojili su stara župska imena Onogošt i Komarnicu nakon doseljavanja u te krajeve i odigrali odlučujući uticaj u formiranju tih plemena. Ali bilo je slučajeva kod crnogorskih plemena, da su njihova imena potekla iz ranijih predeonih župskih imena, kao što je to bilo u slučaju Pivljana^[62].

Osim starocrnogorskih, hercegovačkih i brđanskih plemena, i u crnogorskom Primorju (Boka Kotorska ili Boka) razvio se plemenski način života. Narod se delio, kao u Staroj Crnoj Gori na plemena, bratstva i patrijahalne porodice. Vuk Karadžić je zabeležio da u Boki plemena imaju serdare, vojvode, knezove i harambaše. Iako je Boka poslednja ušla u sastav moderne crnogorske države tek 1945.godine, izuzev kratkotrajnog ujedinjenja sa Crnom Gorom 1813.godine, još od doba Vuka Karadžića do Jovana Erdeljanovića, Bokelji i Crnogorci smatraju se jedinstvenim etnosom po plemenskom načinu života, običajima, govoru, stanovanju i nošnji. Na etničku srodnost Crnogoraca i Bokelja presudno su uticali Crnogorci koji su se naselili u Boku.

Struktura plemena

Najmanja jedinica crnogorskih plemena bila je porodica ili dom. Odnosi u porodici bili su patrijahalni. Muž je bio gospodar žene i mogao je kažnjavati. Žena je u kuću unosila miraz ili prćiju. Miraz je bio neprikosnovena ženina imovina. Žena je bila izuzeta od krvne osvete, a napadanje, silovanje i ubijanje žena smatralo se nedostojno čoveka.

Više porodica čini bratstvo. Bratstvo je po pravilu krvna zajednica koja potiče od stvarnog ili fiktivnog pretka i u crnogorskom plemenskom društvu čini međustepen između porodice i plemena. Obično u svakom naselju dominira po jedno bratstvo, ali se uvek nađu po neke kuće drugih bratstava. Neka bratstva naseljavala su po nekoliko sela. Pored rodovskih obaveze krvne osvete, bratstvo ima i zajedničku slavu. Bratstvo karakteriše i zajednička bratstvenička svojina i zabrana sklapanja braka između bratstvenika.

Za razliku od bratstava, koja su u prvom redu rodovske organizacije, pleme je viši tip organizacije u crnogorskom plemenskom društvu, teritorijalno-upravna organizacija, objedinjena kolektivnom svojinom i nizom drugih veza. Ekonomska osnova plemena je zajednička svojina ili komunice. Komunice su bile: ispaše, šume, vode, lovišta i drugo što se ne može deliti. Komunice su imale veoma važnu ulogu za život plemena, zbog čega su se branile krvlju. Mnogo krvi je proliveno oko ispaše, voda i gora. Plemena su vodila male ratove za planine i dolove. Kolektivna svojina nije bila jedini faktor koji je držao pleme na okupu. Osećanje plemenskog identiteta isticalo se sa ponosom, kao što se danas ističe nacionalna pripadnost. Pleme je štitilo ličnu i imovinsku bezbednost plemenika. Samo kroz plemensku organizaciju, plemenik je mogao ostvariti svoja prava i obaveze i svoju ličnost. Isterivanje iz plemena bilo je teže nego danas biti bez državljanstva.^[63]

Posebna veza između plemenika bilo je predanje o prošlosti plemena. Predanje je narativna istorija jednog plemena koju plemenska mašta dovodi u vezu sa krupnim istorijskim zbivanjima i poznatim istorijskim ličnostima. U crnogorskom plemenskom društvu predanje je politička istorija i životna potreba. U plemenskom predanju postoji jak uticaj nemanjićke tradicije i sećanje na Crnojeviće. Jovan Erdeljanović nije sumnjao u istorijsku verodostojnost plemenskog predanja. Međutim, od vremena Erdeljanovića do danas objavljeno je mnogo dokumenata koja jasno pokazuju da o plemićkom poreklu crnogorskih bratstava ne može biti ni reči. Legenda o visokom poreklu nastala je onda kada su neka crnogorska bratstva vidno istakla u političkom životu Crne Gore u XVIII veku. Tada se traže "diplome" o direktnom poreklu od Nemanje ili Dušana. Time su glavari pojedinih bratstava isticali svoje pretenzije na prvenstvo u Crnoj Gori^[64].

Plemenske institucije

Sa razvojem plemenske organizacije, crnogorska plemena su razvila i svoj samoupravni aparat i institucije.

Crnogorska plemena predstavljaju tipične vojno-demokratske plemenske organizacije koje su izrasle iz oslobodilačke borbe naroda Crne Gore. Dok proces formiranja plemena nije bio okončan, knezovi su imali vodeću ulogu u knežinama u kojima će se formirati pleme. Međutim, kada je proces formiranja plemena bio okončan vodeću ulogu imali su serdari i vojvode. Serdari su bili nahijske starešine. Prvi put u izvorima funkcija serdara pominje se u predlogu crnogorskih glavara mletačkom Senatu iz 1717.godine. Nije jasno kada je ta funkcija ustanovljena. Vojvode, kao plemenske starešine, javljaju se u XVIII veku. Iz činjenice da su funkcije serdara i vojvoda, kao plemenskih starešina, vojnog karaktera jasno proističe da je potreba za stapanjem u čvršću plemensku celinu bila uslovljena borbom protiv Turaka i da je titula serdara i vojvoda nikla iz borbe, a da je titula kneza kao plemenskog starešine potisnuta na drugo mesto. Vrhovni zapovednici u crnogorskom plemenskom društvu bili su vladika i guvernadur. Osim serdara i vojvode, Vuk Karadžić navodi da je svako pleme imalo kneza i barjaktara. Pored ove četiri osnovne upravno-vojne funkcije, Vuk Karadžić objašnjava da su u plemenima svi viđeni i ugledni ljudi u plemenu nazivani zajedničkim imenom glavari.^[65]

Plemenske funkcije bile su načelno izborne, ali pošto su se funkcije nasleđivale unutar uglednih bratstava, izbor plemenskih starešine bio je slabo osporavan od plemenika.

Vlast glavara počivala je na običajnom pravu. Ona nije počivala samo na ličnoj hrabrosti, razboritosti, mudrosti i prednosti porekla, nego i na nadmoći bogatstva i poseda. Ipak glavar je morao posedovati kvalitete koji su odgovarali kriterijumu crnogorskog ratničkog društva. Iako su glavari težili da se uzdignu iznad plemena, oni se ni po broju, ni po društvenom položaju, nisu mogli izdvojiti u jedan stalež. Glavari su se razlikovali od naroda po tome što su se bavili opštim poslovima i raspravljanjem razmirica (suđenjem). Oni nisu imali nikakve stvarne vlasti i nikoga nisu mogli kazniti za neizvršavanje zapovesti.^[66]

Ipak, institucija koja je imala najširu demokratsku osnovu bio je plemenski zbor koji je okupljao sva bratstva plemena i održavao jedinstvo plemena.

U Staroj Crnoj Gori, gde je ponikla crnogorska država, najviši upravni i politički organ bio je Opšti crnogorski zbor koji je bio iznad užih seoskih, bratstveničkih, plemenskih i nahijskih podvojenosti. Zbor je u stvari bio vojno-demokratsko predstavništvo naroda Crne Gore. Njegove odluke su načelno bile obavezne za svu Crnu Goru. Na tom mestu raspravljala su se sva pitanja iz unutrašnjeg i spoljnopolitičkog života zemlje. Pravo učešća u crnogorskom zboru imao je svaki punoletan Crnogorac, odnosno ratnik.^[67]

Najčešći su bili plemenski zborovi. Sazivali su se po potrebi i najčešće praznikom.

Plemenski pogled na svet

Crnogorsko plemensko društvo imalo je profilisan pogled na svet i moralna shvatanja. Preci Crnogoraca su u doba plemena bili potčinjeni strogim plemenskim moralnim i pravnim normama, ali nisu bili previše pobožni. Crkva u Crnoj Gori imala je više plemenski, nego verski karakter. Iako su crnogorskog mitropolita zvali sveti vladiko, njegove zapovesti nisu izvršavali ako su se kosile sa njihovim shvatanjem međuljudskih odnosa. Na popa se gledalo kao na plemenika, a ne na svešteno lice. Ali, Crnogorci su bili sujeverni. Gledali su u plećku, verovali u zduhaće, veštice, snove i predskazanja i motrili na nebeske pojave. Centralna etnička vrednost bilo je junaštvo i junački ponos. To je bilo osnovno merilo ljudske vrednosti. Nijedan čovek sposoban za borbu nije smeo ostati kod kuće u slučaju rata. Smrt na bojnom polju lakše se podnosila, nego kukavičluk. Junačka smrt plemenika ga je uvrštavala među plemenske heroje. Crnogorska plemena su bila ratoborna i volela slobodu. Časti i obraz bili su iznad svega. Pored junaštva, glavna etička vrednost je čojstvo - plemenitost i duševnost. Marko Miljanov je mnogobrojnim primerima pokazao da junaštvo ne vredi bez čojstva. Preterana ponositost vodila je do čestih sukoba, zlobe, zavisti i zluradosti. Takve prznice su se izbegavali i njima se nije dobro mislilo. Izuzetno se cenila zadata reč.^[68]

Uprkos visokim moralnim idealima crnogorkog plemenskog društva, i romantičarskim predstavama o Crnogorcima, plemensko društvo je bilo daleko od idealnog. Plemensko društvo je potresala nesloga i zloća:

Idilične predstave o junaštvu Crnogoraca ne mogu prekriti i svu neslogu i zloću koju su ispoljavali između sebe kroz plemenski partikularizam, krvnu osvetu, odbijanjem ikakve vlasti iznad sebe, prebjegavanjem pod tursku zaštitu kad im se prohtije, ili kada im plemensku autonomiju ugroze centralističke mjere crnogorske vlasti, ili kad se “prodaju” da bi preživjeli, dobili izlaz na turske pazare. Vještica u “Gorskome vijencu” najbolje je izrazila zlosrećnu narav Crnogoraca “Zlo mrznome činit ne možemo; ako nam je mio ali svojta, trag po tragu njegov iskopamo”. Njegoš je vapio da se ne boji od “turskoga kota”, nego od zla domaćega.^[69]

Nestanak plemenskog društva

Pored svih propisa običajnoj prava i plemenskih institucija, crnogorsko plemensko društvo nije bilo u stanju da osigura javnu bezbednost. To će biti jedan od glavnih razloga nestanka tog društva i ustupanja mesta savršenijoj društvenoj organizaciji - državnoj vlasti u Crnoj Gori. Najveća opasnost po javni mir u plemenima bila je krvna osveta. O razmeri tog problema najbolje se vidi iz pravne analize Zakonika Sv. Petra Cetinjskog, donetog 1798.godine. Od 33 člana Zakonika skoro 16 članova bilo je upereno protiv krvne osvete i otimačine. Upravo će od crnogorskog mitropolita Svetog Petra Cetinjskog, započeti odlučna borba crnogorske države protiv plemenske anarhije, krvne osvete i plemenskog separatizma. Delo Sv. Petra Cetinjskog nastaviće odlučno vladika Petar II Petrović Njegoš, zatim knjaz Danilo I Petrović-Njegoš i najzad knjaz/kralj Nikola I Petrović- Njegoš. U tom vremenskom rasponu počinje novo doba u formiranju pravne svesti crnogorskog plemenskog čoveka, a plemensko društvo nepovratno počinje da silazi sa istorijske pozornice.^[70]

Pored političkog rada crnogorskih vladara na ukidanju plemenskog društva, ključan uticaj na njegovo rasfomiranje bio je i proces modernizacije Knjaževine/Kraljevine Crne Gore posle međunarodnog priznanja na Berlinskom kongresu 1878.godine i njenog teritorijalnog proširenja.

Migracijama, tj. naseljavanjem stanovništva u novodobijene oblasti (posebno nikšićki, kolašinski i podgorički kraj), izvršeno je njihovo izvanplemensko grupisanje, bez obzira na to što se prilikom podele zemlje uvažavao princip plemenske homogenosti. Socijalizacijom tih ljudi u novodobijenim oblastima, daleko od “centra” plemena, i njihovim uključivanjem u intenzivnije ekonomske tokove u ovim oblastima, označen je početak stvaranja zajednica u kojima plemenska svest postepeno prestaje da bude dominantni faktor integracije. Taj novi sloj, iako u početku malobrojan, predstavljao je pandan onoj Crnoj Gori koja je, istorijski gledano, bila savez plemena. Izlazak izvan tog plemenskih okvira, i socijalno grupisanje i egzistiranje koje nije dominantno zasnovano na plemenskoj osnovi, predstavljaće krupan korak u izgrađivanju građanskog društva u Crnoj Gori i u oblikovanju jedne nove društvene svesti.^[71]

Spisak crnogorskih plemena

(staro)crnogorska	hercegovačka	brđanska	primorska
Bandići, Katunska nahija, Danilovgrad.	Banjani, Nikšić	Bjelopavlići, Danilovgrad	Brajići, Primorje, Budva
Bjelice, Katunska nahija, Cetinje	Drobnjaci, Šavnik	Bratonožići, Podgorica	Grbalj, Primorje
Boljevići, Crmnička nahija	Golija, Nikšić	Kuči, Podgorica	Krivošije, iznad Boke
Brčeli, Crmnička nahija	Grahovo, Nikšićko pleme	Morača, Kolašin	Krtole (Krtoljani), Boka
Buronje, Lješanska nahija	Jezerci, Žabljačko pleme	Piperi, Podgorica	Kruševice, Boka
Ceklin (Ceklinjani), Riječka nahija	Nikšići, Nikšić	Rovca, Kolašin	Luštica, Boka
Cetinje, Katunska nahija	Nikšićka župa (Župljani), Nikšić	Vasojevići, Berane, Andrijevica	Ljubibratići, Bokeško pleme
Cuce, Katunska nahija	Piva, Plužine	/	Maine]], Primorje, Budva
Ćeklići, Katunska nahija	Rudinjani, Nikšićko pleme	/	Paštrovići, Primorje, Budva
Dobrsko selo, Riječka nahija. Ovo pleme se naziva i Dobrljani	Šaranci, Žabljak	/	Pobori, Primorje, Budva
Draževina, Lješanska nahija	Trebješani, Nikšićko pleme, većinom odseljeni Ukrajinu	/	Prijedojevići, Bokeško pleme
Dupilo, Crmnička nahija	/	/	Sutorina, Boka
Gluhi Do (Gluhodoljani), Crmnička nahija	/	/	Ubli, Boka
Gradac, Lješanska nahija	/	/	/
Komani, Katunska nahija	/	/	/
Kosijeri, Riječka nahija, Cetinje	/	/	/
Limljani, Crmnička nahija	/	/	/
Lješkopoljci, Podgorica	/	/	/
Ljubotinj, Riječka nahija	/	/	/
Njeguši, Katunska nahija, Cetinje	/	/	/
Ozrinići (Čevljani), Katunska nahija, Cetinje	/	/	/
Pješivci, Katunska nahija, Danilovgrad-Nikšić	/	/	/
Podgor, Crmnička nahija	/	/	/
Sotonići, Crmnička nahija	/	/	/
Progonovići, Lješanska nahija	/	/	/
Zagarač, Katunska nahija, Danilovgrad	/	/	/
Zeta, Golubovci, Podgorica	/	/	/

Folklor

Crnogorski oro

Oro u Crnoj Gori je skup devojaka i mladića, odraslih i starih osoba, na kojem se igra, peva, halakće (viče), veseli, šali, peva uz gusle, razgovara i igraju zabavne igre. Na oro se igra po crnogorski – zetsko i crmničko kolo. Izuzev “Kola bokeljske mornarice” i “Nijemog kola” sva crnogorska kola su se igrala uz pesmu, bez pratnje muzičkog instrumenta. Pesmom su podsticani igrači da uđu u igru, da bolje, brže i veselije igraju. To veselje je trajalo dugo, ponekad do zore. Ranije su ovi skupovi bili česti, a danas retko da se mogu videti, uglavnom o nekom prazniku.

Oro je bio uglavnom zimi, u vreme praznika, kada su ljudi najviše slobodni od domaćih obaveza, a kako leti nema mnogo svečanosti, to se retko igralo, i tada obično na otvorenom prostoru – gumnu (ograđen i popločan prostor kružnog oblika na kome se mlati i vije žito, i razgovara). Održavanje ora oglašava se pucnjem iz puške ili pištolja. Kako se odvijalo u večernjim časovima, to su se isturale svetiljke (lampe na gaz – petrolej, ili fenjeri) na prozorskim oknima. Iz kuće u koju će se svi okupiti zaori se pesma, a gosti najavljuju dolazak pucnjima iz oružja. Izuzetan je prizor kada se u noći sa svih strana pojavljuju lampe, fenjeri i zublje (komad zapaljenog luča ili hrasta) koje nose posetioci da osvetle sebi put. Ulaskom u kuću pozdravljaju se sa domaćinom i ostalima, rečima “Dobro veče ljudi, srećna vi skupština”, a na to im se odgovara “Dobra vi sreća, zdravo i veselo bili”. Na oro se dolazi u najboljem odelu i najlepšoj haljini. Starije osobe sede oko ognjišta, a devojke i mladići, ako ne igraju, uglavnom stoje jedni naspram drugih.

Poslednjih decenija stilizovanu igru prati narodni orkestar sastavljen od klasičnih muzičkih instrumenata, ali ne i narodnih. Pesma je većinom usaglašena sa igrom ne samo ritmički i melodijski već u karakteru i sadržajno.

Zetsko kolo može biti zapučeno (zatvoreno) ili otpučeno (otvoreno). Kolo je mešovito (igraju ga muškarci i žene) i svi se kreću suprotno kazaljki na satu. U nekim krajevima Crne Gore, igrači se hvataju do igrača za mišice, a igračice se ređaju do poslednjeg igrača držeći se za ruke dole. Počinju dva ili više igrača pesmom “Kolo, kolo, hvatajmo se”, a zatim se pridružuju ostali. Pesmu uvek počinju igrači, a ponavljaju igračice. Kada je kolo zatvoreno, u njemu igra jedan par “po crnogorski” (igrač i igračica). Jedno naspram drugog izvode skokove pomerajući se na razne načine u prostoru – poskočice, skoke. Simbolično, on sa raširenim i podignutim rukama predstavlja snažnog orla, a ona, sa spuštenim rukama, nežnu lastavicu.^[72]

Etimološki gledano, reč oro izvedena je iz reči orao, jer kada par igra po crnogorski podseća na pokrete orla.^[73]

Crnogorska narodna nošnja

Crnogorska narodna nošnja ili crnogorsko odijelo (ođelo) u savremenom obliku javlja se od sredine XIX veka, a posebno od početka XX veka, kada stare materijale u izradi zamenjuju novi, od najfinijeg materijala industrijske proizvodnje, zlatom izvezeni, zbog čega se zove i crnogorska svitna narodna nošnja (svita - čoja, čoha).

Ubrzo, u svim većim crnogorskim mestima razviće se zanatske radnje za izradu crnogorske nošnje. Terzije su šile odeću, dok su je zlatari ukrašavali. Ovi zanati bili su izuzetno cenjeni. Crnogorsko odelo oblačilo se samo u izuzetnim prilikama. Kod Crnogoraca postojala je sklonost kitnjastom odelu i ukrašenom oružju. Do lepog odela uvek se mnogo držalo i čovek se donekle cenio i prema spoljnjem izgledu.

Crnogorska svitna nošnja deli se na mušku i žensku:

Crnogorska muška svitna narodna nošnja sastoji se od: čakšira (pantalona), geta (dokolenica), podvezica, košulje, džamadana, dušanke, dolame, pasa (pojasa), kape, opanaka i čarapa.

Žensku svitnu nošnju čine: suknja, košulja od ćenara (svile), čarape, opanci, ćemer (pas), jaketa, dolaktica, koret, kapica (nose je mlade žene) ili resača (marama koju nose udate žene).

Istorijski crnogorska narodna nošnja razvila se pod uticajem narodne nošnje u Boki. U vreme Petra II Petrovića Njegoša, formiraće se crnogorska narodna nošnja koja će od tog vremena vredeti i kao nacionalna i koja će se od tada širiti van tadašnje Crne Gore. Prvi službeni organi državne vlasti Crne Gore nosili su crnogorsko odelo kao uniformu. Do 1910.godine, crnogorsko odelo bilo je jedina uniforma crnogorskih oficira. S obzirom da je crnogorsko odelo bilo izrađivano od skupocenih materijala, ono je u početku bila odeća užeg i ograničenog broja ljudi, pre svega kapetana, serdara, perjanika i drugih plaćenih činovnika. Serdari i kapetani su uz odelo nosili i crnogorsku kapu sa grbom u obliku zlatnog dvoglavog orla, a perjanici sa srebrnim orlom, kao oznakom njihovog položaja. Za vreme knjaza Nikole, crnogorsko odelo bilo je u potpunsti rašireno kod Crnogoraca.^[74]

Crnogorska kapa

Crnogorska kapa je sačinjena od dva osnovna dela - tepelka i derevije. Tepelak je crvene boje i obuhvata gornju površinu kape, dok derevija okružuje po ivici tepelak svojom crnom bojom. Tepelak je ukrašen polukružnim zlatnim nitima. Unutar polukruga, smeštani su različiti simboli: zvezda, vladarski monogrami, crnogorski dvoglavi orao itd. Crnogorska kapa raširila se van Stare Crne Gore još u XIX veku na okolna plemena koja su ušla u sastav Kneževine Crne Gore. Tako su, na primer, hercegovačka plemena pod uticajem hercegovačkih ustanika, koja su za vreme ustanaka protiv Turaka često bežali u Crnu Goru i vraćali se natrag sa crnogorskim kapama, postepeno primili crnogorsku kapu kao svoj odevni deo^[75].

O crnogorskoj kapi ostao je veliki broj svedočanstva u XIX i XX veku:

Crvena boja označava krv Turaka u kojoj će biti ostvarena sloboda, zvijezda označava Crnu Goru, a duga označava nadu u skoro oslobođenje. Ponekada se umjesto zvijezde unutar duge mogu vidjeti slova HI, to znači Nikola I^[76]

Malo ih je koji ne znaju za crnogorsku kapicu. To je kapa ravnoga dna i ravnoga oboda, širine oko 8 cm. Ona je sva od crvenog ili tamnocrvenog tankog sukna i dvaput je dublja od širine oboda, ali se njeni krajevi zavrću kako se i dobija dvostruki obod. Odozgo je krug od isto takvoga sukna koji je izvezen zlatom, ovako: sa jednoga kraja izvezen je luk koji ima tri pruge, od kojih srednju čine tri reda od oboda do oboda, a sa obje njene strane uz manja rastojanja su po dva reda i još dva reda zajedno; dakle, ukupno pet pruga. U tome luku je oznaka "H.I." što znači "Nikola Prvi". Obod je obložen tankom svilom (derevija ili bogzija)..^[77]

U tom pogledu kod definisanja pomaže vam i jedinstvena nacionalna nošnja... Tjeme konačno ukrašava kapa, čije simbolične boje, crni atlasni rub, krvavo crveni poklopac i zlatna duga sa jednom zvijezdom ili sa inicijalima knjaževog imena, podsjećaju na žalost za izgubljenom slobodom..^[78]

Meni se veoma dopada njihova kapa, kapa - simbol; pravi se od crvenog sukna, koje se po obodu obšiva crnim materijalom, a sredina gornje površine ostavlja se nezacrnjena, sa zlatom izvezenim polukrugom unutar kojega su inicijali Knjaževog imena^[79]

Prva stvar koju urade Crnogorci koji se vraćaju u otadžbinu iz Amerike ili od drugdje, to je da kupe lijepu narodnu nošnju. Uz nju ide lijepa okrugla crvena kapa sa crnom ivicom, koja krasi čitav crnogorski narod. Na gornjoj strani ove kape nalazi se zlatnim nitima uokviren kraljev monogram.^[80]

Moderna crnogorska kapa sadrži uglavnom crnogorskog dvoglavog orla. Sa druge strane, kod crnogorskih Srba, crnogorsku kapu ukrašava krst sa četiri ocila.

Crnogorska narodna muzika

Crnogorski muzički folklor, u smislu očuvanosti, a u odnosu na folklor drugih evropskih zemalja je specifičan, a to se u najvećoj meri odnosi na narodne pesme i igre.

U predmoderno doba najizraženiji vid stvaralaštva je epska poezija koja opeva sjajnu prošlost naroda i njegovih junaka. U takvim prilikama gusle su bile onaj neizbežni pratilac i podrška kako borcima protiv osmanlijske vlasti, tako i onim narodnim lutajućim pevačima koji su, nastavljajući tradiciju skomraha putovali po svetu opevajući tužnu sudbinu naroda i stvarajući pritom našu istorijsku epiku.^[81]

Sviranje na guslama, sviralama, dvojnicama i raznim vrstama udaraljki bilo je veoma rasprostranjeno, a smatra se da je izvođačka praksa na čitavom balkanskom prostoru verovatno bila svuda ista ili slična.^[82]

Češki pisac, Jozef Holeček putujući Crnom Gorom sredinom XIX veka zapaža da „Crnogorac igra uz pjevanje junačkih pjesama, zato se u ovoj igri tako raspali. O pokladama se igra cijelu noć. Sa svakom zabavom je spojeno pjevanje junačkih pjesama uz pratnju gusala. Svaki muškarac se u oboje dobro razumije, ali posebno pravo na gusle i junačke pjesme imaju slijepci".^[83]

Narodnih muzičkih instrumenata koji se koriste u Crnoj Gori ima više desetina. Pored poznatih, kao što su: gusle, tambura, ćitelija, brač, razne vrste svirala, rog, truba od kore drveta, dvojnice, diple, kaval, gajde, zurle, talambasi, zvono, čegrtaljka i drugih, ima instrumenata koji su manje poznati.

Nakon Drugog svetskog rata po crnogorskim selima su se priređivale igranke. S obzirom da nije bilo muzičkih instrumenata, a retko gde električne energije kako bi se plesalo uz muziku sa gramofonskog aparata, to su dovitljivi meštani smislili kako da „prave muziku“. Preko češlja su stavljali tanak list papira, a zatim priljubili na usne i potom istovremeno duvali i pevali. Takav instrument pripada grupi mirlitonih instrumenata (membranofonih instrumenata). Izvođači su dobijali krajnje neobične tonove, ali i melodiju po želji prisutnih. Dešavalo se da poneko ima i usnu harmoniku, pa u duetu sa češljem imali su mali jedinstven i neponovljiv „orkestar“.^[84]

Običaji

Kumstvo kod Crnogoraca je stari običaj. U XIX veku bilo je pet vrsta kumstava: venčano, kršteno, šišano, iz bede i osvete. Danas su sačuvana venčano i kršteno kumstvo. Kod venčanog kumstva, kum je svedok na venčanju. Nekada su neveste venčanim kumovima, poklanjale čarapu, košulju ili svilenu vezanu maramicu. Kršteni kum je veoma cenjen i smatra se bliskim srodnikom. Kršteni kum je svedok na krštenju. Kumstvo šišanjem je nastajalo prilikom šišanja sina. Tada bi se spremala mala gozba i tom prilikom otac bi zvao nekog za kuma do koga mu je stalo. Dečakova majka bi kumu darovala par čarapa ili košulju. Do kumtva iz bede dolazilo je u slučaju kada bi Crnogorac pao u bedu ili iznenadnu nevolju, tada bi kumio Bogom i sv. Jovanovom najbližeg ko mu na put dođe, čime bi ga obavezao na pomoć. Kod kumstva iz osvete ubica da bi se osigurao od osvetnika, zvao bi ga za svog kuma, da bi mogao biti spokojan da kum na njega neće okrenuti pušku. ^[85]

Stari običaj u Crnogoraca bilo je pobratimstvo i posestrimstvo. To su bila najprisnija prijateljstva između osoba istog pola. Nekada se su ove oblici veze sklapali kod popa u crkvi uz poseban obred. Pobratimi su imali odnos kao rođena braća i uzajmno su se pomagali u svemu, a naročito u boju.^[86]

Krvna osveta je stari pravni običaj po kome je postojala dužnost da se osveti krv ubijenog iz svoga roda, bratstvenika ili saplemenika. Ubica se nazivao krvnik, a onaj koji se svetio osvetnik. Osveta je mogla da se čeka i 20 godina. Kada osvetnik nije mogao uhvatiti pravog krivca, svetio se njegovoj najbližoj rodbini. Ako bi neko zanemario osvetu, gubio bi ugled. O takvom bi se govorilo da je rđa i da mu je krvnik uzeo obraz i junaštvo. Najveći podbadači muškaraca na izvršenje osvete bile su žene. Za manje uvrede išlo se na megdan. Pomirenje krvnika i osvetnika nazivalo se - umir.^[87]

Krsna slava je poseban verski običaj koji osim Crnogoraca praktikuju Srbi, Makedonci, Vlasi i nekada malisorski Albanci i katolici u Boki, južnoj Hercegovini, Konavlama i Dalmaciji. Pitanje porekla krsne slave u nauci još uvek nije rešeno. Krsna slava se slavi jednom godišnje kao porodični praznik kada se proslavlja svetac zaštitnik porodice. Krsna slava je nasledna i prenosi se na muško potomstvo. Na dan slave sprema se svečani i bogat ručak - slavska trpeza, koja može da bude posna ili mrsna u zavisnosti od toga da li slava pada na post ili ne. Za slavu se obavezno sprema slavski kolač, žito koje se služi uz vino, i pali se slavska sveća. Najpoznatiji crnogorski sveci zaštitnici su: Sveti Nikola-Nikoljdan, Aranđelovdan, Jovan(nj)dan, Đurđevdan i Sveta Petka. Običaji proslavljanja ‘prislavice’ ('poslužbice’) takođe se javljaju uz nekog sveca, međutim u ovom slučaju to se čini na dan kada se nekome dogodilo nešto jako ružno, ili pak nešto lepo. Odaje se poštovanje i zahvalnost svecu, a porodica ili bratstvo pripremi manju svečanost te se pogosti obilnijim ručkom.

Književnost

Srednjevekovna crnogorska književnost obuhvata književna dela koja su nastala u srednjevekovnoj Duklji/Zeti. Od IX veka u Duklji su bila u upotrebi četiri pisma latinica, glagoljica, ćirilica i grčko pismo. Prvi tragovi dukljanske pismenosti odnose se na nekoliko darovateljskih i nadgrobnih natpisa na latinskome jeziku, od kojih se ističe kao književni spomenik Andreacijeva povelja i Barski epitafi. Posebno se izdvaja Legenda o Vladimiru i Kosari, koja je sadržana u hronici Kraljevstvo Slovena Popa Dukljanina (Ljetopisa Popa Dukljanina). Najznačajniji spomenik dukljanskoga perioda je hronika Kraljevstvo Slovena, anonimnog sveštenika Dukljansko-barske nadbiskupije, nastala u XII veku na latinskom jeziku, najverovatnije kao prevod sa slovenskog orginiala. Lokrumske povelje dukljanskih kraljeva iz XI i XII vika, kao i korespondencija sa Vatikanom i papske bule, svedoče o postojanju razvijene dvorske kancelarije pri dvoru dukljanskih kraljeva iz vladarske familije Vojislavljevića.^[88]

Za vreme Nemanjića ističu se Miroslavljevo jevanđelje napisano s kraja XII veka, crkveno-pravni zbornik Ilovička krmčija (1262) za zetskog episkopa Neofita, i zatim Zbornik popa Vasilija zvanog Dragolja iz druge polovine XIII veka, s preradom traktata protiv bogumila i apokrifnim tekstovima.^[88]

Za vreme Balšića izdvaja se Gorički zbornik (1441-42) i prepiska Jelene Balšić i Nikona Jerusalimca, staroga duhovnika sa ostrva na Skadarskom jezeru, dok za vreme Crnojevića osniva se prva južnoslovenska i crnogorska državna štamparija koja štampa inkunabulu Oktoih prvoglasnik, dana 4.janura 1494. godine.^[88]

Novovekovna književnost počinje u Primorju. Najizrazitiji predstavnici bokotorskoga renesansnog kruga su kotorski pesnici Đorđe Bizanti, Ljudevit Pasković i Ivan Bona. Barokne tendencije javljaju se u Boki Kotorskoj tokom XVII veka sa prvim delima na narodnom jeziku. Najznačajniji pisci baroka su Živo Bolica, Andrija Zmajević, Krsto Ivanović te Ivan Antun Nenadić. Refleks prosvetiteljstva i racionalizma krajem XIX vijeka vidljiv je u delima Stefana Zanovića, autora prvog romana u crnogorskoj književnosti (Turska pisma, 1776) i, nešto poznije, u poslanicama Petra I Petrovića Njegoša.^[88]

Razvoju crnogorske književnosti snažno je doprinela dinatija Petrović - Njegoš za vreme njihove epohe u Crnoj Gori. Vasilije Petrović Njegoš podstiče školovanje mladih Crnogoraca u Rusiji, a svoje književne tragove ostavlja u Cetinjskom ljetopisu. Na ruskome je u Moskvi objavio Istoriju o Černoj Gori (1754). U to je doba nastaje i spis o Crnoj Gori napisao i prvi crnogorski doktor filozofije Jovan Stefanov Balević. Zanimljiv je i rukopis nepoznatoga Cetinjanina iz 1774. pisan na ruskom jeziku (Kratki opis Zete i Crne Gore). Petar I Petrović Njegoš ostavio je iza sebe (Poučenje u stihovima), veliki broj poslanica crnogorskom narodu i Kratku istoriju Crne Gore koja izašla posmrtno u Grlici 1835.^[88]

Petar II Petrović Njegoš se proslavio delima Luča mikrokozma (1845), Gorski vijenac (1847) i Lažni car Šćepan Mali (1851).^[88]

Kralj Nikola I Petrović isto se bavio književnošću. Najpoznatija njegova pesma je Onamo, namo, a romantičarska drama Balkanska carica (1854). U njegovo vreme nastaju i književna dela Stefana Mitrova Ljubiše i Marka Miljanova Popovića. Ljubišine zbirke Pripovijesti crnogorske i primorske (1875) i Pričanja Vuka Dojčevića (1879), kao i dela Marka Miljanova Primjeri čojstva i junaštva (1901) i Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi, čine književni prelaz od Njegoša prema modernističkim traženjima.^[88]

Između dva svetska rata počinje da se razvija se moderna crnogorska književnost. U tom periodu javlja se veći broj crnogorskih pisaca i njhova dela. Pesnik, prozaik, dramatičar i kritičar Risto Ratković, koji je započeo kao nadrealist zbirkom pesama Mrtve rukavice(1927), autor je poetski i socijalno prvoga modernog crnogorskoga romana Nevidbog (1933). Pesnik Mirko Banjević zbirkom Pobune uma (1930) izražava pobunu i borbeno raspoloženje svojega naraštaja, a u poemi Brijest osuđuje politiku prema Crnoj Gori i Crnogorcima. Pripovedač Nikola Lopičić u zbirci Seljaci (1939) slika socijalnu bedu na crnogorskom selu, a blizak mu je Dušan Đurović u zbirci pripovijedaka Među brđanima (1936) i romanu Dukljanska zemlja (1939). Pjesnik i prozaik Radovan Zogović u Internaciji Crne Gore (1936) peva o okupaciji Crne Gore. Pjesnik Janko Đonović objavljuje zbirku Živi portreti (1927), gotovo dovršenu poemu Crnci i Crnogorci (1928) o izrabljivanju i stradanju Crnaca i Crnogoraca u američkim rudnicima i zbirku Dvije rijeke (1938) zajedno sa srpskim pesnikom Tanasijem Mladenovićem.^[88]

Posle Drugog svetskog rata, dolazi do potpune afirmacije crnogorske književnosti. Najveće domete u crnogorskoj književnosti u XX veku ostvaruje Mihailo Lalić sa romanima Hajka (1960) i Lelejska gora (1962) i dr. u kojima je višeslojnim i višeznačnim vizijama i sintezama dao epopeju rata i revolucije.^[88]

Osim M. Banjevića, R. Zogovića, J. Đonovića, D. Kostića, Radonje Vešovića, Ćamila Sijarića i Čeda Vukovića, nakon 1953. deluju mnogobrojni pisci bilo u tradicionalnome (Janko Vujisić), bilo u novome duhu: pesnici Blažo Šćepanović, Vitomir Nikolić, Gojko Janjušević, Matija Bećković, Sreten Perović, Milo Kralj, Milika Pavlović, Dragutin Vujanović, Ranko Jovović, Branko Banjević, Gojko Dapčević, Ratko Vujošević, Vojislav Vulanović, Velimir Milošević, Jevrem Brković, Momir Marković, Pavle Popović, Žarko Đurović, Ivan Ceković, Svetozar Radonjić-Ras, Vukman Otašević, Miroslav Đurović, Dragoljub Jeknić, Darinka Jevrić, Bosiljka Pušić, Slobodan Popović te postmodernisti Mladen Lompar, Marko Vešović, Novica Tadić, Ljubomir Đurković, Duško Novaković, Milorad Popović i dr.; prozaici Danilo Kiš, Borislav Pekić, Miodrag Bulatović, Mirko Kovač, Sreten Asanović, Dragan Nikolić, Husein Bašić, Zuvdija Hodžić, Niko Jovićević, Branimir Šćepanović, Bogdan Šekler, Stevan Bulajić, Miladin Čulafić i dr; dramski pisci: Marko Kavaja, Veljko Mandić, Radoslav Rotković, Veljko Radović, Vida Ognjenović, Ljubomir Đurković, Igor Bojović i dr. Književni su kritičari, esejisti i istoričari Trifun Đukić, Vido Latković, Nikola Banašević, Jevto M. Milović, Milorad Stojović, Božo Milačić, Božidar Pejović, Radoslav Rotković, Vojislav P. Nikčević, Radoje Radojević, Danilo Radojević, Milorad Nikčević, Novak Kilibarda, Radomir Ivanović, Slobodan Tomović, Jovan Čađenović, Krsto Pižurica, Živko Đurković, Slobodan Vujačić, Slobodan Kalezić, Vojislav D. Nikčević, Rajko Cerović, Borislav Jovanovići dr. Važniji književni časopisi i revije su u periodu od II svjetskog rata do 1990. Stvaranje (od 1946), Susreti (1953-62), Ovdje, Glasnik Odjeljenja umjetnosti CANU, a u novije vreme Lingua Montenegrina, Ars, Almanah, Plima, Doclea i dr.^[88]

Petar II. Petrović Njegoš
Nikola I Petrović Njegoš
Stefan Mitrov Ljubiša
Marko Miljanov
Mihailo Lalić

Slikarstvo

Krajem XIX veka, crnogorski talenti za likovnu umetnost odlaze na školovanje u inostranstvo. Većina njih opredeljuje se za već prevaziđene forme akademskog realizma (Anastas Bocarić, Marko, Gregović, Milo Vrbica, Marko Brežanin). Ipak, u isto vreme, stasavaju slikari koji se uključuju u savremene tokove evropskog slikarstva - Pero Poček, rodonačelnik crnogorske moderne, Đoko Popović i Špiro Bocarić.

Slikarstvo kod Crnogoraca posebno se razvija posle Drugog svetskog rata. Sklonost Crnogoraca ka ovoj umetnosti ukazuje podatak da je u periodu od 1946-1996, jedna tako mala populacija iznedrila preko 300 slikara. Crnogorsko slikarstvo razvijalo se tematski pod igrom lepota i podneblja, bogate istorije i trajnog siromaštva. Ipak, na svetskom planu najviše su uspeli da se afirmišu Petar Lubarda^{[nb 3]}, Vojislav Vojo Stanić i Miodrag Dado Đurić. Lubardine slike „Noć u Crnoj Gori“, „Između dana i noći“, „Jutro s Lovćena“, „Crnogorska brda“, „Čekanje“, spadaju u dela po kojima je Crna Gora postala poznata u svetu, a Lubarda ime koje se pominje među najpoznatijim stvaraocima dvadesetog veka. Lubarda slika i nekoliko bitaka „Vučji do“ i „Kosovski boj“ – u kojima podseća na velike bojeve za slobodu s Turcima i poput Brehta u prvi plan ističe čoveka, narod, oslobađa se mita i legendi, humanistički brani pravo na život razotkrivajući užas pogibije i umiranja. Ista je po pristupu, i slika „Sutjeska“, simbol Drugog svjetskog rata. Stravični doživljaj Drugog svjetskog rata u logorima Lubarda je pretočio kroz sva ta dela u humanistički otpor ratovanju, u osećanje prava na slobodu i prirode i ljudi.^[92]

Voja Stanić jedan je od najistaknutijih savremenih crnogorskih slikara. Njegove slike su često smeštene u Sredozemlje, a likovi na njima su su obični, mali ljudi. Neke slika na ulicama i u gužvi, a druge ostavlja usamljene u njihovim sobama. Kombinovao je realno i irealno, sa elementima fantastičnosti.^[93]

Miodrag Dado Đurić, bio je jedan od najistaknutijih predstavnika figurativne umetnosti. Njegova dela se nalaze u mnogim muzejima i galerijama, kao i brojnim privatnim kolekcijama. U svojim radovima, umeo je majstorskim likovnim umećem da dočara apokaliptične spojeve. Poslije Mark Šagala i Salvador Dalija, Dado Đurić je najviše uticao na pojam nadrealizma u slikarstvu. Ugledni istoričar umetnosti Alan Boske, objavio je monografiju o njegovom delu - „Dado, univerzum bez odmora“.^[94] Posmatrano u celini Dadova likovna dela predstavljaju konačno i neprikosnoveno ishodište njegovih traganja za egzistencijalnom suštinom. To je svet truljenja, raspadanja, koje se javlja kao apokalipticna vizija, pandan strahotama i užasima koje sobom nosi savremena civilizacija.

Drugi istaknuti crnogorski slikari su: Pero Poček, Mihailo Vukotić, Milo Milunović, Jovan Zonjić, Mirko Kujačić, Miloš Vušković, Aleksandar Aco Prijić, Branko Filipović - Filo, itd.

Pero Poček
Milo Milunović

Milo Milunović
Miodrag Dado Đurić
Petar Lubarda
Slika Voje Stanića na crnogorskoj poštanskoj marci 2011.

Film

Prvi film u Crnoj Gori snimljen je 1902.godine na Cetinju kada je bečki bioskop Uranija posetio Crnu Goru. Prvi bioskop (kinematograf) otvoren je 1908.godine na Cetinju u kafani Lovćen. Nije poznato koliko jer radio. Kasnije su filmske projekcije davane u Zetskom domu na Cetinju. Prikazivani filmovi bili su francuski, italijanski, danski, američki, nemački, austrijski, ruski. Do Prvog svetskog rata, osim na Cetinju, bioskop je radio i u Nikšiću.^[95]

Prvi crnogorski sineast bio je Vladimir Đ. Popović (1884-1928). Bio je pisac scenaria i realizator prvog crnogorskog dugometražnog igranog filma sa crnogorskom temom „Vaskrsenja ne biva bez smrti“, koji je proizvela italijanska filmska kuća „Sangro film“, a premijerno je prikazan 14. aprila 1922. godine u tada najmodernijem kinematografu u Rimu „In grande ćinema Volturno“. Film je prikazan u Kairu, Parizu, Madridu. Među prve crnogorske sineaste, bio je Pavle Petrović Njegoš, unuk kralja Nikole, koji je 1931.godine učestvovao u režiji francuskog filma „Naga žena“^[96]

Tek posle Drugog svetskog rata počinje domaća crnogorska kinematografija. Vlada Crne Gore je 1949.godine osnovala filmsko preduzeće "Lovćen film". Zbog nedostatka stručnih kadorva, u Beograd je na školovanje upućeno nekoliko Crnogoraca: Branislav Bastać, Đorđe Vujović, Miodrag Tomašević i Svetozar Bušković.^[97]

Prvi crnogorski dokumentarni filmovi bili su "Kongres Fiskulturnika", čiji je scenario napisao i bio reditelj Simo Čolović, a snimatelj Stevo Lepetić, i „Na Crnogorskom primorju“ koji je snimio Miodrag-Mišo Tomašević, a režirao Đorđe Vujović. Oba filma snimljena su 1950.godine. U oktobru 1955. godine „Lovćen film“ je proizveo i prvi dugometražni igrani film crnogorske kinematografije „Lažni car“ (scenario: Ratko Đurović, režija: Velimir Stojanović), to je ujedno prvi jugoslovenski istorijski film posle rata.^[98]

Za šesnaest godina postojanja „Lovćen film“ je proizveo 119 kratkometražnih i 15 dugometražnih igranih filmova. U „Lovćen filmu“ dobili su prva profesionalna saznanja i stvaralačke podsticaje ove vrste: Dušan Vukotić, Zdravko Velimirović, Veljko Bulajić, Milo Đukanović, Đorđije Vujović, prvi put kao filmski scenarista angažovan je Borislav Pekić, zatim reditelj Boško Bošković, Ilija Nikolić, Nikola Jovićević, Branislav Bastać. U spisku stvaralaca koji su doživeli svoju punu afirmaciju i filmska iskustva u Crnoj Gori značajno mjesto zauzimaju autori kao što su dokumentarista Krsto Škanata, zatim Živko Nikolić.^[99]

U aprilu 1966. godine osnovan je „Filmski studio Titograd“, koji je 1978. godine ušao u preduzeće „Zeta filma“.^[100]

Novo preduzeće „Zeta-film“ nastavlja delatnost „Filmskog studija“ od 1978. godine. Snimili su film „Pre istine“ (Vojislava Rakonjca), a posle su usledili „Trinaesti jul“ (Radomira Šaranovića), najskuplji crnogorski film, „Čudo neviđeno“ , „U ime naroda“ i „Iskušavanje đavola“ Živka Nikolića itd. Jedan broj autora iz Crne Gore svoja ostvarenja pravio je u drugim sredinama, predstavljajući tako sponu među kulturama bliskih naroda: Krsto Papić, Veljko Bulajić, Branko Baletić, Vlatko Gilić, Predrag Golubović, Radivoje Lola Đukić. Među njima, posebno mjesto ima jedan od osnivača zagrebačke škole crtanog filma Dušan Vukotić, dobitnik Oskara (1962.) za crtani film “Surogat”, autor, dvadestak crtanih, ali i više igranih filmova (Sedmi kontinent, Akcija Stadion, Gosti iz Galaksije).^[101]

Godine 2000. osnovana je Crnogorska kinoteka sa ciljem prikupljanja i čuvanja crnogorskih filmova, filmova crnogorskih autora i filmova proizvedenih u Crnoj Gori i o Crnoj Gori. U Crnoj Gori se tradicionalno održavaju filmski festivali u Herceg Novom i Mojkovcu.^[102]

Sport

Najpopularniji sportovi u Crnoj Gori su vaterpolo, rukomet, fudbal i košarka. Od 2007. godine Crnogorski olimpijski komitet je primljen u članstvo Međunarodnog olimpijskog komiteta, a Crna Gora se kao samostalna država prvi put pojavila na Olimpijskim igrama 2008. u Pekingu. Vaterpolo je jedan od najpopularnijih sportova u državi. Crna Gora je osvojila Evropsko prvenstvo 2008. u Malagi na svom prvom učešću na ovom takmičenju, od sticanja nezavisnosti. Prva liga Crne Gore u fudbalu je najviše fudbalsko takmičenje u Crnoj Gori, u organizaciji Fudbalskog saveza Crne Gore. Na Olimpijskim igrama u Londonu 2012. godine, ženska rukometna reprezentacija Crne Gore osvojila je srebrnu medalju. Ovo je ujedno prva olimpijska medalja za Crnu Goru. Pre sticanja nezavisnosti crnogorski sportisti bili su deo jugoslovenskog sporta.

Najpoznatiji bivši i sadašnji crnogorski sportisti su Predrag Mijatović (fudbal), Dejan Savićević (fudbal), Branko Brnović (fudbal), Dragoslav Šekularac (fudbal), Stefan Savić (fudbal), Mirko Vučinić (fudbal), Stevan Jovetić (fudbal), Vladimir Gojković (vateropolo), Nikola Janović (vaterpolo), Aleksandar Ivović (vaterpolo), Veljko Uskoković (vaterpolo), Veselin Vujović (rukomet), Goran Đukanović (rukomet), Petar Kapisoda (rukomet), Katarina Bulatović (rukomet), Bojana Popović (rukomet), Jovanka Radičević (rukomet), Dejan Zlatičanin (boks), Duško Ivanović (košarka), Luka Pavićević (košarka), Nikola Peković (košarka), Slavko Vraneš (košarka), Vlado Šćepanović (košarkaš), Predrag Drobnjak (košarka), Dejan Radonjić (košarka), Jelena Dubljević (košarka) itd.

Predrag Mijatović
Dejan Savićević
Stefan Savić
Stevan Jovetić
Veselin Vujović
Katarina Bulatović
Jovanka Radičević
Nikola Peković
Vlado Šćepanović
Dusko ivanović
Bogdan Tanjević
Jelena Dubljević
Dejan Zlatičanin

Gastronomija

Tradicionalna ishrana Crnogoraca je različita po oblastima. Kuvarska veština je znatno veća u primorskom delu, gde jela od ribe dominiraju. U planinskim predelima gde se gaje ovce poznati su raznovrsni načini prerade ovčijeg mleka. Mlečni proizvodi su raznovrsni: sir, skorup, kiselo mleko, vareno slatko mleko malo posoljeno. Tradicionalna crnogorska jela su kačamak i kaše. Od mesa tradicionalno se jede jagnjeće ili kozje meso koje se najčešće usoljava ili suši. U posebnom prilikama, nekada su Crnogorci pekli celo bravče na ražnju. Od alkoholnih pića u unutrašnjosti pije se uglavnom rakija, a na primorju vino.^[103]

Posebni crnogorski specijaliteti su: kačamak sa kiselim mlekom, popara sa skorupom i sirom, cicvara, raštan sa mesom, bokeljski brodet, jagnjetina u mleku, njeguški pršut, kolašinski lisnati sir ili njeguški u ulju itd.^[104]

Hrana iz Crne Gore
Cicvara
Crnogorski kajmak
Njeguški pršut

Jezik

Glavni članak: Crnogorski jezik

Crna Gora sve do XXI veka nije imala vlastitu jezičku politiku. Do Drugog svetskog rata, Crna Gora nije imala kadra ni za izvođenje nastave u osnovnim i srednjim školama, a fakulteti su formirani tek posle rata. Jezička politka je vođena iz Srbije, Beograda i Novog Sada. Zbog čestih ratova, plemenske kulture, siromaštva i teških uslova života, prosveta i kultura bile su u Crnoj Gori marignalizovane sve do Njegoša. Od doba Njegoša započinje moderna prosveta u Crnoj Gori kada se poklanja posebna pažnja jeziku. Jezička politika crnogorskih vladara je u to vreme sledila srpsku jezičku politiku što će imati veliki uticaj na savremeni jezički identitet Crnogoraca. Tako se u prvoj maloj školi na Cetinju 1834. godine učila srpska gramatika. Učitelji iz stranih zemalja koji su dolazili u Crnu Goru na rad donosili su sa sobom srpskoslovenske bukvare s crkvenim sadržajima. Na Cetinju 1836.godine štampan je Srbski bukvar radi učenja mladeži crkovnomu i graždanskomu čitanju i 1838. godine Srbska gramatika sastavljena za crnogorsku mladež. Srpski jezik bio je nastavni predmet u Djevojačkom institutu 1879.godine i Cetinjskoj gimnaziji 1886/87.godine i svim crnogorskim školama sve do njenog nestanka 1918.godine i njenog utapanja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Između dva svetska rata, jezik se zvao srpskohrvatskoslovenački. Posle obnove crnogorske državnosti u okviru socijalističke Jugoslavije, Crnogorci su sledili jezičku politiku nove države. U Crnoj Gori na snazi je bio Novosadski dogovor o srpskohrvatskom jeziku iz 1954.godine i Pravopis srpskohrvatskoga književnoga jezika (1960). Nakon raspada SFRJ u Ustavu Republike Crne Gore iz 1992.godine unosi se odredba o srpskom jeziku kao službenom jeziku u Crnoj Gori. Posle referenduma i sticanja nezavisnosti, novim crnogorskim ustavom 2007. kao službeni jezik je potvrđen crnogorski jezik. Osim Crnogoraca u Crnoj Gori, crnogorskim govore i Crnogorci u iseljeništvu, pogotovo u Peroju (Republika Hrvatska), u Skadru i susednoj Vraki (Albanija), te u Lovćencu i Feketiću (Vojvodina - Republika Srbija).

Istorijski razvoj

Prema montenegristici istorijski razvoj crnogorskoga jezika deli se na 6 perioda^[105]:

dukljanski period (od sredine IX veka do 80-ih godina XII veka;
zetski period (od 80-ih godina XII veka do kraja XV veka);
period pisanoga jezika (od kraja XV veka do sredine XVIII veka);
prelazni period (od 30-ih godina XIX veka do Prvoga svetskog rata);
vukovski period (od Prvoga svetskog rata do naših dana) koji ima dve etape: belićevsku (međuratni period) i savremenu (od 1944. godine).

U dukljanskom periodu na teritoriji uz Skadarsko jezero razvija se književna delatnost. Centar te delatnosti bio je manastir Prečista Krajinska, gde je nastalo i reprezentativno književno delo Život zetskoga kneza Vladimira anonimnoga Dukljanina iz Krajine. Drugo značajno delo iz toga perioda jeste hronika Kraljevstvo Slovena Popa Dukljanina, odnosno Regnum Sclavorum. Ni jedno ni drugo delo nije sačuvano u originalu, već u latinskome prepisu iz XVII veka.

U zetskome periodu razvija se zetska (crnogorska) redakcija starocrkvenoslovenskoga jezika. Najznačajniji predstavnik te redakcije i reprezentativno delo toga perioda jeste Miroslavljevo jevanđelje, nastalo u Kotoru 80-ih godina XII veka, a pisala su ga dva pisara – Zećanin Varsameleon, koji je napisao glavninu dela, i Rašanin Gligorije, pisar poslednje dve stranice. Crnogorska/zetska redakcija definiše se kao tip starocrkvenoslovenskoga jezika izgovorno prilagođen mesnome jeziku prepisivača iz srednjevekovne Zete. Ta redakcija nastala je verovatno u dvorskoj kancelariji Stefana Nemanje u Kotoru i obeležila je zetski period crnogorske pismenosti i književnosti. Zetska/crnogorska redakcija neosnovano je često tretirana kao zetsko-humska, iako se zna da je nastala u Zeti, pa se odatle proširila na Hum. U XV veku u pravoslavnim crkvama na ostrvima i obalama Skadarskoga jezera veliki broj sveštenika radio je na prepisivanju crkvenih knjiga. Stoga se pojava crnogorske štamparije može smatrati prirodnom posledicom te razvijene prepisivačke književne delatnosti. Ta štamparija, koju je utemeljio Đurađ Crnojević, najverovatnije je prvobitno bila magacionirana na Obodu, a rad je započela na Cetinju. U njoj je pečatano pet inkunabula: Oktoih prvoglasnik, Oktoih petoglasnik, Psaltir s posljedovanjem, Trebnik i Četvorojevanđelje.

*Oktoih - prva južnoslovenska i crnogorska štampana knjiga iz 1496.godine*

Period pisanoga jezika obuhvata vreme od kraja XV do sredine XVIII veka. Pod pisanim jezikom podrazumeva se pisana realizacija mesnoga govornog jezika. U novim društveno-istorijskim okolnostima u Crnoj Gori postepeno se prelazi na ponovnu upotrebu crnogorskoga jezika s narodnom osnovom. Ipak u pravoslavnoj crkvi će se još dugo upotrebljavati starocrkvenoslovenski jezik. Na spontano ujednačavanje crnogorskoga narodnoga i književnoga jezika posebno je uticala izuzetno razvijena usmena književnost i kult reči. Dva najznačajnija pisca u periodu pisanoga jezika javljaju se u poznoj fazi, u baroknome periodu. To su Andrija Zmajević u primorskome delu (Boka Kotorska) i Danilo Petrović Njegoš u kontinentalnome delu (Cetinje). I jedan i drugi pisali su crnogorskim narodnim jezikom.

Od druge polovine XVIII veka, jačanjem državne i crkvene organizacije, stvaraju se preduslovi za uspostavljanje nekodifikovanoga crnogorskog književnoga jezika kao sredstva zajedničke komunikacije na celome terenu što se nalazio pod jurisdikcijom tadašnje države i crkve, a isto tako i na Crnogorskom primorju. Pisani jezik tako spontano prerasta u nekodifikovani književni (standardni) jezik. Još pre Vuka Stefanovića Karadžića Peraštanin Ivan-Antun Nenadić (1768) zalagao se za fonetsko pravopisno načelo da se lašnje može štjeti kako se govori i da se izgovara kako se i štije. To je pravilo vrlo rano bilo praktično primenjeno u jeziku crnogorske književnosti. U periodu o kojemu je reč najveći domet takvoga književnog jezika dosegnut je u poslanicama Svetoga Petra Cetinjskog.

Kao posledica delovanja jezičke reforme Vuka Karadžića, u crnogorskome jeziku prelaznoga perioda (od 30-ih godina XIX vijeka do Prvoga svjetskog rata) dolazi do značajnih promena i zvaničnoga ukidanja nekih tipičnih crnogorskih jezičkih obelžja. U celome tom periodu jezik je u Crnoj Gori zvanično nazivan srpski, a asimilacija crnogorskoga jezika prema opšteštokavskome karadžićevskom modelu najviše je sprovođena putem udžbenika i vanjskog nastavnog kadra koji je bezrezervno sledio tekovine jezičke reforme Vuka Karadžića. prihvatanje svih tekovina te reforme nije teklo glatko, pa se stvarao front između crnogorskih kulturnih poslenika jer Karadžićev model jezika bio je namenjen prostoru čiji je Crna Gora bila tek neznatan deo, pa je on vremenom napuštao iz toga modela neka opštecrnogorska jezička obeležja. Iako su se i jedni i drugi pozivali na Vuka, glavni uzrok nesuglasica ticao se žrtvovanja tih obeležja koja su u crnogorskoj pismenosti i književnosti imala dugu, viševekovnu upotrebnu tradiciju. U dugim raspravama naročito su se istakli Jovan Pavlović (dosledni vukovac) i Lazar Tomanović, koji se, između ostaloga, zalagao za uvođenje grafema ś i ź, te Đuro Špadijer, koji je u svoju Srpsku gramatiku (namenjenu 3. i 4. razredu osnovnih škola u Crnoj Gori) uneo neke osobine što su Vukovim modelom bile svrstane u dijalektizme i provincijalizme, i Mirko Mijušković, profesor Velike škole u Beogradu. Od školske 1863/64. godine počinje u Crnoj Gori kontinuirano sprovođenje Karadžićeve jezičke reforme u cetinjskoj „maloj školi“, u almanahu Orlić od 1865. godine te u spisima crnogorskoga Senata i državne administracije od 1868. godine. Ta reforma će do kraja XIX veka u Crnoj Gori odneti konačnu pobedu, i to najpre u administrativnome, publicističkome i naučnome stilu. Tome se procesu najduže opirao beletristički stil, koji će i dalje uglavnom ostati izvan domašaja pomenute reforme i s očuvanim temeljnim crnogorskim jezičkim obeležjima ući u XX vek. O očuvanju tipičnih osobina crnogorskoga jezika u beletrističkome stilu svedoče dela trojice reprezentativnih predstavnika toga perioda: Petra II Petrovića Njegoša, Stefana Mitrova Ljubiše i Marka Miljanova Popovića.

Najkrupnije promene crnogorski književni jezik pretrpeo je u vukovskom periodu koju je obeležio srpski jezikoslovac Aleksandar Belić, tj. između dva svetska rata. Crnogorske jezičke osobenosti, očuvane u beletrističkome stilu u prvim dvena decenijama XX stoleća, u novim društveno-istorijskim okvirima bile su utopljene u zajednički srpski/srpskohrvatski jezički šablon. Iako je Belićevim Pravopisom iz 1923. godine npr. ijekavica bila formalno dopuštena, on i u njemu i u narednim izdanjima ističe kako je jekavska jotacija dijalekatska pojava, te su time Crnogorci bili obavezni na upotrebu atipičnih nejotovanih oblika tipa djed, cjedilo, tjerati, sjesti i sl. U narednim izdanjima Belić će ukinuti normativni status i tzv. dužim nastavcima zameničko-pridevske promjene -ijem, -ijeh i umjesto njih kodifikovati samo kratke nastavke. Tako će Vukov model jezika početi da napuštaju Vukove pristalice. No i pored formalnoga priznavanja ijekavice u književnome jeziku, Crnu Goru međuratnoga perioda obeležiće sve veća upotreba ekavice. Uvođenje ekavice sprovodilo se i preko prosvete jer su udžbenici i nastavni kadar bili mahom ekavski. O tome slikovito svedoče napisi u ondašnjoj crnogorskoj štampi.

Savremena etapa u razvoju crnogorskoga književnoga jezika počinje posle II svetskog rata. Od 1968. godine u Crnoj Gori se pojavljuje grupa kulturnih radnika koja je imala novi pristup temeljnim crnogorskim vrijednostima što su potvrđivale postojanje zasebnoga crnogorskog naroda, nacije, jezika i države. Zahvaljujući zalaganju te generacije crnogorskih kulturnih delatnika, posle raspada SFRJ, u Crnoj Gori će se formirati niz institucija koje će raditi na očuvanju suštinskih crnogorskih vrednosti: Crnogorski PEN centar, Matica crnogorska, Dukljanska akademija nauka i umjetnosti, Institut za crnogorski jezik i jezikoslovlje i Crnogorsko društvo nezavisnih književnika.

U poslednjoj deceniji XX veka, kao plod dugogodišnjega izučavanja crnogorskoga jezika, pobrojane institucije objavile su udžbenike neophodne za izučavanje toga jezika. To su: pravopisni priručnik Piši kao što zboriš (Crnogorsko društvo nezavisnih književnika, Podgorica, 1993), dvotomna istorija crnogorskoga jezika – Crnogorski jezik (Matica crnogorska, Cetinje, 1993. & 1997), Pravopis crnogorskoga jezika (Crnogorski PEN centar, Cetinje, 1997) i Gramatika crnogorskoga jezika (Dukljanska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 2001). Njima je utemeljena nauka o crnogorskome jeziku – montenegristika. Borba za afirmaciju crnogorskoga jezika krunisana je novim crnogorskim Ustavom (2007), gde je taj jezik prvi put stekao službeni status.^[106]

Crnogorski govori

Prepoznatljivost Crnogoraca po svom govoru primećena je u lingvističkoj literaturi:

Postoji neka neulovljiva impresionistička linija koja nam pomaže da čim otvori usta, odmah prepoznamo Crnogorca i razlikujemo ga od svih drugih, pa i Crnogorca novoštokavca od drugih novoštokavaca. Dalibor Brozović (Crnogorski govori, CANU, 1984, str. 60^[107]

Montenegristika deli crnogorske govore u tri govorne skupine: 1) jugoistočnu, 2) severozapadnu i 3) skupinu govora crnogorskoga dela Sandžaka.

U okviru jugoistočne skupine govorne specifičnosti pojedinih plemena nešto su izrazitije, pa se može govoriti o 5 govornih grana: 1. podlovćenska govorna grana (teritorija četiri nahije i Crnogorsko primorje od Perasta do Bara); 2. barsko-mrkojevićka govorna grana; 3. kučko-pipersko-bratonožićka govorna grana; 4. zetsko-podgorička govorna grana (kojoj pripadaju i Tuzi s okolinom te govor crnogorske dijaspore u Vraki i Skadru); 5. donjopješivačko-bjelopavlićko-vasojevićka govorna grana.

Najkrupnije zajedničke osobine crnogorskih govora koje ih čine jedinstvenim su^[108]:

ijekavica;
duži oblici zameničko-pridevske promjene (npr. tije(h), tijem);
jekavska jotacija (tě > će, cě > će, dě > đe, sě > śe, zě > źe);
dvje, svje, cvje > đe, śe, će (npr. međed, śedok, Ćetko);
prilično zastupljena jotacija labijala;
konsonantski sistem proširen fonemima ś i ź;
ě + j > i (npr. cio, sijati), ali u gl. pridevu radnom nijesu nepoznati ni oblici tipa: śeđeo, viđeo;
-st, -zd, -št, -žd > -s, -z, -š, -ž (npr. plas, groz, priš, daž)
česta upotreba -j < -đ, -ć (npr. goj, doj, moj);
česta upotreba infinitva bez krajnjega -i (npr. trčat, pri-čat);
dativ i lokativ mene, tebe, sebe;
enklitike ni i vi;
aktivna upotreba aorista i imperfekta;
deklinacija Pero – Pera – Peru...;
poremećen odnos između padeža mesta i pravca
upotreba genitiva umesto lokativa uz predlog po (npr. po kuća).

Kad je u pitanju akcenatska situacija, crnogorski govori mogu se podeliti na dve velike skupine: severozapadnu i jugoistočnu. Prvi su četvoroakcenatski, a ostale karakteriše akcenatsko šarenilo: dvočlani, tročlani i četvoročlani akcenatski sistem.^[109]

U montenegristici, opštecrnogorske foneme ś i ź koji, uz đ i ć, kao produkti jekavske jotacije, predstavljaju najbitnije fonetske distinktivne elemente crnogorskoga standardnog jezika u odnosu na bosanski, hrvatski i srpski standardni jezik. Kao foneme koje pripadaju naddijalektalnome (koine) jezičkom sloju, danas su obeležje crnogorskoga standarda, dok u bosanskome, hrvatskom i srpskome jeziku one imaju dijalektalan status.^[110].

Crnogorsko pismo

Nacionalno pismo Crnogoraca je latinica i ćirilica. Crnogorskim pravopisom iz 2009.godine definisana je crnogorska azbuka i abeceda sa dva nova slova.


latinica	A	B	C	Č	Ć	D	ǅ	Đ	E	F	G	H	I	J	K	L	ǈ	M	N	ǋ	O	P	R	S	Š	Ś	T	U	V	Z	Ž	Ź
ćirilica	А	Б	Ц	Ч	Ћ	Д	Џ	Ђ	Е	Ф	Г	Х	И	Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	Ш	С́	Т	У	В	З	Ж	З́

Crnogorski jezik iz ugla serbistike i serbokroatistike

Iz ugla serbistike, jezik Crnogoraca je deo srpskog jezika,^[111] i kategorički odbacuje osnovanost za naziv crnogorski jezik^[112]. Glavna argumentacija serbistike je da je jezik Crnogoraca lingvistički isti sa srpskim, da su jezičke osobine Crnogoraca prisutne i van Crne Gore (u Bosni i Hercegovini i Srbiji), kao i da je tradicionalni naziv za jezik u Crnoj Gori Petrovića bio srpski.

Montenegristika na ove primedbe odgovara da su jezičke osobine Crnogoraca u statusnom pogledu kod Crnogoraca markantne i glavne, a u drugim područjima izuzetak, zatim, da su jezičke osobine Crnogoraca dospele u područja van Crne Gore seobama iz Crne Gore, a da crnogorski jezik s bosanskim, hrvatskim i srpskim jezikom „deli“ zajednički strukturni element – štokavski sistem. Međutim, u odnosu na njih (kao i svaki od njih u svom odnosu prema drugima) on ima svoju specifičnost. Ona i čini da crnogorski jezik jeste poseban i samostalan (autonoman) standardni jezik.^[113] Montenegristika odbacuje i tezu serbistike da je srpski jezik tradicionalan naziv za jezik u Crnoj Gori. Do pojave srpskih udžbenika u XIX veku u Crnoj Gori, koji su doprineli širenju srpskog imena za jezik u Crnoj Gori, jezik se u narodu i literaturi dominantno zvao - naški jezik ili slovenski jezik.^[114]

Sa druge strane, serbokroatistika, osporava lingvistički postojanje posebnog i srpskog i crnogorskog, ali i hrvatskog i bosanskog jezika. Iz njenog ugla, svi ovi jezici su lingvistički jedan jezik koji se u slavističkoj nauci od Jakoba Grima 1824.godine ustaljeno naziva srpskohrvatski, dok je istorijski nazivan od njegovih korisnika različitim imenima: slovenski, ilirski, srpski, hrvatski, bosanski, slavonski, dalmatinski itd. Ipak, serbokroatistika, crnogorskom jeziku, kao i drugim jezicima srpskim, hrvatskim i bosanskim, priznaje status nacionalne varijante policentričnog srpskohrvatskog jezika po uzoru na nacionalne varijante drugih policentričnih jezika (engleski, nemački, portugalski itd).^[115]

Religija

Crnogorci su po veroispovesti hrišćani - pravoslavci i katolici (5 000). Manji broj Crnogoraca pripada islamskoj veri (oko 12 000). Pravoslavni Crnogorci pripadaju kanonskoj Srpskoj pravoslavnoj crkvi i nekanonskoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi. Katolički Crnogorci pripadaju Katoličkoj crkvi u Crnoj Gori (Kotorska biskupija i Barska nadbiskupija) u okviru Katoličke crkve, a Crnogorci muslimani Islamskoj zajednici u Crnoj Gori.

Dukljansko razdoblje

Na području rimske provincije Prevalis postojala je episkopija od IV veka. Njen episkop prisustvovao je IV vaseljenskom saboru u Halkidonu 451.godine. Dolazak Slovena i drugih naroda poremetilo je život crkve. Dukljanski episkop je morao da se skloni u Italiju 602.godine. U periodu od VI do VIII veka podignute su bazilike Prevlaka, Zlatica, Martinići, Bar i dr. U legendi o caru Dukljanu preci Crnogoraca sačuvali su sećanje na uvođenje hrišćanske religije u kojoj je Sv. Ilija prikazan u ulozi nosioca hrišćanstva.^[116]

Uspon dukljanske države doveo je do osamostaljivanja crkve. Papa Kliment III uputio je barskom biskupu Petru, nadbiskupski palijum 1089.godine. Tada se počinju podizati veliki verski centri Svač, Bar, Prečista Krajinska. U benediktanskim samostanima rade škole i skriptarijumi. Pošto je raška vojska osvojila Zetu, barski nadbiskup Grgur pobegao je u Dubrovnik 1189. Raška vojska je razorila crkve i manastire izuzev kotorskih. Katoličku crkvu u Duklji počeo je podizati dukljanski kralj Vukan Nemanjić, koristeći se tradicijom Vojislavljevića. On je uspeo da povrati status nadbiskupije barskoj crkvi 1199.godine, koja je u međuvremenu, zbog propasti duljanske države bila potčinjena Dubrovačkoj nadbiskupiji.^[116]

Zetska eparhija/ mitropolija za vreme Nemanjića

Borba katoličke i pravoslavne konfesije intezivirala se posle osnivanja tri srpske pravoslavne episkopije 1219.godine u današnjoj Crnoj Gori - Humske episkopije sa sedištem u Stonu, Zetske episkopije sa sedištem u bivšem benediktanskom samostanu Arhangela Mihaila kod današnjeg Tivta i Budimljanske episkopije sa sedištem u manastiru Sv. Đorđa (Đurđevi stupovi) kod današnjeg Berana. Zetska episkopija uzdignuta je na rang mitropolije 1346.godine. Sedište Zetske episkopije bilo je na Prevlaci do XV veka, kada se preselila u Prečistu krajinsku. Zabeleženo je od 1219. do 1320. godine 11 zetskih episkopa. Dušanovim zakonikom iz 1349.godine sankcionisan je već stvoreni odnos prema Katoličkoj crkvi, koja se pominje kao latinska jeres, a njeni pripadnici kao poluvernici.^[116]

Zetska mitropolija za vreme Balšića i Crnojevića

Posle osamostaljivanja zetske države pod Balšićima, zetski i srpski vladari Đurađ Balšić i Lazar Hrebeljanović sporazumeli su se da za patrijarha Pećke patrijaršije izaberu pustinjaka Jefrema kako bi izbegli izbor uticajne ličnosti za patrijarha koja bi mogla ugrožavati nezavisnost država koje je obuhvatala jedna patrijaršija. Stracimir i Đurađ Balšić ispovedali su 1369.godine katoličku veru i odrekli se crkvenog raskola. Nakon Balšića, Crnojevići se bore protiv srpskih despota koji su pokušavali da ostvare svoja feudalna prava nad Crnom Gorom. Godine 1448 pominje se unijatski zetski mitropolit Jovan Grk sa Krita. Njegov dolazak bio je u duhu Firentinske unije iz 1439.godine, preko koje je vizantijski car Ivan VIII hteo da pridobije katolički Zapad za borbu protiv Turaka. Posle pada Carigrada, Turska je vodila antinunijatsku politiku da bi sprečila povezivanja katoličke i pravoslavne konfesije, pa je postavila za carigradskog patrijarha antiunijatu Genadija II. Povlačeći se pred Turcima, Ivan Crnojević je podigao Cetinjski manastir 1484.godine gde je ustanovio rezidenciju Zetske mitropolije i utvrdio joj imovinske posede.^[116]

Crnogorska mitropolija za vreme Pećke patrijaršije

Padom Zete pod tursku vlast, započeto je novo doba crnogorske istorije. Obnavljanjem Pećke patrijaršije 1557.godine zetska mitropolija ulazi u njene granice. Učestvovanjem u borbi protiv Turaka, cetinjski mitropoliti stiču ugled kod crnogorskog naroda. Sredinom XVII veka mitropolit Mardarije upravljao je borbom Crnogoraca i radio na stvaranju crkvene unije sa Katoličkom crkvom protiv Turske. Sarađivao je sa Sv. Vasilijem Ostroškim. U drugoj polovini XVII veka ističu se mitropoliti Ruvim (1673-1685) i Visarion Borilovič Bajica (1685-1692).^[116]

Prilikom izbora naslednika mitropolita Visariona, crnogorska crkve ispoljava svoj autokefalan položaj tako što odbija predlog pećkog patrijarha Arsenija Čarnojevića da se za mitropolita postavi dobegli beogradski mitropolit Simeon. Crnogorski zbor bira za mitropolita Savatija Kaluđerovića iz Očinića 1694.godine. Stupanjem na mitropolijsku stolicu Danila Petrovića (1697-1735) proces učvršćivanja mitrolopolije u crnogorskom društvu biće inteziviran. Od vremena vladike Danila, mitropolitsko zvanje postaje nasledno unutar kuće Petrović-Njegoš.^[117]

Crnogorska mitropolija za vreme Petrovića

Za vreme vladike Danila Petrovića, Cetinjska mitropolija uspostavlja političke odnose sa Rusijom (1711.godine) i njenom crkvom koja je imala ugled slobodnog centra i zaštitnika pravoslavlja. Iako je Cetinjska mitropolija bila u kanonskom jedinstvu sa Pećkom patrijaršijom, vladika Danila samostalno upravlja Crnom Gorom i njenom crkvom, usled čega dolazi do sukoba sa pećkim patrijarhom Arsenijem IV koji u pismu Podgoričanima (1726.godine) preti kletvom onima koji idu vladici Danilu.^[117]

Ukidanje Pećke patrijaršije 1766.godine nije imalo nikakav uticaj na crnogorsku crkvu, jer je ona od ranije ostvarila samostalan položaj. Za vreme vladavine Šćepana Malog (1767-1773) doći će do privremenog razdvajanja svetovne i duhovne vlasti u Crnoj Gori, ali će odmah posle toga cetinjski mitropoliti povratiti svoj vladarski položaj.^[117]

Cetinjski mitropoliti su ostvarivali svoju samostalnost uz punu podrušku Crnogoraca. Opštecrnogorski zbor je u pismu ruskom sinodu 1804.godine izričito izjavio da je crnogorski narod slobodan koji se pokorava samo svojim mitropolitima i da je crnogorski mitropolit sam za sebe u ovdašnjoj crkvi, nezavisan ni od kakve vlasti, te da je odgovoran samo crnogorskom narodu koji ga je izabrao. Crnogorski mitropoliti Petar I Petrović Njegoš i Petar II Petrović Njegoš odigrali su ključnu ulogu u procesu stvaranja prvih centralnih organa državne vlasti, koji su omogućili prelazak na svetovnu vlast u Crnoj Gori 1851.godine, čime počinje nov život crnogorske crkve. Knjaz Danilo ustanovljava pravoslavlje za državnu religiju, određujući nadležnost crkve i njena prava.^[117]

Prvi crnogorski mitropolit, koji nije više bio iz kuće Petrovića, bio je Nikanor Ivanović (1851-1860). U njegovo vreme, 1856.godine uvedeno je da se Sv. Sava slavi kao školska slava u cetinjskim školama.^[117]

Posle ubistva knjaza Danila, za mitropolita je izabran Ilarion Roganović (1860-1882). Mitropolit Ilarion je osnovao Zahumsko-rašku eparhiju sa sedištem u Ostrogu 1878.godine. Izdao je naredbu da sveštenici moraju nositi brade i uveo vođenje parohijskih knjiga. Na Cetinju je 1869.godine osnovana Bogoslovija u kojoj su se školovali sveštenici i učitelji.^[117]

Poslednji mitropolit Crnogorske autokefalne (samostalne) crkve bio je Mitrofan Ban, koji je upravljao crnogorskom crkvom od 1884.godine do 1920.godine. Za vreme mitropolita Mitrofana, crnogorska crkva je bila potpuno autokefalno organizovana donošenjem Ustava Svetog Sinoda u Knjaževini Crnoj Gori 1903.godine, Ustava pravoslavnih konzistorija u Knjaževini Crnoj Gori 1904.godine i Zakona o parohijskom svještenstvu 1908.godine. Ustavom Knjaževine Crne gore iz 1905.godine bilo je propisano da je državna vera u Knjaževini Crnoj Gori istočnopravoslavna i crnogorska crkva autokefalna. Poslednje osnovana episkopija Crnogorske mitropolije bila je Pećka eparhija 1913.godine posla balkanskih ratova.^[117]

Prema unutrašnjem ustrojstvu, crnogorska crkva imala je tri eparhije: Arhiepiskopiju cetinjsku, Zahumsko-rašku eparhiju i Pećku eparhiju. Crnogorskom crkvom upravljao je Sveti Sinod koji su činili: Arhiepiskop Cetinjski i Mitropolit Crne Gore, Episkop Zahumsko-Rasijski, Arhimandrit Cetinjski i Arhimandrit Ostroški, sa stalnim mandatom, tri protoprezvitera koji su bili članovi po izboru, sa mandatom na tri godine i jednog sekretara koji nije imao prava glasa.^[118]

U crnogorskom godišnjaku Orliću, u svetitelje crnogorske ubrajani su: Sveti Vasilije Ostroški, Sveti Petar Cetinjski, Sveti Arsenije na Žrebaniku i Sveti Stefan Piperski.^[119]

Posle Prvog svetskog rata i nestanka Kraljevine Crne Gore, nestala je i autokefalna Crnogorska crkve nizom akata nove države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kojima je istovremeno stvarana i Srpska pravoslavna crkva. Prvi akt ka tom cilju bila je Uredba o privremenom ustrojstvu vera iz 1919.godine. Zatim je iste godine obrazovan Srednjišnji arhijerejski sabor koji je trebalo da izvrši pripremu za ujedinjenje svih srpskih crkava. Njegovu odluku o crkvenom ujedinjenju potvrdio je Ukazom regent Aleksandar Karađorđević, da bi Uredbom o centralizaciji upravne i sudske vlasti u Srpskoj patrijaršiji bio prenet krug rada crnogorskih mitropolita na srpskog patrijarha Pravoslavne crkve Kraljevine SHS. Od 1921.godine, oko 650 manastira i crkava koji predstavljaju crnogorsko kulturno nasleđe, nalaze se u posedu Srpske pravoslavne crkve.^[120]

Manastir Vranjina
Manastir Morača
Cetinjski manastir
Manastir Ostrog
Manastir Piva
Hram Sv. Vasilija Ostroškog u Nikšiću

Sveti Vladimir
Sv. Vasilije Ostroški
Sv. Petar Cetinjski
Sv. Stefan Piperski
Sv. Arsenije na Ždrebaniku

Srpska pravoslavna crkve (SPC) i Crnogorska pravoslavna crkve (CPC)

Crnogorci pravoslavne veroispovesti su vernici kanonske Srpske pravoslavne crkve i nekanonske Crnogorske pravoslavne crkve.

Srpska pravoslavna crkva formirana je ukazom Kralja Aleksandra Karađorđevića 1920.godine pod imenom "Avtokefalna Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca". Nova crkva nije bila kanonska sve do dobijanja tomosa od Vaseljenske patrijaršije 19.02.1922.godine u kome se izričito spominje prisajedinjenje Crnogorske avtokefalne pravoslavne crkve novoj crkvi. Današnje ime, Srpska pravoslavna crkva dobila je Zakonom o Srpskoj pravoslavnoj crkvi iz 1929.godine. Mitropolija Crnogorsko-primorska formirana je 1931. godine Ustavom Srpske pravoslavne crkve. Ona je u statusnom smislu eparhija kao i bilo koja druga eparhija Srpske pravoslavne crkve, a titula mitropolita je samo počasnog karaktera. Osim nje, na teritoriji Crne Gore deluju još tri eparhije: Budmljansko-nikšićka (formirana 2001.godine), Mileševska (formirana 1992.godine) i Zahumsko-hercegovačka.

Crnogorska pravoslavna crkva formirana je 1993.godine na narodnom zboru na Cetinju, pozivajući se na tradicije Crnogorske autokefalne crkve pre 1918.godine, od strane dela Crnogoraca koji su bili nezadovoljni delovanjem Srpske pravoslavne crkve, i koji se nisu osećali njenim vernicima. Registrovana je 2000.godine kao verska organizacija. Za prvog mitropolita je proglašen Antonije Abramović koji je prihvatio poziv da se stavi na čelo crnogorske crkve. Bio je iguman manastira Visoki Dečani za vreme Drugog svetskog rata. Posle njegove smrti 1996.godine nasledio ga je Mitropolit Mihailo koji i danas obavlja tu funkciju. Crnogorska pravoslavna crkva nije kanonska, ali održava sestrinske odnose se Ukrajinskom pravoslavnom crkvom - Kijevski patrijarhat, Makedonskom pravoslavnom crkvom i Gruzijskom pravoslavnom crkvom. Sve crkve su nekanonske, osim Ukrajinske pravoslavne crkve koja je 2018. priznata od Vaseljenske patrijaršije.

Između Srpske pravoslavne crkve i Crnogorske pravoslavne crkve postoji sukob u tumačenju duhovnog i kulturnog nasleđa, kao i imovine koju je koristila crnogorska crkva pre 1918. godine, u smislu, ko je njen legitiman naslednik, koja crkva je starija u Crnoj Gori i da li je crnogorska crkva bila autokefalna pre 1918.godine, odnosno da li je Srpska pravoslavna crkva postojala pre 1918. godine. Srpska pravoslana crkva smatra Crnogorsku pravoslavnu crkvu nevladinom organizacijom koja nema nikakav crkveni status^[121]. Sa druge strane, Crnogorska pravoslavna crkve, Srpsku pravoslavnu crkvu posmatra kao okupatorsku i da nije postojala pre 1918. godine

Prema istraživanjima CEDEM-a poverenje u Srpsku pravoslavnu crkvu ima 47,8% građana Crne Gore, a u Crnogorsku pravoslavnu crkvu 16,4 %.

Poznati Crnogorci

Glavni članak: Popis crnogorskih vladara

Sveti Vladimir, dukljanski vladar i svetac s početka 11. stoljeća;
Bodin, dukljanski vladar s konca 11. stoljeća;
Petar I. Petrović Njegoš, crnogorski vladar i svetac, utemeljitelj suvremene crnogorske države;
Petar II. Petrović Njegoš, crnogorski vladar i vladika, jedan od najvećih pjesnika među Južnim Slavenima;
Nikola I. Petrović, posljednji crnogorski monarh;
Jelena Savojska, crnogorska princeza i kraljica Italije;
Marko Miljanov, crnogorski vojvoda i književnik;
John Hajdukovich (Jovo Hajduković ), jedan od utemeljitelja Aljaske;
Milovan Đilas, liberalni disident iz vrha komunističke Jugoslavije;
Dušan Vukotić, prvi oskarovac u Južnih Slavena, autor animiranog filma Surogat;
Milo Đukanović, predvodnik pokreta obnavljanja crnogorske neovisnosti 2006.;
Nikola Radović, nogometaš Hajduka
Duško Ivanović, košarkaš;
Dejan Savićević, nogometaš;
Predrag Mijatović, nogometaš;
Mirko Vučinić, nogometaš;
Veljko Bulajić, redatelj
Marina Abramović, konceptualna umjetnica.

Crnogorski simboli

Glavni članak: Crnogorski državni grbovi do 1921.

Glavni članak: Crnogorske zastave

Osporavanje crnogorske nacije i njene kulture

U Srbiji i Crnoj Gori u različitim društvenim sferama javnog i akademskog delovanja deluju društvene snage (političke stranke, crkva, novinari, istoričari, lingvisti, umetnici, civilna udruženja itd.) koje u potpunosti ili delimično negiraju postojanje Crnogoraca kao nacije i njihove kulture kao posebne nacionalne kulture. Potpuno negiranje ide do toga da su Crnogorci veštačka nacija i da ne postoje, a delimično negiranje polazi od toga da Crnogorci postoje tek od 1945. godine i da njihova istorija i kultura pre toga pripada samo Srbima.

Navedene društvene snage koje negiraju Crnogorce su ideološki dominantno na pozicijama srpskog nacionalizma. Sa druge strane, treba imati u vidu da se za vreme socijalizma zvaničan ideološki narativ KPJ o crnogorskom nacionalnom pitanju zasnivao na postavkama Milovana Đilasa koji je u svom čuvenom članku u Borbi 1. maja 1945 u polemici sa tadašnjim političkim protivnicima crnogorske nacije izneo viđenje da su Crnogorci nacija koja se istorijski razvila iz srpskog srednjevekovnog naroda. Svako kasniji pokušaj da se javno odstupi od tog narativa u akademskim krugovima do AB revolucije 1988.godine tretiran je kao ispoljavanje nacionalizma, koje bi bilo sankcionisano kao crnogorski nacionalizam i separatizam, ako bi istupanje išlo u smeru da Crnogorci nisu srpskog porekla, ili kao velikosrpski nacionalizam ako se išlo u smeru negacija crnogorske nacije.

Višedecenijski komunistički narativ o Crnogorcima kao naciji srpskog porekla uticaće da jedan deo levog političkog spektra u Crnoj Gori posle cepanja DPS-a na dve struje 1997, a kasnije i stranke (DPS i SNP) postepeno u potpunosti pređe na stanovište srpskih nacionalista da su Crnogorci Srbi i početi se uglavnom izjašnjavati kao Srbi zbog političkog neslaganja sa novim kursom politike DPS od 1997. godine koji će se od tada potpuno osloniti u kulturnoj politici na akademske krugove okupljene kasnije oko Dukljanske akademije nauka i umjetnosti, a koji su tvrdili da su Crnogorci autohton narod sa svojim posebnim etničkim korenima. Taj novi kurs politike DPS se pežorativno naziva u javnom diskursu kao "dukljanizacija" ili "rasrbljivanje" Crnogoraca i dovešće do krize crnogorskog nacionalnog identiteta kod jednog broja Crnogoraca zbog čega će deo njih svoj crnogorski identitet denacionalizovati, a srpski etnički identitet isturiti kao primarni i nacionalni.

Žestina sukoba posebno je intezivna u godinama održavanja popisa stanovništva kada u javnosti dominiraju identitetske teme i rasprave istorijskog i lingvističkog karaktera.

Glavne teze koje na kojima danas počivaju uverenja da Crnogorci nisu nacija nego Srbi, odnosno da su srpskog porekla su sledeće:

Teritoriju današnje Crne Gore nastanila su srpska plemena u ranom srednjem veku.
Duklja je bila srpska država, a Vojislavljevići prvi srpski kraljevi.
Osnivač najveće srpske dinastije Nemanjića, Stefan Nemanja rođen je i poreklom je iz Duklja, današnjoj Crnoj Gori.
Duklja-Zeta bila je u sastavu srpske države Nemanjića.
Srpsko ime za stanovnike na teritoriji Crne Gore koristi se u istorijskim izvorima od doba Vojislavljevića do modernog doba.
Crnogorci su pravoslavci i pripadnici srpske crkve od vremena Sv. Save i kasnije Pećke patrijaršije.
Crnogorski jezik je deo srpskog jezika.
Crnogorci dele sa Srbima iste mitove i običaje (kosovski mit, kult Nemanjića, krsna slava, epska poezija itd)
Crna Gora je smatrana srpskom državom do 1918.godine, a njeni stanovnici Srbima.
Crnogorski vladari su težili srpskom ujedinjenju u 19. i 20. veku.
Veliki broj Srba iz Srbije poreklom je iz Crne Gore.

Nasuprot ovim tezama, stoje drugačija shvatanja kod onih koji poreklo i identitet Crnogoraca ne vide u srpskom etničkom krugu.

U vreme doseljavanja Slovena, u najstarijim izvorima ne navodi se da su Srbi nastanili Duklju.
Duklja nije bila srpska država, a Vojislavljevići srpski kraljevi. Prvi dukljanski kralj je sebe titulisao kraljem Slovena, a širi etnički identitet u Kraljevini Duklji bio je slovenski, a ne srpski.
Stefan Nemanja nije bio poreklom iz Duklje, nego Raške, odnosno Srbije.
Duklja/Zeta je potpala pod vlast Srbije osvajačkim pohodom Stefana Nemanja, i razdvajana je od srpskih zemalja u titulama srpskih kraljeva koji su Duklju/Zetu zajedno sa Travunijom i Humskom zemljom (kasnije poznata pod imenom Hercegovina) svrstavali u pomorske zemlje, da bi Zeta bila prva oblast koja se izdvojila pod Balšićima iz Srpskog carstva.
Srpsko ime u Crnoj Gori imalo je u 19. veku u običnom narodu versku odrednicu u značenju pravoslavac, kao što su etnonimi Turčin i Latin korišćeni za muslimane i katolike, a mešanje verskog i etničkog identiteta posledica je viševekovnog uticaja srpske crkve. Srpsko ime u pre toga imalo je političku konotaciju u vreme Nemanjića jer je Duklja formalnopravno bila deo srpske države, dok za vreme dukljanskog kraljevstva srpsko ime koje se javlja nije jedino koje spominju grčki izvori (spominje se hrvatsko, dukljansko i arhaična imena antičkih naroda Tribali, Dalmati itd)
Sloveni u Pomorskim zemljama (Humska zemlja, Travunija i Duklja) pripadali su Katoličkoj crkvi sve do osvajanja Nemanjića u tim oblastima i njihovog uključivanja u jurisdikciju Žičke arhiepiskopije, odnosno Srpske crkve, tako da je Duklja bila katolička zemlja, a tek od vremena Crnojevića postaće dominantno pravoslavna.
Crnogorci su pravoslavci kao i Srbi, ali imaju od vremena Crnojevića svoju crnogorsku crkvu koja je od ukidanja Pećke patrijaršije bila autokefalna do njenog nezakonitog ukidanja 1918. godine. krsna slava nije samo srpski običaj i nije slovenskog nego ilirskog porekla.
Kult Kosova, Nemanjića i srpski etnički identitet je uspostavljen i omasovljen tek u 19. veku preko školske propagande koji su sprovodili Petrovići iz dinastičkih interesa. Nacionalni popis stanovništva u Crnoj Gori pre 1948.godine ne postoji.
Jezik Crnogoraca i Srba je isti kao i sa jezikom Hrvata i Bošnjaka, ali porekla je slovenskog kako se dominantno nazivao do modernog doba.

Bez obzira na tematsku šarolikost u različitom tumačenju crnogorske prošlosti, suština identitetskog spora koji je prisutan u današnjoj Crnoj Gori uglavnom se može svesti na različito tumačenje srpskog i crnogorskog imena u prošlosti i odnos prema crnogorskoj državnosti. Prosrpska strana tvrdi da je srpsko ime uvek značilo etničko i nacionalno, a da su Crnogorci samo naziv za stanovnike geografske oblasti Crne Gore, poput drugih geografskih oznaka: Šumadinaca, Sremaca, Ličana itd, a da je crnogorska država stvarana sa idejom svesrpskog ujedinjenja. Sa druge strane, procrnogorska strana tvrdi da srpsko ime nije imalo etničku konotaciju u narodu, već sinonim za pravoslavca koje će pod uticajem političke i školske propagande biti konvertovano u etničko, a da crnogorsko ime nije samo geografsko, nego državno, nacionalno i novovekovno ime za stari dukljansko-zetski narod koji je nastao kao mešavina Slovena i drugih etničkih grupa na prostoru Crne Gore, a obnovio se u moderno doba pod crnogorskim imenom, kao i da je crnogorska država stvarana bez namere da nestane u jugoslovenskoj i srpskoj državi.

Beleške

↑ Tendencija crnogorske knjaževine posle 1878. godine da učvrsti crnogorski identitet kod svojih građana vidljiv je u Opštem imovinskom zakoniku Knjaževine Crne Gore iz 1888. godine gde se u uvodnom tekstu navodi da se donosi za potrebe crnogorskog naroda, dok se u normativnom delu zakonika koristi isključivo etnonim Crnogorac i Crnogorci za pojam crnogorskog građanina (čl. 5, 9, 48, 55, 63, 636, 768, 788. i 796)
↑ Dobar ilustrativan primer koji govori da je i u 19. veku, crnogorska država uočavala ovaj proces samooblikovanja Crnogoraca u istorijski državotvoran narod kroz borbu za slobodu i da je svesno težila njegovom opstanku i daljem razvoju kroz modernizaciju, predstavlja tekst u Glasu Crnogorca br. 7 od 12. 2. 1884. godine gde se, između ostalog, navodi: Kad se uzme naš istorijski vijek, ne bi se moglo reći da smo mlad i nov narod. Na rabošu istorije stoji odavna naše ime. Kršteno pismo naše kazuje, da smo već nekoliko vijekova stari..Toliko smo krvi isteklo od nas da smo se iznova rodili, dok nas je svijet priznao, da smo mu dostojan i ravnopravan član... Ali mi smo narod mlad i zelen, a nov se život otvara pred nama. Mi hoćemo da počnemo preobražavati Crnu Goru, da počnemo stvarati iz nje modernu državu. Toga radi nužno nam je da pozajmimo, da prihvatimo, da kupimo i prenesemo dosta koješta iz tuđeg svijeta i da to nasadimo na naš narodni korijen^[13].
↑ Petar Lubarda se nacionalno izričito izjasnio kao Srbin 1971.godine^[89]. Međutim, i Crnogorci ga svrstavaju u svoje slikare^[90]. U Narodnom muzeju Crne Gore, u okviru Nacionalne galerije istaknuta su dela Petra Lubarde.^[91]

Reference

↑ „Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011”. Monstat.org. July 12, 2011. Pristupljeno 13 July 2011.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 [1] Radio i Televizija Crne Gore
↑ „Présentation du Monténégro”.
↑ „Stojović: U Čileu živi 7000 potomaka Crnogoraca”. Montengrina.net. Pristupljeno 2017-08-19.
↑ „Central Bureau of Statistics”. Dzs.hr. Pristupljeno 2017-08-19.
↑ „2011 National Household Survey: Data tables”. 12.statcan.gc.ca. 2013-05-08. Pristupljeno 18 March 2015.
↑ „Statistini urad RS - Popis 2002”. Stat.si. Pristupljeno 18 March 2015.
↑ „Official Results of Macedonia census 2002, State Staticistal Office of the Republic of Macedonia”. Stat.gov.mk. Arhivirano iz originala na datum 2009-11-13. Pristupljeno 2017-08-19.
↑ „Bolivija: Po prvi put se okupili potomci iseljenika iz Crne Gore” (cnr). cdm.me. 26 March 2018. Pristupljeno 12 April 2018.
↑ „1. Stanovništvo prema etničkoj/nacionalnoj pripadnosti - detaljna klasifikacija”. Popis.gov.ba. Pristupljeno 28 December 2017.
↑ „Montenegro Crna Gora Montenegro”. 2013 Census. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.
↑ „Census 2011 Data: Resident population by ethnic and cultural affiliation”. The Institute of Statistics of Republic of Albania. Arhivirano iz originala na datum 24 September 2015. Pristupljeno 5 April 2014.
↑ http://www.dlib.me/sken_prikaz_1_f.php?id_jedinice=1616&skrd=1#
↑ Pavle Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom I, 1888, Petrograd, str. 650-651
↑ Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda: Razdoblje crnogorskog principata, 1992, str. 347
↑ Dimitrije Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredjeljenju nacije, str. 107
↑ https://montenegrina.net/nauka/istorija/crna-gora-u-xix-v/vladavina-knjaza-kralja-nikole/srpstvo-u-crnoj-gori-dr-zivko-andrijasevic/
↑ https://www.slobodnaevropa.org/a/frantisek-sistek-identiteta-ima-vise-ali-se-u-crnoj-gori-suzavaju-na-biti-srbin-ili-crnogorac/27109731.html
↑ Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 563.
↑ Sreten Zeković, Sijamstvo svjetovne i crkvene (SPC) opozicije, Matica crnogorska br. 81, Podgorica, 2020, str. 153. i 154.
↑ Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 8
↑ Epska pesma Ženidba Maksima Crnojevića, https://www.njegos.org/litera/maksim.htm
↑ Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 581
↑ Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 576
↑ Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 580.
↑ Orlić, Crnogorski godišnjak stari i novi, za prostu godinu 1867. god. 3, str. 62
↑ https://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/kralj_nikola/npetrovic_2.html#govor
↑ ^29,00 ^29,01 ^29,02 ^29,03 ^29,04 ^29,05 ^29,06 ^29,07 ^29,08 ^29,09 ^29,10 Dr Sima Ćirković: DOSELJAVANJE SLOVENA I DUKLJANSKA DRŽAVA (1976 g.)
↑ Mihailo Dinić, Iz srpske istorije srednjeg veka, priredili Sima Ćirković i Vlastimir Đokić, Equilibrium, Beograd, 2003, str. 215. i 216.
↑ Sima Ćirković, Srbi među europskim narodima, Zagreb, 2008, str. 54.
↑ Sima Ćirković, Srbi u srednjem veku, Idea, Beograd, 1995, str. 156.
↑ ^33,00 ^33,01 ^33,02 ^33,03 ^33,04 ^33,05 ^33,06 ^33,07 ^33,08 ^33,09 ^33,10 ^33,11 ^33,12 Crna Gora od kraja XV veka do 1914. godine
↑ Dr Gligor Stanojević, Crna Gora u doba vladike Danila, Istorijski institut NR Crne Gore, Cetinje, 1955, str. 102-103.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 216.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 217.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 217.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 218.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 222.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 225.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 227.
↑ Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 228.
↑ Don Anton Milošević, Šćepan Mali, Matica crnogorska, br. 72, zima 2017, Podgorica, str. 197-203.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 379-381.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 382.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 384.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 388-391.
↑ Petar I Petrović Njegoš, vladika i gospodar Crne Gore
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 450-465.
↑ http://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave2_b_pavicevic.htm
↑ http://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave2_b_pavicevic.htm
↑ http://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave3_b_pavicevic.htm
↑ http://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave3_b_pavicevic.htm
↑ Branislav Đurđev, Ponovo o postanku crnogorskog naroda, Istorijski zapisi 1, Godina XXXIV(LIV), Titograd (Podgorica) 1981, str.152.
↑ Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015, str. 5-6.
↑ Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015, str. 166.
↑ Mirko Barjaktarević, Novija dinarska plemena, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knjiga XXXV Beograd 1986, str. 76.
↑ Pregled geografske literature o Balkanskom poluostrvu za 1901, Državna štamparija kraljevine Srbije, 1901 str. 13
↑ Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, str. 22-26
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 464.
↑ Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, CANU, Titograd (Podgorica), 1984, str. 158.
↑ Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, CANU, Titograd (Podgorica), 1984, str. 134,138, i 139.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 476.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 479.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 483.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 484.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 484. i 485.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 497. i 499.
↑ Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015, str. 5-6.
↑ Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 494.
↑ Živko Andrijašević, 1878.godina kao granica epoha, Matica crnogorska, Podgorica 2009, str. 290.
↑ CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, Podgorica 2011, str 249. i 250.
↑ „Montenegro and its Borderlands”. The Geographical Journal 4 (2-6): 389. 1894.
↑ Mirko Barjaktarević, Poreklo "crnogorske" nošnje, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knjiga 43, Beograd 1979, str. 127-130.
↑ Vesnik - Belgrade, Vojni muzej Jugoslovenske narodne armije, Issues 1-3, Beograd, 1954, str. 161
↑ Spiridon Gopčević, Crna Gora i Crnogorci, CID, Podgorica, 2008, str. 109
↑ Pavel Rovinski, Etnografija Crne Gore, tom I, CID, Podgorica, 1998, str. 347
↑ Kurt Hasert, Crna Gora, tom 1, Putopisi, CID Podgorica i Izdavački centar Cetinje, 1995, str 40
↑ Knez Dm. Golicin (Muravlin), Kraj sinjeg mora, CID, Podgorica, 1999, str. 69
↑ Henri Van Mandere, Crna Gora, CID, Podgorica 2002, str. 98
↑ Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 186.
↑ Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 187.
↑ Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 189.
↑ Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 198.
↑ Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Cetinje: Izdavački centar, 1995, str 93. i 94.
↑ Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Cetinje: Izdavački centar, 1995, str. 108.
↑ Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Cetinje: Izdavački centar, 1995, str. 90.
↑ ^88,00 ^88,01 ^88,02 ^88,03 ^88,04 ^88,05 ^88,06 ^88,07 ^88,08 ^88,09 O književnosti - Fakultet za crnogorski jezik i književnost
↑ https://www.njegos.org/past/lubarda.htm
↑ https://www.mne.rs/info/item/361-otvorena-izlozba-slika-petra-lubarde
↑ http://www.mnmuseum.org/UMCGmn.htm
↑ Olga Perović, Crnogorska likovna umjetnost druge polovine 20. vijeka, Matica crnogorska, jesen 2010, Podgorica 2010, str. 161.
↑ Pročitaj više na: https://www.biografija.org/slikarstvo/vojo-stanic/
↑ http://www.montenegrina.net/pages/pages1/likovna_umjetnost/dado_djuric.html
↑ https://www.rastko.rs/filmtv/bslijepcevic/1896-1918/bslijepcevic-cgora.html
↑ Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 469.
↑ Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 467.
↑ Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 468.
↑ Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 475. i 477.
↑ Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 476.
↑ CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, str. 209. i 210.
↑ CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, str. 210.
↑ SANU, Etnografski institut, Posebno izdanje, Narodi Jugoslavije, Beograd, 1965, str. 190-191
↑ https://montenegrina.net/nauka/gastronomija/
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 24-25
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 25-45
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 51
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 62-63
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 73
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 143
↑ https://www.rastko.rs/rastko-cg/zemlja/vkaradzic/vkaradzic-crnagora.html
↑ Pavle Ivić, Srpski narod i njegov jezik Beograd, 1986, str. 219
↑ Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 17
↑ Danilo Radojević, Na udaru srpskog jezičkog "kulturtregerstva", LINGUA MONTENEGRINA časopis za jezikoslovna, književna i kulturna pitanja br. 20, Fakultet za crnogorski jezik i književnost, Cetinje, 2017, str. 599
↑ Snježana Kordić, Jezička situacija u Crnoj Gori – norma i standardizacija: radovi sa međunarodnog naučnog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, str. 35–47
↑ ^116,0 ^116,1 ^116,2 ^116,3 ^116,4 Danilo Radojević, Crnogorsko-primorska mitropolija, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1984.godine, str. 148.
↑ ^117,0 ^117,1 ^117,2 ^117,3 ^117,4 ^117,5 ^117,6 Danilo Radojević, Crnogorsko-primorska mitropolija, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1984.godine, str. 149.
↑ Ustav Svetog sinoda u Knjaževini Crnoj Gori (1904)
↑ Orlić: Crnogorski godišnjak stari i novi, za prostu godinu 1867, 3, str. 3.
↑ Danilo Radojević, Crnogorsko-primorska mitropolija, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1984.godine, str. 150.
↑ http://www.spc.rs/sr/nekanonsko_pravoslavlje

Literatura

Sima Ćirković, Doseljavanje Slovena i dukljanska država, Crna Gora - Monografija, Grupa autora, Književne novine, Beograd 1976.
Jovan Kovačević, Tradicija o dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića, Istorijski časopis, Organ Istoriskog instituta SAN, Beograd 1955.
Crna Gora, Biografski zapisi I, Tragom istorijskih mijena, priredio Niko Martinović, Obod - Cetinje, Podgorica 2005.
Mihailo Dinić, Iz srpske istorije srednjeg veka, priredili Sima Ćirković i Vlastimir Đokić, Equilibrium, Beograd, 2003.
Sima Ćirković, Srbi među europskim narodima, Zagreb, 2008.
Sima Ćirković, Srbi u srednjem veku, Idea, Beograd, 1995.
Mehmet Hodžić, Balšići u Zeti: Od oblasne vlastele do gospodara, Časopis studenata povijesti Sveučilišta u Zadru, Vol. 8 No. 8, 2017.
Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975.
Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, CANU, Titograd (Podgorica), 1984.
Branislav Đurđev, Ponovo o postanku crnogorskog naroda, Istorijski zapisi 1, Godina XXXIV(LIV), Titograd (Podgorica, 1981.
CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, Podgorica 2011.
Vesnik - Belgrade, Vojni muzej Jugoslovenske narodne armije, Issues 1-3, Beograd, 1954.
Spiridon Gopčević, Crna Gora i Crnogorci, CID, Podgorica, 2008.
Pavel Rovinski, Etnografija Crne Gore, tom I, CID, Podgorica, 1998.
Kurt Hasert, Crna Gora, tom 1, Putopisi, CID Podgorica i Izdavački centar Cetinje, 1995.
Knez Dm. Golicin (Muravlin), Kraj sinjeg mora, CID, Podgorica, 1999.
Henri Van Mandere, Crna Gora, CID, Podgorica, 2002.
Jovan Erdeljanović, Etničko srodstvo Bokelja i Crnogoraca, Podgorica 1997.
Živko Andrijašević, 1878.godina kao granica epoha, Matica crnogorska, Podgorica 2009.
Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010.
Sreten Zeković, Sijamstvo svjetovne i crkvene (SPC) opozicije, Matica crnogorska br. 81, Podgorica, 2020.
Adnan Čirgić, Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011.
Pavle Ivić, Srpski narod i njegov jezik Beograd, 1986.
Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda: Razdoblje crnogorskog principata, 1992.
Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015.
Mirko Barjaktarević, Poreklo "crnogorske" nošnje, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knjiga 43, Beograd 1979.
Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016.
Mirko Barjaktarević, Novija dinarska plemena, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knjiga XXXV, Beograd 1986.
Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Izdavački centar, Cetinje, 1995.
Snježana Kordić, Jezička situacija u Crnoj Gori – norma i standardizacija: radovi sa međunarodnog naučnog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, 2007.

Vanjske veze

[13] Tendencija crnogorske knjaževine posle 1878. godine da učvrsti crnogorski identitet kod svojih građana vidljiv je u Opštem imovinskom zakoniku Knjaževine Crne Gore iz 1888. godine gde se u uvodnom tekstu navodi da se donosi za potrebe crnogorskog naroda, dok se u normativnom delu zakonika koristi isključivo etnonim Crnogorac i Crnogorci za pojam crnogorskog građanina (čl. 5, 9, 48, 55, 63, 636, 768, 788. i 796)

[15] Dobar ilustrativan primer koji govori da je i u 19. veku, crnogorska država uočavala ovaj proces samooblikovanja Crnogoraca u istorijski državotvoran narod kroz borbu za slobodu i da je svesno težila njegovom opstanku i daljem razvoju kroz modernizaciju, predstavlja tekst u Glasu Crnogorca br. 7 od 12. 2. 1884. godine gde se, između ostalog, navodi: Kad se uzme naš istorijski vijek, ne bi se moglo reći da smo mlad i nov narod. Na rabošu istorije stoji odavna naše ime. Kršteno pismo naše kazuje, da smo već nekoliko vijekova stari..Toliko smo krvi isteklo od nas da smo se iznova rodili, dok nas je svijet priznao, da smo mu dostojan i ravnopravan član... Ali mi smo narod mlad i zelen, a nov se život otvara pred nama. Mi hoćemo da počnemo preobražavati Crnu Goru, da počnemo stvarati iz nje modernu državu. Toga radi nužno nam je da pozajmimo, da prihvatimo, da kupimo i prenesemo dosta koješta iz tuđeg svijeta i da to nasadimo na naš narodni korijen^[13].

[94] Petar Lubarda se nacionalno izričito izjasnio kao Srbin 1971.godine^[89]. Međutim, i Crnogorci ga svrstavaju u svoje slikare^[90]. U Narodnom muzeju Crne Gore, u okviru Nacionalne galerije istaknuta su dela Petra Lubarde.^[91]

[1] „Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011”. Monstat.org. July 12, 2011. Pristupljeno 13 July 2011.

[rtcg-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 [1] Radio i Televizija Crne Gore

[3] „Présentation du Monténégro”.

[4] „Stojović: U Čileu živi 7000 potomaka Crnogoraca”. Montengrina.net. Pristupljeno 2017-08-19.

[5] „Central Bureau of Statistics”. Dzs.hr. Pristupljeno 2017-08-19.

[6] „2011 National Household Survey: Data tables”. 12.statcan.gc.ca. 2013-05-08. Pristupljeno 18 March 2015.

[slocensus-7] „Statistini urad RS - Popis 2002”. Stat.si. Pristupljeno 18 March 2015.

[makcensus-8] „Official Results of Macedonia census 2002, State Staticistal Office of the Republic of Macedonia”. Stat.gov.mk. Arhivirano iz originala na datum 2009-11-13. Pristupljeno 2017-08-19.

[Crnogorska_zajednica_Bolivije-9] „Bolivija: Po prvi put se okupili potomci iseljenika iz Crne Gore” (cnr). cdm.me. 26 March 2018. Pristupljeno 12 April 2018.

[BiH_population-10] „1. Stanovništvo prema etničkoj/nacionalnoj pripadnosti - detaljna klasifikacija”. Popis.gov.ba. Pristupljeno 28 December 2017.

[Montenegrin_EAAU-11] „Montenegro Crna Gora Montenegro”. 2013 Census. Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.

[12] „Census 2011 Data: Resident population by ethnic and cultural affiliation”. The Institute of Statistics of Republic of Albania. Arhivirano iz originala na datum 24 September 2015. Pristupljeno 5 April 2014.

[14] ttp://www.dlib.me/sken_prikaz_1_f.php?id_jedinice=1616&skrd=1#

[16] Pavle Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom I, 1888, Petrograd, str. 650-651

[17] Dragoje Živković, Istorija crnogorskog naroda: Razdoblje crnogorskog principata, 1992, str. 347

[18] Dimitrije Dimo Vujović, O etnogenezi Crnogoraca i marksističkom opredjeljenju nacije, str. 107

[19] ttps://montenegrina.net/nauka/istorija/crna-gora-u-xix-v/vladavina-knjaza-kralja-nikole/srpstvo-u-crnoj-gori-dr-zivko-andrijasevic/

[20] ttps://www.slobodnaevropa.org/a/frantisek-sistek-identiteta-ima-vise-ali-se-u-crnoj-gori-suzavaju-na-biti-srbin-ili-crnogorac/27109731.html

[21] Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 563.

[22] Sreten Zeković, Sijamstvo svjetovne i crkvene (SPC) opozicije, Matica crnogorska br. 81, Podgorica, 2020, str. 153. i 154.

[23] Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda

[24] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 8

[25] Epska pesma Ženidba Maksima Crnojevića, https://www.njegos.org/litera/maksim.htm

[26] Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 581

[27] Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 576

[28] Živko Andrijašević, Politička upotreba tradicije Crnojevića u XVIII i XIX vijeku, Matica crnogorska, Podgorica, zima 2010, str. 580.

[29] Orlić, Crnogorski godišnjak stari i novi, za prostu godinu 1867. god. 3, str. 62

[30] ttps://www.rastko.rs/rastko-cg/povijest/kralj_nikola/npetrovic_2.html#govor

[Ćirković-31] 29,00 ^29,01 ^29,02 ^29,03 ^29,04 ^29,05 ^29,06 ^29,07 ^29,08 ^29,09 ^29,10 Dr Sima Ćirković: DOSELJAVANJE SLOVENA I DUKLJANSKA DRŽAVA (1976 g.)

[32] Mihailo Dinić, Iz srpske istorije srednjeg veka, priredili Sima Ćirković i Vlastimir Đokić, Equilibrium, Beograd, 2003, str. 215. i 216.

[33] Sima Ćirković, Srbi među europskim narodima, Zagreb, 2008, str. 54.

[34] Sima Ćirković, Srbi u srednjem veku, Idea, Beograd, 1995, str. 156.

[Mala_srpska_biblioteka-35] 33,00 ^33,01 ^33,02 ^33,03 ^33,04 ^33,05 ^33,06 ^33,07 ^33,08 ^33,09 ^33,10 ^33,11 ^33,12 Crna Gora od kraja XV veka do 1914. godine

[36] Dr Gligor Stanojević, Crna Gora u doba vladike Danila, Istorijski institut NR Crne Gore, Cetinje, 1955, str. 102-103.

[37] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 216.

[38] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 217.

[39] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 217.

[40] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 218.

[41] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 222.

[42] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 225.

[43] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 227.

[44] Živko Andrijašević, Sedam Petrovića, Matica crnogorska, Podgorica, jesen/zima 2012, str. 228.

[45] Don Anton Milošević, Šćepan Mali, Matica crnogorska, br. 72, zima 2017, Podgorica, str. 197-203.

[46] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 379-381.

[47] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 382.

[48] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 384.

[49] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 388-391.

[Montenegrina-50] Petar I Petrović Njegoš, vladika i gospodar Crne Gore

[51] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 450-465.

[52] ttp://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave2_b_pavicevic.htm

[53] ttp://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave2_b_pavicevic.htm

[54] ttp://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave3_b_pavicevic.htm

[55] ttp://montenegrina.net/pages/pages1/istorija/cg_u_xix_vijeku/sazdanje_crnogorske_nacionalne_drzave3_b_pavicevic.htm

[56] Branislav Đurđev, Ponovo o postanku crnogorskog naroda, Istorijski zapisi 1, Godina XXXIV(LIV), Titograd (Podgorica) 1981, str.152.

[57] Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015, str. 5-6.

[58] Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015, str. 166.

[59] Mirko Barjaktarević, Novija dinarska plemena, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knjiga XXXV Beograd 1986, str. 76.

[60] Pregled geografske literature o Balkanskom poluostrvu za 1901, Državna štamparija kraljevine Srbije, 1901 str. 13

[61] Dimitrije Dimo Vujović, Prilozi izučavanju crnogorskog nacionalnog pitanja, str. 22-26

[62] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 464.

[63] Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, CANU, Titograd (Podgorica), 1984, str. 158.

[64] Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, CANU, Titograd (Podgorica), 1984, str. 134,138, i 139.

[65] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 476.

[66] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 479.

[67] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 483.

[68] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 484.

[69] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 484. i 485.

[70] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 497. i 499.

[71] Dušan Ičević, Crnogorska nacija, Forum za etničke odnose, Beograd 2015, str. 5-6.

[72] Istorija Crne Gore, Knjiga III, Tom I, Titograd (Podgorica), 1975, str. 494.

[73] Živko Andrijašević, 1878.godina kao granica epoha, Matica crnogorska, Podgorica 2009, str. 290.

[74] CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, Podgorica 2011, str 249. i 250.

[75] „Montenegro and its Borderlands”. The Geographical Journal 4 (2-6): 389. 1894.

[76] Mirko Barjaktarević, Poreklo "crnogorske" nošnje, Glasnik Etnografskog instituta SANU, knjiga 43, Beograd 1979, str. 127-130.

[77] Vesnik - Belgrade, Vojni muzej Jugoslovenske narodne armije, Issues 1-3, Beograd, 1954, str. 161

[78] Spiridon Gopčević, Crna Gora i Crnogorci, CID, Podgorica, 2008, str. 109

[79] Pavel Rovinski, Etnografija Crne Gore, tom I, CID, Podgorica, 1998, str. 347

[80] Kurt Hasert, Crna Gora, tom 1, Putopisi, CID Podgorica i Izdavački centar Cetinje, 1995, str 40

[81] Knez Dm. Golicin (Muravlin), Kraj sinjeg mora, CID, Podgorica, 1999, str. 69

[82] Henri Van Mandere, Crna Gora, CID, Podgorica 2002, str. 98

[83] Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 186.

[84] Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 187.

[85] Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 189.

[86] Slobodan Jerkov, Kratak istorijat muzičkog folklora u Crnoj Gori, Matica crnogorska br. 63, Podgorica, proleće 2016, str. 198.

[87] Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Cetinje: Izdavački centar, 1995, str 93. i 94.

[88] Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Cetinje: Izdavački centar, 1995, str. 108.

[89] Jozef Holeček, Crna Gora, CID, Cetinje: Izdavački centar, 1995, str. 90.

[Čirgić-90] 88,00 ^88,01 ^88,02 ^88,03 ^88,04 ^88,05 ^88,06 ^88,07 ^88,08 ^88,09 O književnosti - Fakultet za crnogorski jezik i književnost

[91] ttps://www.njegos.org/past/lubarda.htm

[92] ttps://www.mne.rs/info/item/361-otvorena-izlozba-slika-petra-lubarde

[93] ttp://www.mnmuseum.org/UMCGmn.htm

[95] Olga Perović, Crnogorska likovna umjetnost druge polovine 20. vijeka, Matica crnogorska, jesen 2010, Podgorica 2010, str. 161.

[96] Pročitaj više na: https://www.biografija.org/slikarstvo/vojo-stanic/

[97] ttp://www.montenegrina.net/pages/pages1/likovna_umjetnost/dado_djuric.html

[98] ttps://www.rastko.rs/filmtv/bslijepcevic/1896-1918/bslijepcevic-cgora.html

[99] Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 469.

[100] Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 467.

[101] Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 468.

[102] Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 475. i 477.

[103] Milorad Bošković, Crnogorska kinematografija do 1989, Matica crnogorska br. 69, proljeće 2017, Podgorica 2017, str. 476.

[104] CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, str. 209. i 210.

[105] CRNA GORA MOJA POSTOJBINA, Udžbenik za crnogorsku dijasporu, Centar za iseljenike Crne Gore, str. 210.

[106] SANU, Etnografski institut, Posebno izdanje, Narodi Jugoslavije, Beograd, 1965, str. 190-191

[107] ttps://montenegrina.net/nauka/gastronomija/

[108] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 24-25

[109] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 25-45

[110] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 51

[111] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 62-63

[112] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 73

[113] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 143

[114] ttps://www.rastko.rs/rastko-cg/zemlja/vkaradzic/vkaradzic-crnagora.html

[115] Pavle Ivić, Srpski narod i njegov jezik Beograd, 1986, str. 219

[116] Adnan Čirgić Crnogorski jezik u prošlosti i sadašnjosti, Institut za crnogorski jezik i književnost − Podgorica, 2011, str. 17

[117] Danilo Radojević, Na udaru srpskog jezičkog "kulturtregerstva", LINGUA MONTENEGRINA časopis za jezikoslovna, književna i kulturna pitanja br. 20, Fakultet za crnogorski jezik i književnost, Cetinje, 2017, str. 599

[118] Snježana Kordić, Jezička situacija u Crnoj Gori – norma i standardizacija: radovi sa međunarodnog naučnog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Podgorica, str. 35–47

[Danilo-119] 116,0 ^116,1 ^116,2 ^116,3 ^116,4 Danilo Radojević, Crnogorsko-primorska mitropolija, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1984.godine, str. 148.

[Radojević-120] 117,0 ^117,1 ^117,2 ^117,3 ^117,4 ^117,5 ^117,6 Danilo Radojević, Crnogorsko-primorska mitropolija, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1984.godine, str. 149.

[Crnogorska_crkva-121] Ustav Svetog sinoda u Knjaževini Crnoj Gori (1904)

[122] Orlić: Crnogorski godišnjak stari i novi, za prostu godinu 1867, 3, str. 3.

[123] Danilo Radojević, Crnogorsko-primorska mitropolija, Enciklopedija Jugoslavije, Zagreb 1984.godine, str. 150.

[124] ttp://www.spc.rs/sr/nekanonsko_pravoslavlje

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[nb 1]

[nb 2]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[nb 3]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

[101]

@@ Red 5: / Red 5: @@
 | slika      =
 {{image array|perrow=5|width=80|height=100
-| image1 = Njegosh vladika.jpg| caption1 = [[Petar II Petrović Njegoš|vladika Petar II]]
+| image1  = Stevan Kragujevic, Milovan Djilas,1950.JPG| caption1 = [[Milovan Đilas]]
 | image2  = Stevan Kragujevic, Mihajlo Lalic, knjizevnik.jpg| caption2 = [[Mihailo Lalić]]
-| image4  =Peko Dapčević1.jpg| caption4 = [[Peko Dapčević]]
+| image3  =Peko Dapčević1.jpg| caption3 = [[Peko Dapčević]]
-| image5  = Katarina Bulatovic London 2012 Olympics.jpg| caption5 = [[Katarina Bulatović]]
+| image4  = Dejan Savićević.jpg| caption4 = [[Dejan Savićević]]
-| image6  = King Nikola of Montenegro.jpg| caption6 = [[Nikola I Petrović Njegoš|Nikola I]]
+| image5  = Sergej Cetkovic, Montenegrin singer.jpg| caption5 = [[Sergej Ćetković]]
-| image7  = Sergej Cetkovic, Montenegrin singer.jpg| caption7 = [[Sergej Ćetković]]
-| image8  = Stevan Kragujevic, Milovan Djilas,1950.JPG| caption8 = [[Milovan Đilas]]
-| image9  = Dejan Savićević.jpg| caption9 = [[Dejan Savićević]]
 }}
-| opis slike = Poznati Crnogorci i Crnogorke
+| opis slike = Poznati predstavnici crnogorskog naroda
 | populacija = cca. 400.000–500.000
 | regije     = {{flag|Crna Gora}} 278.865<ref>{{cite web|url=http://www.monstat.org/userfiles/file/popis2011/saopstenje/saopstenje(1).pdf|title=Census of Population, Households and Dwellings in Montenegro 2011|website=Monstat.org|date=July 12, 2011|access-date=13 July 2011}}</ref>

p r u Južni Slaveni
Južnoslavenski narodi	Bošnjaci • Bugari • Crnogorci • Hrvati • Makedonci • Slovenci • Srbi
Južnoslavenske etničke grupe	Bunjevci • Goranci • Gradišćanski Hrvati • Janjevci • Jugoslaveni • Krašovani • Moliški Hrvati/Slaveni • Muslimani • Palćeni • Pomaci • Torbeši • Šokci