Bosanskohercegovačka arhitektura

Pogled na Sarajevo sa Kovača

Arhitektura u Bosni i Hercegovini, u svojoj specifičnosti kao posebna bosanska arhitektura, uglavnom je nastala uticajem četiri osnovna razvojna perioda u kojem su političke i društvene promjene uticale na stvaranje i razvoj specifičnih kulturnih i arhitektonskih navika njenog stanovništva. Svaki period je autentično uticao na cjelokupnu sliku bosanske arhitekture i doprinjeo do razvoja kulturne raznovrsnosti i specifičnog arhitektonskog izraza u zemlji.

Srednjevjekovni period

Srednjevjekovni period u Bosni je trajao do dolaska Osmanskog carstva u ove krajeve. Društvena struktura je u to vrijeme u Bosni bila organizirana u tzv. zadruge. To su bile posebne porodične zajednice, organizovane kao skup nekoliko familija, koje su dijelile zajedničke interese i koje su grupisale svoje nastambe u usko povezane manje grupe. Vođe zajednica birali su se uglavnom po starosti i po visokim etičkim i moralnim standardima tradicionalnih zajednica, kakva je uostalom bila i bosanska. Zadruga je bila prvenstveno zajednica seoskog ili ruralno-agrarskog tipa, te je znatno ovisila o prirodnim resursima kraja u kojem se nalazila. Kako je zajednica rasla grupe familija bi se sistematski i grupno odvajale, te organizovale novu grupaciju nastambi, odnosno novu zadrugu. Ubrzo potom bi se zadruge povezivale jedna sa drugom, te sa tim doprinosile razvoju trgovine i ekonomije. Familije su uglavnom živjele u kućama poznatim i pod imenom Dinarska kuća. To su bile jednostavne građevine napravljene od prirodnih materijala, a uglavnom od drveta i slame. Interijer je bio organizovan oko ognjišta (peći), gdje se odvijao glavni dio životnih aktivnosti, a neke kuće su imale odvojene muške i ženske odaje.

Osmanski period

U 15. vijeku Osmansko carstvo dolazi i do granica srednjevjekovnog bosanskog kraljevstva. Prepoznavši potrebu za razvojem urbanizma, gradske sredine su počele nicati i dobijati svoj osnovni oblik čija je organizacija primjetna i danas. Arhitektonski teoretičar Dušan Grabrijan je definisao osnovnu organizaciju tipičnih bosanskih gradova. Prepoznavši pet osnovnih cjelina organizacije grada, Grabrijan je okarakterisao tzv. nepisane zakone gradnje u Bosni i Hercegovini. Po njemu okolna brda definišu oblik grada, glavna cesta predstavlja njegovu kičmu, čaršija je srce gradskog, urbanog života, vegetacija pluća, a rijeka duh grada ili izvor njegove živosti. Arhitektonski teoretičar i jedan od najznačajnijih bosanskih arhitekata 20. vijeka Juraj Neidhard opisao je tipični bosanski grad na ovaj način:

Šta je šarm Orijenta koji počinje u Sarajevu, a kojem zapadnjaci ne mogu odoliti? Ovdje nema planova koji dolaze iz racionalnog razmišljanja, te je sve stvar improvizacije i rezultat ad hoc ideja i privremenih potreba. Ovdje ne postoji jasna osovina i apsolutna simetrija. Ovdje se čak ni građevinski sistemi ne izvode ispravno. Ovdje sve prikazuje potrebu za zadovoljavanjem ljudi. Kompozicija koja se na zapadu uči i izvodi po logici i planu, ovdje postaje zbir dijelova, svaki put kao rezultat različitih potreba i svaki put drugačije improviziranih, ali uvijek sa obzirom na osjećaje.

Činjenica da su ljudi koristili rijeku kao osnovni dio urbanog života je doprinijelo izgradnji Starog mosta 1566. godine u Mostaru. U vrijeme kad je bio sagrađen Stari most je bio najveći jednolučni kameni most na svijetu. Njegovo značenje je imalo još veću snagu. On je simbolizirao spajanje istočne i zapadne civilizacije. Pored specifičnog karaktera urbanističkog planiranja, arhitektura Bosne i Hercegovine je u ovom periodu dobila jasniji arhitektonski riječnik. Arhitektura, kao i urbanizam, su bili organizovani oko niza nepisanih zakona. Tu spadaju: ljudske proporcije, nesmetani vidici, geometrija, otvoreni i fleksibilni prostori, jednostavan namještaj, prostorne veze sa prirodom i korištenje lokalnih i tradicionalnih građevinskih metoda. Pored toga dizajn filozofija je preferirala korištenje raznovrsnih materijala. Drugim riječima svaki materijal je imao specifičnu primjenu, koju je prema društvenom ubjeđenju određivao sam graditelj. Juraj Neidhard ta je ubjeđenja opisao na ovakav način:

Svrzina kuća u Sarajevu

Suština je u tome što bosanski čovjek ima svoj stil. On stvara svoje vlastite objekte, prostor i grad prema sebi i u ljudskim proporcijama. On nije mističan nego realista što je i izvor realistične arhitekture, koja je u isto vrijeme udobna, pokorna i demokratična. Svi krovovi i vrata (njeg)ovih kuća su skoro isti, a kuće možemo smatrati bilo čijim i za bilo koga dok su sve u ljudskim proporcijama, skoro sve kao iznikle iz zemlje, i skoro sve sa dekoracijama nastalim i izraženim kroz građevinski proces i strukturu. Arhitektura izgrađena od prirode i okoline.

Prema ovim standardima temelji su bosanskih kuća bili građeni od kamena, prizemlje od gline, nepečene cigle i drvenih poveznica, prvi sprat je imao drvenu strukturu, a krov je gotovo uvijek bio od drveta, kasnije od crijepa. Organizaciono, tipična se bosanska kuća iz 17. vijeka sastojala od pet elemenata. Tu su spadali: ograda, koja je definirala ulicu, a koja je jasno odvajala privatni od javnog prostora, dvorište, koje je obično bilo obloženo oblim kamenom radi lakšeg održavanja, šadrvan, fontana ili česma kao osnovni dio higijene prije ulaska u kuću, hajat, prizemlje ili poluprivatni prostor gdje se okupljala familija, te divanhan(a), prvi sprat koji je bio privatnog karaktera, a korišten je uglavnom za odmor i uživanje čaršijskog vidika ili pogleda u prirodu.

Istoricizam (neorenesansa):Zgrada predsjedništva Bosne i Hercegovine

Pseudomaurski stil: Vijećnica u Sarajevu

Austrougarski period

Godine 1878. Bosna i Hercegovina postala je austrougarski protektorat. Bila je izložena još jednoj kulturnoj promjeni. U relativno kratkom periodu vladavine Austro-Ugarske, Bosna je osjetila značajan uticaj na polju urbanističkog planiranja i arhitekture. Neke od promjena koje je donijela Austro-Ugarska je bilo stvaranje novih građevinskih normi i zakona kao što je npr. obaveza nabavljanja dozvole za gradnju, regulacije ljudske i protivpožarne zaštite, regulacije debljine zidova i visine objekata. Neke od urbanističkih promjena uvedenih bile su klasifikacija i zoniranje ulica, regulacija harmoničnog dizajna sa okolinom i poštivanje regulacionog plana.

Također je došlo do promjene u generalnoj filozofiji dizajna koji se razvio u četiri distinktna arhitektonska stila:

• Istoricizam
• Pseudomaurski stil. Pseudomaurska arhitektura je zauzela drugačiji stav. Preuzela je uticaj od maurske arhitekture iz Španije. Ovo je uključilo korištenje ornamentike i drugih maurski dizajnerskih strategija koje se ipak nisu sasvim slagale sa prijašnjim i izvornim normama bosanske arhitekture. Ipak obe promjene su doprinijele još većoj raznovrsnosti već relativno kompleksne urbane sredine bosanskih gradova. Gradska vijećnica u Sarajevu je karakterističan primjer tzv. pseudomaurskog stila, pri čemu su se koristile dekoracije i lukovi mavarskog karaktera, pomiješani sa formalnim i klasičnim normama u savremenoj arhitekturi 20. vijeka.
• Secesijska arhitektura. Secesijska arhitektura se pojavila pošto su politički smjerovi nastojali da odcijepe bosansku kulturu od njenih prijašnjih asocijacija i asimiliraju je u evropski kolotok.
• Bosanski stil

Ove promjene su prouzrokovale i druge poslijedice u Bosni. Naime promjene su uzrokovale da je veliki dio lokalnih arhitekata i građevinara tehnološki zaostajao za novim principima regulacije i gradnje. To je dovelo do useljenja stručno obrazovanih arhitekata iz zapadne Evrope, koji su gradnjom novih objekata i novom regulacijom gradova u Bosni i Hercegovini doveli do povećanja urbanog stanovništva u zemlji, čime je još više izmješan kulturni karakter zemlje. Ove su promjene istovremeno pospješile industrijalizaciju i vodile su općem napretku ekonomije. U tom su periodu posebno gradovi počeli da mijenjaju svoj prvotni karakter i fizionomiju. Većina projekata za vrijeme austro-ugarske vladavine ticala se dizajna administrativnih i upravnih zgrada. Glavna pošta u Sarajevu je jedan od primjera projekata koji koriste formalne karakteristike dizajna kao što su jasnoća forme, simetrija i proporcija.

Jugoslavenski period

Arhitektura modernizma

U Sarajevo se vratila grupa ljudi sa diplomama arhitektonskih škola iz zapadnih metropola , čijim radom je došlo do primjene savremenih tokova u arhitekturi, inspirisanih modernizmom. Među njima su: Dušan Smiljanić, Helen Baldasar, braća Reuf i Muhamed Kadić, Emanuel Samanek, Leon Kabiljo i Jahijel Finci. U granicama koje nameću društveno-ekonomski uslovi, institucija Vakufa postala je moćan investitor, i zahvaljujući ovim arhitektima, zgrade su utilitarne i konstruktivističke u koncepciji.

Helen Baldasar gradi zgradu Crvenog krsta, koja uključuje i kino dvoranu, braća Kadić Zgradu Penzionog fonda i Neboder JAT-a, Leon Kabiljo i Jahijel Finci stambene zgrade s čeličnomi staklenom fasadom na Obali, sve u Sarajevu. Izvan Sarajeva, podignuta je zgrada socijalnog osiguranja u Mostaru (arhitekt Drago Ibler) i palača Defterder Pašinog vakufa u Banjaluci (S. Planić)

Njima se priključio 1938.godine arhitekt Juraj Najdhart, koji je stekao iskustvo u ateljeima Pitera Behrens i Le Corbusier-a. Najdhart i teoretičar Dušan Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini. Neposredno prije Drugog svjetskog rata njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radničkih stanova u pojedinim gradovima središnje Bosne.

• 
  Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu, izgrađena po projektu Helena Baldasara
• 
  Zgrada u Radićevoj 10 u Sarajevu
• 
  Stambeno-poslovni objekat Vakufa Hovadža Kemaludina, prema projektu Reufa Kadić
• 
  Neboder u ulici Ferhadija u Sarajevu (nekadašnji JAT-ov neboder), djelo braće Kadić
• 
  Sarajevo - sportski centar FIS, Hinka Bauera i Marijana Haberlea

Godine socijalizma

Nakon Drugog svjetskog rata Bosna i Hercegovina je postala dijelom jugoslovenske federacije. Političke struje u Jugoslaviji su favorizirale industrijalizaciju, koja je zauzvrat zahtjevala razvijanje stambenih naselja u cilju podmirivanja potreba migracija iz ruralnih u urbane sredine. Kao metod prevazilaženja kulturnih konflikata nakon Drugog svjetskog rata primarno se primjenjivao antihistoricizam u kombinaciji sa savremenim stilom (Moderna arhitektura) kao osnovni arhitektonski stil za većinu građevinskih projekata u zemlji. Kao rezultat se javlja homogenost pri izboru materijala, koja je zamijenila tradicionalnu raznovrsnost u gradnji, a beton je postao glavni materijal za upotrebu, je bio i noseći element i fasada i sve ostalo. Armirani beton se koristio u 90% osnovnih konstrukcija. Tada se mislilo da je beton vječan i tek će vrijeme pokazati da i on ima svoj vijek trajanja. Dominacija betona u modernoj arhitekturi je poznata kao Brutalna arhitektura.

Tokom šezdesetih godina XX vijeka, sve je finansirala država kojoj je bilo u interesu da izgradnja traje što kraće i što jeftinije, da bude funkcionalno i da služi namjeni. Trebalo je izgraditi ogroman broj objekata, a da to bude efikasno i jeftino. U ono vrijeme nije se mnogo mislilo na termiku, energija je bila pristupačna i jeftina. Primjena betona nije bila posljedica neke filozofije, već iz krajnje praktičnih razloga. Brutalizam je iz navedenih razloga dugo trajao u Jugoslaviji.

Takva metoda je ipak izazvala nekoliko problema. Industrijalizacija je izazivala zagađenje gradova, ali je također izazvala i iseljavanje sa ruralnih područja u urbane centre, koji je za posljedicu imao neuravnoteženost u proizvodnji i oštećenje ekonomije. Infrastruktura gradova je bila nedovoljna da podmiri ove promjene, te je dolazilo do ne rijetkih nestašica struje, vode i grijanja, što je prouzrokovano lošim planiranjem, dok su moderni stambeni objekti neprilagođeno gurani u postojeći tradicionalni arhitektonski sadržaj. Loše metode gradnje i nedostatak kvalitete, prouzrokovano nedostatkom resursa, rezultiralo je nezdravom životnom sredinom. Sve to je dovelo do unazađivanja kulturnog identiteta arhitekture Bosne i Hercegovine, dok su se prirodni i ljudski resursi trošili na neadekvatan i neekonomičan način.

• 
  Sportska dvorana Skenderija u Sarajevu, po projektu Živorada Jankovića i Halida Muhasilovića
• 
  Primjer Brutalne arhitekture u Sarajevu
• 
  Stambeno naselje Otoka u Sarajevu
• 
  Sarajevsko naselje Alipašino polje, izgrađeno sredstvima solidarnosti zaposlenih
• 
  Projekat za zgradu Muzeja uradili su Boris Magaš, Edo Šmidihen i Radovan Horvat.

S druge strane postojalo je nekoliko arhitektonskih projekata koji su pokušali da prepoznaju kompleksnosti kulturnih razlika u Bosni i Hercegovini. Obiteljska kuća Dino izgrađena u Sarajevu 1987. godine prema planovima arhitekata Amira Vuka i Mirka Marića je samo jedan primjer tih smjerova. Projekat podrazumjeva dupleks stambenu kuću gdje jedna strana prednje fasade prati metodologiju orijentalnog arhitektnoskog stila, dok druga prikazuje tradicionalni evropski romanicizam. Dva dijela kuće spaja zajednički ulaz. Drugi primjeri su Hotel "Holiday Inn" u Sarajevu, izgrađen 1983. i Unisovi tornjevi izgrađeni 1986. u neposrednoj blizini, po nacrtima arhitekte Ivana Štrausa. Unisovi tornjevi su izgrađeni od betonske strukture i staklene vanjske koverte, a u narodnom govoru su bili poznati kao "Momo i Uzeir", narodni likovi iz popularnog zabavno-revijalnog programa Televizije Sarajevo. U Sarajevu se uglavnom špekuliralo, koji je od tornjeva Momo, a koji Uzeir, no cilj koji je stajao iza svega bilo je pokazati da smo usprkos razlikama svi isti- baš kao i ta dva nebodera u centru Sarajeva. Vizuelna sličnost i nemogućnost razlikovanja toranjeva blizanaca naglašavala je kulturnu raznolikost i ravnopravnost kao osnovnu arhitektonsku kvalitetu projekta. Pored toga Unisovi tornjevi su u to vrijeme imali najsavremeniju sistemsku opremu, uključujući i automatski sistem za gašenje požara sa rezervoarima vode na krovovima.

Arhitektonska situacija 1992-1995

1992. godine srpske paravojne formacije opkoljavaju Sarajevo i otpočinju akciju neprekidnog granatiranja grada, pri čemu su Unisovi tornjevi izgorjeli do svoje osnovne strukture. Tokom rata od 1992. do 1995. godine kroz vojna djelovanja je uništeno preko 2000 džamija,pravoslavnih i katoličkih crkava,manastira i samostana, te drugih vjerskih i kulturnih objekata u zemlji, i to uglavnom sistematskim uništavanjem, podmetanjem eksploziva, sa manipulacijama i izgovorima da su ti objekti legitimi vojni ciljevi. Uništavanje kulturne baštine Bosne i Hercegovine je sistematski organizirano i planirano, baš kao i uništavanje drugih vrijednih komponenata šarolikog bosanskohercegovačkog identiteta. . Među srušenim objektima je i glasovita Ferhadija džamija u Banjoj Luci iz 1578. godine, Stari most u Mostaru iz 1566, te Aladža džamija u Foči.

Aktuelni arhitektonski pravci

Trenutno je u Bosni i Hercegovini u toku kulturna prezervacija arhitektonskog naslijeđa, što je očigledno sa rekonstrukcijom Starog mosta u Mostaru i rekonstrukcijom mnogih drugih objekata kulturne i historijske vrijednosti, koji su bili oštećeni ili uništeni u nedavnom ratu. Drugi veliki projekti rekonstrukcije, pogotovo oni od državnog značaja su i dalje otežani poličkim konfliktima i nesuglasicama i nedostatkom finansijskih sredstava.

Italo Angle je generalno definisao doktrinu koja se slijedi u procesu prezervacije:

1. Prezervacija gradskog lika, što uključuje prezervaciju specifičnosti stvorenih u odnosima između prirodnih i sagrađenih komponenata tj. mirisa, zvukova, formi, kretanja, preklapanje historijskih specifičnosti i sl.
2. Prezervacija gradske forme kroz prezervaciju izgrađenih vrijednosti individualnih objekata i cjelina.
3. Prezervacija gradskih struktura kroz prezervaciju urbanističkih oblika i specifičnih značenja grada

Bosmalov centar u Sarajevu

Komercijalna gradnja u godinama nakon rata je doživjela značajan napredak u Sarajevu. Sarajevo je trenutno jedan od gradova sa najviše građevinskih projekata među gradovima jugoistočne Evrope. Unisovi tornjevi su u međuvremenu potpuno osposobljeni, a na mjestu bivše zgrade Oslobođenja nedavno je podignut Avazov toranj, koji se sastoji iz nekoliko jedinica. U blizini Sarajeva, u Hrasnom bosansko-malezijska kompanija Bosmal financirala je izgradnju Bosmalovog gradskog centra, sa dva najviša nebodera na cijelom Balkanu.

Bespravna stambena gradnja u Bosni i Hercegovini također danas mjenjaja izgled i karakter izgrađenog pejzaža u Bosni i Hercegovini. Pošto nisu postojali zakoni po kojem se vlasnici kuća oporezivaju po kvadratnom metru kuće, kako je to standardno u drugim evropskim zemljama, kuće se grade u neproporcionalnom odnosu sa tradicionalnom okolinom. Pored toga takve kuće se grade iz specifičnih kulturnih razloga kao prikaz prestiža i rijetko odgovaraju realnim potrebama njihovih vlasnika.

Početkom 2006 također se veliki značaj daje novim arheološkim otkrićima na području Visokog. Naime trenutno se vrši iskopavanje takozvane Bosanske piramide za koju se smatra da je vještačka građevina izgrađena čak prije 12000 godina. Iako se trenutno samo radi o teoriji ukoliko bi ove tvrdnje se činjenički ustanovile Bosanske piramide u Visokom bi bile uvrštene kao jedne od prvih građevina u historiji čovječanstva kao i prve piramide ikad izgrađene. Istraživanja su u toku uz skepticizam i kritike pojedinih lokalnih i evropskih arheologa.

Povezano

• Ferhadija
• Stari most

Literatura

• Predrag Milošević -Arhitektura u kraljevini Jugoslaviji (Sarajevo 1918 -1941).
• Alija Bejtić -Ulice i trgovi Sarajeva. Sarajevo: Muzej grada Sarajeva 1973. Godine
• B. Spasojević -Arhitektura stambenih palata austrougarskog perioda u Sarajevu, Svjetlost, Sarajevo.
• Nedžad Kurto -Sarajevo 1492-1992, Oko, Sarajevo.
• I. Krzović -Arhitektura secesije u Bosni i Hercegovini“, Kulturno naslijeđe, Sarajevo
• Jela Božić, -Arhitekt Josip pl. Vancaš, Značaj i doprinos arhitekturi Sarajeva u periodu austrougarske uprave, doktorska disertacija, Sarajevo, 1989.
• N. Kurto, Sarajevo 1492-1992, Oko, Sarajevo.

Vanjske veze

Bosanskohercegovačka arhitektura na Wikimedijinoj ostavi

• "Principi i metodološki postupak za obnovu Ferhat-pašine džamije u Banjoj Luci" Arhivirano 2005-01-11 na Wayback Machine-u- Arhitektonski fakultet u Sarajevu, Centar za dizajn i istraživanje