Čehoslovačko-jugoslovenski odnosi

Čehoslovačka	Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija

Čehoslovačko-jugoslovenski odnosi su bili istorijski dvadesetovekovni odnosi između bivših država Čehoslovačke i Jugoslavije. Čehoslovačka i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca su formirane po završetku Prvog svetskog rata kao dve zajedničke države manjih slavenskih etničkih grupa, pri čemu je prva nastala isključivo na području bivše monarhije, a druga ujedinjenjem njezinih područja (Država Slovenaca, Hrvata i Srba i Banat, Bačka i Baranja) sa Kraljevinom Srbijom kojoj se neposredno pre tiga pridružila i Kraljevina Crna Gora. I Čehoslovačka i Jugoslavija stvorene su nakon raspada Austro-Ugarske koja je i sama bila multinaciono carstvo, te su kroz 20. vek često ostvarivale vrlo intenzivnu saradnju.

Istorija

Period pre nastanka nezavisne Čehoslovačke i Jugoslavije

Zahvaljujući postojanju Habsburške Monarhije, područja dveju zemalja delila su bogatu tradiciju privredne, kulturne i političke saradnje. Češke zemlje često su posećivali studente iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Vojvodine. Karlov univerzitet u Pragu, a u manjoj mjeri i drugi univerziteti, postali su tako važni centri visokog obrazovanja za južnoslovenske studente što se u različitoj meri nastavilo sve do savremenog perioda. Među tim studentima bili su i Veljko Vlahović, Ratko Vujović, Aleksandar Deroko, Nikola Dobrović, Petar Drapšin, Zoran Đorđević, Lordan Zafranović, Momir Korunović, Branko Krsmanović, Emir Kusturica, Ljubica Marić, Goran Marković, Predrag Nikolić, Stjepan Radić, Nikola Tesla i drugi. Češki industrijalci osnivali su nove fabrike u južnim rubnim područjima carstva i pomagali u razvoju toga područja. Sam Tomáš Garrigue Masaryk bio je veliki zagovornik jedinstva Srba i Hrvata, što je politički podržavao čak i pre Prvog svetskog rata.

Međuratni period

Mauzolej jugoslovenskih vojnika u Olomoucu.

Fabrika u Borovu.

Čehoslovačka delegacija na Pariskoj mirovnoj konferenciji 1919. godine izneli su predlog da se između Austrije i Mađarske izdvoji deo zemlje koji bi poslužio kao Čehoslovački koridor između dve novoosnovane bliske slavenske zemlje. Predlog o formiranju koridora na kraju je ipak odbijen. Prvim jugoslovenskim predstavnikom u Pragu postao je Ivan Hribar, a njegov rad u Čehoslovačkoj odobrila je lokalna vlada već u januaru 1919. godine. Prvi čehoslovački ambasador u Beogradu, Antonín Kalina, dobio je saglasnost jugoslovenskog kraljevstva istog meseca.

1921. godine, zajedno s Kraljevinom Rumunjskom, Čehoslovačka i Jugoslavija su osnovale Malu Antantu s ciljem zajedničke obrane protiv mađarskog revanšizma i bilo kojeg nastojanja ka restauraciji habsburške dinastije. Čehoslovačka i Jugoslavija potpisale su međusobni sporazum još 4. juna 1920. godine. 1923. Čehoslovačka je kupila atraktivnu parcelu u Bulevaru kralja Aleksandra u Beogradu za izgradnju svoje nove diplomatske misije, a ista je 1931. godine dodatno proširena. Polaganje kamena temeljca organizovano je na dan sv. Václava Dobrog 1925. godine uz učestvovanje zamenika ministra inostranih poslova J. Markovića, predstavnika Udruge nacionalnih manjina u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, gradonačelnika Beograda i voditelja Odela u Ministarstvu inostranih poslova Čehoslovačke dr. Ribarža.

Trgovačka razmena između dve zemlje bila je značajna. Po celoj Jugoslaviji su se osnivale fabrike i podružnice kompanije Jugočeška, koja se bavila međudržavnom razmenom. Posebno značajan događaj zbio se 1932. godine kada je kompanija Baťa je u selu Borovo kod Vukovara podigla svoju tvornicu. Prvi teretni automobili proizvedeni u Jugoslaviji konceptualno su poticali od modela razvijenih u Pragu.

Čehoslovačka je Jugoslaviji isporučivala velike količine naoružanja, posebno iz strateških razloga smatrajući kako vojni saveznici trebaju da imaju komplementarno naoružanje. Znatan deo tog oružja korišteno je i u periodu Drugog svetskog rata u borbama jugoslovenskih partizana. Jugoslavija je, s druge strane, isporučivala Čehoslovačkoj žito, ali i duvan i rude.

Šestosjanuarska diktatura

Nakon atentata u Narodnoj skupštini, kralj Aleksandar I. Karađorđević odlučio se na jednostrano delovanje uvođenjem šestojanuarske diktature. Time je započet proces harmonizovanja do tada neujednačenog zakonodavstva u različitim delovima zemlje, a provedena je i nova administrativna reorganizacija države. U isto vreme, kako bi se sprečio otpor ovim merama, ograničene su ili ukinute brojne slobode, uključujući, na primer, tajnost pošte.

Za čehoslovačke predstavnike ova nagla promena na jugoslovenskoj političkoj sceni predstavljala je značajnu dilemu. S jedne strane, Čehoslovačka je podržavala demokratiju, ali s druge, ključni su bili prijateljski odnosi s jednim od retkih saveznica u regiji. Edvard Beneš je na kraju presudio dilemu procenivši razvoj događaja kao neophodan korak na jugoslovenskoj unutarnjoj političkoj sceni, koji neće imati nikakve vanjske posledice. Nova jugoslovenska vlada je zahvalila Benešu i potvrdila da se odnos sa Čehoslovačkom ni na koji način nije promenio državnim prevratom.

Podrška novoj vladi dovela je do zahlađenja odnosa između Hrvatske i Čehoslovačke. Službeni Prag nije bio zadovoljan tim razvojem situacije, ali zarad očuvanja dobrih odnosa sa kraljem, odlučeno je da se ništa po tom pitanju ne poduzima. Jedini koji su kritikovali jugoslovensku monarhiju bili su komunisti putem novina Rudé právo i drugih časopisa.

Jugoslovenska štampa je pratila neke od događaja u Čehoslovačkoj, kao što su proslave sv. Václava 1929. godine, ili posebno proces s Vojtechu Tuku. Tuka je bio simbol mađarske ekspanzionističke politike i revanšizma uopšte, pa su jugoslovenske novine (pogotovo hrvatske) pažljivo pratile ovu situaciju.

Atentat na kralja Aleksandra

Činjenica da je državni poglavar Jugoslavije ubijen u atentatu u Francuskoj izazvala je golemi šok u Čehoslovačkoj. Novine su se nekoliko dana intenzivno bavile ovom vešću dok su izrazi saučešća prevladavali nad pređašnjim sumnjama prema diktaturi.

Odnosi u drugoj polovini 1930-ih

Iako je čehoslovačka vlada uvek težila prijateljskim odnosima sa Jugoslavijom, tridesete godine dovele su do određenog preokreta. Krajem decenije, Mala Antanta bila je praktički mrtva, a jugoslovenska monarhija se odlučila, iako oprezno, okrenuti snagama Osovine. Nemačka je nastojala ubediti Jugoslaviju da preispita svoju savezničku politiku nakon što je Čehoslovačka potpisala saveznički sporazum sa Sovjetskim Savezom. U isto su vreme odnosi Kraljevine Jugoslavije sa SSSR-om bili izrazito hladni sve do Drugog svetskog rata uprkos istorijski dobrim odnosima Srbije i Rusije.

Ekonomski značaj Nemačke u trgovini sa Jugoslavijom u tom je periodu brzo rastao. Godine 1936. kompanija Krupp dobila je ugovor za izgradnju železara u Zenici, čime je istisnula Škodine fabrike. 1937. godine Jugoslavija je učestvovala u ukupnoj razmjeni čehoslovačke vanjske trgovine sa udjelom od 4,4 %. (5 % izvoza, 3,7 % uvoza). Saradnja između Čehoslovačke i Jugoslavije u području turizma ipak se uspešno razvijala. 1938. na desetke hiljada čehoslovačkih turista posetilo je Jugoslaviju, a 1937. je uspostavljena i direktna vazdušna linija između Praga i Dubrovnika.

Munchenski sporazum i okupacija Čehoslovačke

Javno mnenje u Jugoslaviji bilo je dominantno usmereno protiv fašizma i tadašnje Nemačke. Građani i javnost oštro su osudili Münchenski sporazum. Međutim, premijer Stojadinović je Beneša smatrao krivcem za takav ishod zbog pristanka na plan o ustupanju pograničnih područja. Neizravno je to dovelo i do ukidanja Male Antante. Brojni jugoslovenski građani, koji su u to vreme boravili u Čehoslovačkoj, ipak su se u atmosferi čehoslovačke mobilizacije priključili borbi na strani slovenskog saveznika. Isticali su slogane poput „Branit ćemo Češku” i „Živio Beneš”. Jugoslavensko javno mnenje osudilo je i okupaciju Češke i Moravske u martu 1939. Službeni ulazak zemlje u pakt sa Osovinama prekinut je prevratom i ulaskom Jugoslavije u rat na strani Saveznika.

Period Hladnog rata

I Čehoslovačka i Demokratska Federativna Jugoslavija bile su među 51 osnivačicom nove organizacije Ujedinjenih nacija. U maju 1945. godine obnovljene su aktivnosti ambasada u Pragu i Beogradu. Prijateljski odnosi između dve zemlje, koje je povezivala mržnja prema fašizmu, odmah su se pokazali i u novim okolnostima. Na temelju međudržavnog sporazuma, obe su misije 13. aprila 1946. podignuta na nivo ambasada. Također su osnovani konzulati (jugoslavenski u Bratislavi i čehoslovački u Zagrebu). Savez prijatelja Titove Jugoslavije počeo je da deluje u Čehoslovačkoj u ovom periodu. U martu 1946. godine Prag je posetio Josip Broz Tito. Bio je tada zajednički gost čehoslovačkog predsednika Edvarda Beneša i čehoslovačke vlade. U Prag je stigao vozom zajedno sa Milovanom Đilasom, Vladislavom Ribnikarom i Vladimirom Velebitom. Tadašnji čehoslovački mediji sa interesovanjem su pratili posetu, očekujući skori zaključak međudržavnog ugovora i nastavak dobre tradicije međuratne saradnje. Interes za Titov poset imali su ipak pre svega čehoslovački komunisti. Rudé právo najopširnije je izveštavalo i čak objavilo niz slavljeničkih pesama o Titu. Čehoslovačka je u tom periodu zauzela prvo mesto u jugoslavenskoj spoljnotrgovinskoj razmeni. Uvoz iz Jugoslavije fokusirao se na poljoprivredne proizvode (61,3 % uvoza), sirovine i poluproizvode (31 % uvoza) i potrošačku robu (oko 7 %). Čehoslovačka je Jugoslaviji slala industrijske mašine (kojih je Jugoslaviji nedostajalo), gorivo (uglavnom ugljen) i pomagala u obnovi industrije. Jugoslovenska vlada je 1946. godine u Rumuniju, Čehoslovačku i Albaniju poslala dodatnih 17.000 tona pšenice, čak i po cenu da je kod kuće neće biti dovoljno. Cilj je bio pomoći prijateljskim zemljama pogođenim katastrofalnom sušom. Čehoslovački su eksperti pomagali u razvoju Jugoslavije na velikim projektima koji su se gradili širom zemlje. Pripremili su prvi urbanistički plan grada Sarajeva i projektovali i nadgledali izgradnju lokalne glavne stanice.

Odnosi nakon 1948.

Bliski odnosi između dve države prekinuti su nakon Titovog raskida sa Staljinom 1948. godine. Međusobni formalni diplomatski odnosi između Čehoslovačke i Jugoslavije ipak su ostali očuvani, ali međusobna trgovinska razmena između 1950. i 1954. gotovo da nije postojala. Beograd je napustio čehoslovački ambasador, a kancelariju je vodio samo otpravnik poslova. Čehoslovačka je pažljivo pratila politički sukob pro-Staljinovske i protivotovske frakcije u Jugoslоvenskoj komunističkoj partiji. Kasnije je pružila azil komunistima koji su kritizirali Tita i bili lojalni Staljinu. Kritičare Titova režima predvodio ih je Slobodan Ivanović, a list Nova Borba počeo je tada da izlazi u Pragu. Čehoslovački su komunisti izložili jugoslavenske građane koji su boravili na čehoslovačkom teritoriju snažnom pritisku. Mnogi od njih studirali su u Pragu (bilo na univerzitetu ili kao radnici na obuci u čehoslovačkim fabrikama). Širile su se različite glasine o uništavanju spomenika Crvene armije u Jugoslaviji, dolasku fašizma u zemlju, uticaju stranog kapitala, porobljavanju domaće populacije, napadima na Josifa Staljina. Čehoslovačke novine posebnu su pažnju posvetile Aleksandru Rankoviću, šefu jugoslavenske tajne policije. Rudolf Slánský javno je samo nekoliko meseci prije svog vlastitog kraja, Jugoslaviju nazvao „kolonijom anglo-američkih imperijalista", a Beograd kao "centar zapadne špijunaže i antikomunističke propagande”. Jugoslovenski mediji u pravilu nisu reagovali na ove napade i primarno su pratili promene u čehoslovačkoj politici i privredi koje su se na neki način približavale decentralizaciji, posebno jugoslavenskom modelu socijalizma.

Do poboljšanja odnosa između Jugoslavije i SSSR-a došlo je 1953. godine. Čehoslovački izvoz u Jugoslaviju 1956. godine jedva je dosezao 25 % izvoza iz 1948. godine. Na izvorne vrednosti trgovinske saradnje došlo se tek u prvoj polovini 60-ih godina. 1955. godine potpisan je novi trgovinski sporazum koji je definisao međusobnu trgovinu za period od 1956. do 1960. godine. Poboljšanje odnosa također je otvorilo mogućnosti u području turizma. Čehoslovačkim turistima ponovo su bili ponuđeni izleti na jadransku obalu, jer je agencija ČEDOK mogla obnoviti odnose sa svojim jugoslovenskim partnerima, poput Turist-Expresa i Putnika Zagreb. 1964. godine Jugoslaviju je posetio čehoslovački predsjednik Antonín Novotný. Godinu dana kasnije Josip Broz Tito ponovno je posetio Prag. 1964. je sklopljen i sporazum o platnom prometu kao i sporazum o pravnoj pomoći u građanskim, porodičnim i kaznenim predmetima.

Praško proleće

Period liberalizacije u drugoj polovini 60-ih godina predstavljao je za čehoslovačke komuniste priliku da se detaljnije upoznaju sa jugoslavenskim ekonomskim i političkim modelom. Taj model je prošao dug put od 1950. godine, kada je usvojen Zakon o radničkom samoupravljanju. Čehoslovački komunisti su smatrali jugoslavenski model ključnim za ekonomsku i političku reformu u svojoj zemlji. Neposredno pre sovjetskog napada, u Prag je došao i glavni jugoslavenski ideolog Edvard Kardelj, koji je vrlo srdačno dočekan. Inicijativa za obnovu rada Društva čehoslovačko-jugoslavenskog prijateljstva, ukinutog 1949. godine, također je pokrenuta, a njegovo je delovanje kratko i obnovljeno 1969. godine. Jugoslavija je podržavala reformistička nastojanja Aleksandra Dubčeka i političku liberalizaciju u Čehoslovačkoj. Za razliku od tihe saglasnosti sa sovjetskom intervencijom u Mađarskoj 1956. godine, Jugoslavija je snažno osudila invaziju Varšavskog pakta na Čehoslovačku 1968. godine. 12. jula 1968. godine predsednik Jugoslavije Josip Broz Tito dao je intervju egipatskom dnevniku Al-Ahram u kojemu je izjavio da veruje da sovjetski vođe nisu „tako kratkovidni ljudi (...) koji bi provodili politiku sile kako bi rešili unutarnje pitanje Čehoslovačke”. Predsednik Tito posetio je Prag 9. i 10. avgusta 1968. godine, samo nekoliko dana pre intervencije dok je velika grupa od 250.000 demonstranata okupljena u Beogradu nakon početka intervencije. Jugoslavija je pružila utočište brojnim građanima Čehoslovačke (mnogi na godišnjem odmoru) i političarima uključujući Otu Šika, Jiříja Hájeka, Františeka Vlasaka i Štefana Gašparika. 1969. godine u Beogradu je održan i konzultativni sastanak Pokreta nesvrstanih na kojem su rasprvaljani događaji u Čehoslovačkoj.

Period nakon Intervencije Varšavskog pakta

Tokom perioda normalizacije često su se događali begovi češkoslovačkih građana u zemlje zapadne Evrope, pri čemu se Jugoslavija pokazala kao pogodna tranzitna zemlja. Predstavnici Čehoslovačke nekoliko su puta neuspešno pokušali upozoriti svoje jugoslovenske kolege na neprihvatljivost propusnosti granica prema zemljama Zapadnog bloka.

Ekonomski se situacija u Jugoslaviji tokom 70-ih i 80-ih godina pogoršavala. Kako mnoge zemlje Pokreta nesvrstanih nisu bile dovoljno likvidne za prijem industrijske robe iz SFRJ, Beograd je došao do zaključka o nužnosti dodatnog intenziviranja trgovinske sa Istočnim blokom i Čehoslovačkom. Slična je bila situacija i u Čehoslovačkoj, koja je također patila od ekonomske stagnacije. Činjenica da je politička situacija u Jugoslaviji sredinom 70-ih godina išla u donekle sličnom konzervativnijem pravcu (suzbijanje MASPOK-a i srpskih liberala) kao i u Čehoslovačkoj, omogućila je bolju ekonomsku saradnju između dve zemalje. Jugoslavija je također bila otvorena za brojne čehoslovačke disidente koji su radili u inostranstvu (Václav Havel, Milan Kundera). Čehoslovački su predstavnici kritizirali ovu praksu ali ta kritika u Jugoslaviji nije nailazila na uvažavanje.

Odnosi nakon 1989. godine

Dve su se države suočile s rastućim ekonomskim i nacionalnim izazovima krajem 1980-ih godina, problemima koji su kulminirali nasilnim raspadom Jugoslavije u ratu koji je bio u oštrom kontrastu sa mirnim raspadom Čehoslovačke. Za razliku od situacije nakon raspada Sovjetskog Saveza, gde je Ruska Federacija bila međunarodno priznata kao jedina izravna zemlja naslednica, nijedna od bivših čehoslovačkih ili jugoslavenskih konstitutivnih republika nije postigla takav status. Češka Republika i Slovačka postigle su sporazum o zajedničkoj sukcesiji na temelju kojeg su obe morale ponovo da se pridruže svim međunarodnim organizacijama i sporazumima. Češka Republika je ipak uprkos sporazumu jednostrano odlučila da zadrži staru zastavu Čehoslovačke kao svoju zastavu ali je izbegla svaku tvrdnju o tome kako je jedina izravna slednica bivše države. U slučaju Jugoslavije, Savezna Republika Jugoslavija (Srbija i Crna Gora) inicijalno je tvrdila kako je ona jedina pravna naslednica Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, ali je ta tvrdnja osporena u rezolucijom Saveta bezbednosti UN-a broj 777. Badinterova komisija utvrdila je u svom Mišljenju br. 1 kako je Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija u procesu raspada, dok je Mišljenje br. 10 navelo kako se Savezna Republika Jugoslavija ne može zakonski smatrati nastavkom bivše SFRJ, već da se radi o novoj državi. Nakon početnog otpora ovom pravnom mišljenju, Savezna Republika Jugoslavija prihvatila je zajedničku sukcesiju potpisivanjem Sporazuma o pitanjima sukcesije bivše SFR Jugoslavije. Kako je Čehoslovačka federacija nastavila da postoja do 1993. godine, zemlja je uspostavila bilateralne odnose sa nekim novim neovisnim i priznatim postjugoslovenskim državama tokom 1992. godine.

• 
  Nekadašnja Ambasada Jugoslavije u Pragu, danas Ambasada Srbije.
• 
  Nekadašnja Ambasada Čehoslovačke u Beogradu, danas Ambasada Češke.

Vidi još

• Međumorje
• Pravoslavna crkva čeških zemalja i Slovačke