Vrhovni štab NOVJ

Maršal Tito sa članovima Vrhovnog štaba ispred pećine u Drvaru, maja 1944.

Vrhovni štab NOVJ u špilji na Visu 1944.

Vrhovni štab Narodnooslobilačke vojske Jugoslavije je predstavljao vrhovno vojno rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta i imao ulogu rukovođenja oružanim snagama Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije tokom Narodnooslobodilačke borbe od jula 1941. do maja 1945. godine.

Formiran je 27. juna 1941. godine, na sednici Centralnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije, pod nazivom Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (GŠ NOPOJ) (sl. Glavni štab Narodnoosvobodilnih partizanskih odredov Jugoslavie; mak. Glavniot štab na Narodnooslobodiletni partizanski odredi na Jugoslavija).

Na savetovanju u Stolicama, 26. septembra 1941. godine, promenio je naziv u Vrhovni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (VŠ NOPOJ) (sl. Vrhovni štab Narodnoosvobodilnih partizanskih odredov Jugoslavie; mak. Vrhovniot štab na Narodnooslobodiletni partizanski odredi na Jugoslavija).

Januara 1942. godine promenio je naziv u Vrhovni štab Narodnooslobdilačke partizanske i dobrovoljačke vojske Jugoslavije (VŠ NOP i DVJ) (sl. Vrhovni štab Narodnoosvobodilne partizanske in prostovoljne vojske Jugoslavije; mak. Vrhovniot štab na partizanski odredi i dobrovolna vojska na Jugoslavija), a novembra iste godine u Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije (VŠ NOV i POJ) (sl. Vrhovni štab Narodnoosvobodilne vojske in partizanskih odredov Jugoslavije; mak. Vrhovniot štab na Narodnooslobodiletna vojska i partizanski odredi na Jugoslavija).

Marta 1945. godine reorganizovan je u Generalštab Jugoslovenske armije (sl. Generalštab Jugoslovanske armade; mak. Generalštabot na Jugoslovenskata armija), kao neposredni organ Privremene vlade Demokratske Federativne Jugoslavije.

Vrhovni štab je rukovodio Narodnooslobodilačkom borbom preko glavnih, oblasnih, operativnih štabova; neposredno potčinjenih štabova odreda, brigada, divizija i korpusa ili posebno formiranih operativnih grupa. Vezu sa potčinjenim štabovima održavao je u početku rata preko svojih specijalnih delegata i kurira, a kasnije radio-vezom. Sa dolaskom savezničkih vojnih misija u Vrhovni štab, uspostavio je vezu sa Saveznicima, koja je korišćena za usklađivanje operacija i za organizaciju dopremanja materijalne pomoći. Vrhovni štab je tokom čitavog rata izdavao svoj „Bilten“

Vrhovni štab rukovodio je ustankom iz okupiranog Beograda, do polovine septembra 1941. godine, a potom sa oslobođene teritorije zapadne Srbije (Užice). U toku rata nalazio se na oslobođenoj teritoriji Sandžaka (Nova Varoš), istočne (Ivančići, Foča) i zapadne Bosne (Bihać, Bosanski Petrovac, Drvar, Jajce, Milinište), Crne Gore (Žabljak) i Dalmacije (ostrvo Vis). Od oktobra 1944. do kraja rata sedište Vrhovnog štaba bilo je u oslobođenom Beogradu. Komandant Vrhovnog štaba i vrhovni komandant NOV i POJ bio je Josip Broz Tito, načelnik Vrhovnog štaba bio je Arso Jovanović, a o bezbednosti Vrhovnog štaba brinuo je Prateći bataljon Vrhovnog štaba.

Istorijat

Oktobra 1940. godine na Petoj zemaljskoj konferenciji Komunističke partije Jugoslavije održanoj u Dubravi, kod Zagreba, formirana je pri Centralnom komitetu Vojna komisija (sl. Vojaške komisije; mak. Voena komisija), koja je imala zadatak priprema otpor na vojnom planu i uspostavi kontakte s antifašistički orijentisanim oficirima u jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci. Takođe i pri Centralnom komitetu KP Hrvatske i KP Slovenije, kao i pri ostalim Pokarjinskim komitetima KPJ, formirane su vojne komisije. Odmah posle konferencije počeo je pojačan rad u vojsci.

U toku Aprilskog rata 1941. godine, Politbiro CK KPJ je na svojoj sednici, održanoj 15. aprila, formirao Vojni komitet (sl. Vojaški komite; mak. Voeniot komitet) koji je imao zadatak da organizuje pružanje otpora neprijatelju. Na čelu komiteta nalazio generalni sekretar CK KPJ Josip Broz Tito. Posle okupacije Kraljevine Jugoslavije, od strane Sila Osovine, početkom maja održano je u Zagrebu Majsko savetovanje CK KPJ, na kome je odlučeno da se po uzoru na Vojni komitet pri većem broju pokrajinskih, oblasnih i drugih nižih partijskih organa formiraju vojni komiteti čiji bi zadatak bio da rade na pripremama oružanog ustanka.

Formiranje Glavnog štaba

Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije (GŠ NOPOJ) formiran je 27. juna 1941. godine, na sednici Politbiroa CK KPJ održanoj u Beogradu i predstavljao je najviše vojno rukovodstvo Narodnososlobodilačkog pokreta.

Dotadašnji predsednik Vojnog komiteta i generalni sekretar CK KPJ Josip Broz Tito preuzeo je dužnost komandanta Glavnog štaba, a za članove Glavnog štaba, tada su imenovani svi članovi Politbiroa CK KPJ: Milovan Đilas, Edvard Kardelj, Rade Končar, Franc Leskošek Luka, Ivan Milutinović i Aleksandar Ranković Marko, kao i članovi CK KPJ Svetozar Vukmanović Tempo, Sreten Žujović Crni i Ivo Lola Ribar.

Instruktori i delegati CK KPJ i GŠ NOPOJ

Vrhovni štab u Foči, aprila 1942.

Glavni štab NOPOJ-a i Centralni komitet KPJ uputili su, juna 1941. godine, delegate i instruktore u sve krajeve Jugoslavije. Zbog karaktera i uslova vođenja rata, ti delegati su imali specifičnu partijsku i vojnu ulogu. Oni koji su bili članovi najužeg rukovodstva bili su delegati CK KPJ i GŠ NOPOJ-a, dok su svi ostali imali ulogu instruktora Centralnog komiteta sa manjim ovlašćenjima. Delegati CK KPJ i GŠ NOPOJ-a imali su zadatak da zajedno sa pokrajinskim rukovodstvima organizuju ustanak i da rukovode oslobodilačkom borbom. U svojstvu delegata CK KPJ i GŠ NOPOJ-a, među prvima, su upućeni: Vlado Popović u Hrvatsku, Svetozar Vukmanović Tempo u Bosnu i Hercegovinu, Milovan Đilas u Crnu Goru, a Dragan Pavlović Šilja, u svojstvu instruktora, u Makedoniju. Članovi CK KPJ i GŠ NOPOJ-a Sreten Žujović Crni i Franc Leskošek Luka, bili su ujedno i komandanti pokrajinskih rukovodstava na terenu, Žujović u Srbiji, a Leskošek u Sloveniji.

Delegati i instruktori CK KPJ i GŠ NOPOJ-a imali su najodgovornije funkcije u pokrajnama. Oni su u ime GŠ NOPOJ-a izdavali direktive, naređivali, proučavali situaciju i regulisali sva bitna pitanja. Time je rukovodeći centar preko svojih članova ostvario svoje prisustvo, rukovođenje i uticaj na razvoj oslobodilačke borbe u čitavoj zemlji. Glavni štab i CK KPJ nisu imali nikakvih tehničkih sredstava za brže održavanje veza sa pokrajinskim rukovodstvima i delegatima, već su pomoću kurira povremeno održavane veze, preko postojećih partijskih kanala, što je bilo dosta neredovno, nesigurno i riskantno.

Ratni put Vrhovnog štaba

Glavni štab NOPOJ-a formiran je u okupranom Beogradu, koji je ostao njegovo sedište sve do polovine septembra 1941. godine. Zbog teškoća ilegalnog boravka članova Glavnog štaba u okupiranom gradu, kao i zbog potrebe direktnog komandovanja brojnim partizanskim jedinicama na terenu, članovi Vrhovnog šatab su odlučili da pređu na oslobođenu teritoriju zapadne Srbije. U sedištu Glavnog štaba, dok je boravio u Beogradu, pored komandanta, bila su još tri člana Vojnog rukovodstva: Ivan Milutinović i Aleksandar Ranković i Ivo Lola Ribar, dok su ostali članovi zauzimali najodgovornije dužnosti na terenu. Posle napuštanja Beograda, članovi Glavnog šatab su odvojeno putovali do oslobođene teritorije, a ponovo su se okupili u oslobođenom Krupnju, krajem septembra 1941. godine. U periodu do prelaska u oslobođeno Užice, 15. oktobra, Glavni štab je boravio u selima u okolini Valjeva i Krupnja.

U zaseoku Stolice, kod Krupnja, 26. septembra 1941. godine, održano je vojno-politički savetovanje Glavnog štaba sa neposrednim rukovodiocima ustanka iz Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i komandantima nekih partizanskih odreda iz Srbije. Na savetovanju je odlučeno da se u svim pokrajinama formiraju Glavni štabovi, a Glavni štab NOPOJ-a je preimenovan u Vrhovni štab.

Neposredno posle savetovanja u Stolicama Vrhovni komandanat NOPOJ-a Josip Broz Tito izdao je nekoliko uputstava od opšteg značaja, kao što su: „Uputstvo o načinu odbrane oslobođene teritorije“, oktobra 1941. godine, „Uputstvo o načinu osvajanja naseljenog mesta“ i „Uputstvo o borbenoj obuci partizana“. To su bili prvi teoretski materijali za potrebe starešinskog kadra o izvođenju pojedinih partizanskih borbenih radnji. Ova uputstva imala su trajni karakter i značaj, jer je u njima na konkretnim primerima razrađivana partizanka taktika.

U periodu od polovine oktobra do kraja novembra 1941. godine Vrhovni štab se nalazio u oslobođenom Užicu. Pored Vrhovnog štaba u Užicu se nalazio Centralni komitet KPJ, Centralni komitet SKOJ-a, Glavni štab NOPO Srbije, Glavni narodnooslobodilački odbor Srbije, kao i druge institucije Narodnooslobodilačkog pokreta. U gradu je postojala fabrika oružja, radionica odeće i obuće i štamparija „Borbe“. Užice je postalo centar ustanak, odatle su sve partizanske jedinice bile snabdevane oružjem i municijom, odećom i obućom, propagandnim i agitacionim materijalom.

Posle Prve neprijateljske ofanzive, decembra 1941. godine, Vrhovni štab se sa glavninom partizanskih jedinica povukao u Sandžak, a odatle u istočnu Bosnu. Tu je došlo do reorganizacije partizanskih jedinica. Formiranje Prve proleterske i drugih brigada, kao i izrada „Statuta proleterskih udarnih brigada“ odražava novo poglavlje u razvoju ustanka. Na osnovu tog dokumenta u toku rata formirano je 240 brigada Narodnooslobodilačke vojske. Kroz borbe Prve proleterske brigade u istočnoj Bosni, početkom 1942. godine, Vrhovni štab je lično proverio svrsishodnost, valjanost, organizaciju i formaciju brigade kroz borbena dejstva, pa su onda naredili formiranje novih brigada, jer su brigade pokazale sve prednosti nad odredima.

Krajem januara 1942. Vrhovni štab je prešao u Foču, koja je postala centar centar Narodnooslobodilačkog pokreta sve do maja 1942. godine. Iz Foče su uspostavljene veze sa Glavnim štabovima neposredno i preko ilegalnih kanala u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu. Izvršene su analize i uopštena iskustva iz dotadašnjih borbi, pa su na osnovu procenjene situacije i u ovom periodu donete značajne odluke.

Organizacija Vrhovnog štaba

Ako se razmisli na koji se način i na kakvom zemljištu ustanici bore i žive, postavlja se takođe i pitanje kako oni uspevaju da u akcijama održavaju vezu između jedinica? Jasno je da je njihovo komandovanje centralizovano, ali je nemoguće zamisliti da oni raspolažu velikim količinama dobrih sredstava za vezu.

– ZABELEŠKA ITALIJANSKOG GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ

U nadležnosti Vrhovnog štaba ulazili su poslovi operatine i obaveštajne službe, organizacijski, mobilizacijski, nastavni, pozadinski i dr. U skladu sa razvojem Narodnooslobodilačke borbe, krajem 1942. godine u Vrhonom štabu organizovani su:

• operativni odsek (sa sekcijama - za pripremu i izvođenje operacija, za organizaciju, formaciju i mobilizaciju i nastavu i obuku)
• obaveštajni odsek (sa sekcijama - za prikupljanje podataka o neprijatelju i za kontrašpijunažu)
• ekonomski odsek (sa sekcijama - za naoružanje i ubojnu opremu, za ishranu i dotur hrane i za odeću i obuću)
• vojnosudski odsek (sa sekcijama - građevinskom, poštansko-telefonskom, saobraćajnom i industrijskom)
• sanitetski odsek (sa referentima - za sanitet operativne vojske, za bolnice, za epidemiološgiju i za apotekarstvo) i
• komisija za borbu protiv špijuna i pete kolone.

Ova organizacija Vrhovnog štaba ostala je sve do njegove reorganizacije u Generalštab Jugoslovenske armije, 1. marta 1945. godine.

Članovi Vrhovnog štaba

Spomenik „Poziv na ustanak“ rad vajara Vojina Bakića, koji se nalazi ispred Muzeja „4. juli“ u Beogradu

Prilikom osnivanja Vrhovnog štaba, juna 1941. godine za njegove članove imenovano je deset članova Centralnog komiteta KPJ (od prvobitnih deset članova Vrhovnog štaba trojica su poginula tokom rata). Posle savetovanja u Stolicama, septembra 1941. godine u Vrhovni štab je uključeno i nekoliko vojnih rukovodilaca, oficira bivše jugoslovenske kraljevske vojske, u svojstvu načelnika Vrhovnog štaba, njegovih pomoćnika i rukovodilaca pojedinih rodova i stručnih službi. Po početka maja 1942. godine sastav Vrhovnog štaba je proširen i na pojedine rukovodioce iz glavnih i operativnih štabova i iz štabova pojedinih jedinica. Članovi Vrhovnog štaba NOV i POJ su bili:

• Josip Broz Tito, komandant
• Arso Jovanović, načelnik štaba

Mihailo Apostolski Svetozar Vukmanović Nikola Grulović Uglješa Danilović Peko Dapčević Petar Drapšin Milovan Đilas Vojislav Đokić Sreten Žujović Vlado Zečević

Pavle Ilić Radivoje Jovanović Edvard Kardelj Sava Kovačević Rade Končar Franc Leskošek Ivan Maček Ivan Milutinović Gojko Nikoliš Savo Orović

Isidor Papo Moša Pijade Vlado Popović Aleksandar Ranković Ivo Lola Ribar Ivan Rukavina Pavle Savić Vladimir Smirnov Velimir Terzić Rade Hamović

Dokumenta Vrhovnog štaba

Dokumenta Vrhovnog štaba NOVJ:

• Naredba o osnivanju Prve proleterske brigade, decembra 1941. godine
• Ukaz o prvim oficirskim činovima u NOVJ, maja 1943. godine.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Enciklopedija Jugoslavije (knjiga osma). „Jugoslovenski leksikografski zavod“, Zagreb 1971. godina.
• Vojna enciklopedija (knjiga deseta). Beograd 1975. godina
• dr. Gojko Miljanić „Kadrovi revolucije 1941-1945“. „Obod“, Cetinje, 1975. godina