Jugoslavenska arhitektura

Jugoslavenska arhitektura je zbirni naziv za arhitektonsko i urbanističko stvaralaštvo nekadašnje države u vrijeme njenog postojanja od 1918 – 1992. godine.

Arhitektura modernizma

Arhitektonski modernizam je kulturni pravac iz prve polovine XX. stoljeća, koji je odbacilo historicizam i secesiju i priklonilo se načelima funkcionalizma i konstruktivizma.

Na razvoj novoga pristupa arhitektonskom stvaralaštvu u svijetu uticali su avangardni umjetnički pravci i skupine (futurizam, kubizam, ekspresionizam, purizam) te primjena novih industrijskih materijala (lijevano željezo, beton, staklo).

Najveći utjecaj na razvoj moderne arhitekture i urbanizma izvršili su:

• Bauhaus, prva moderna visoka škola za gradnju i umjetničko oblikovanje, osnovana u Wajmaru 1919,
• Korbizije, začetnik i idejni tvorac funkcionalizma oko 1920-ih i
• Međunarodno udruženje arhitekata CIAM, osnovano 1928. godine

Predstavljao je progres i civilizacijsku utemeljenost umjetnosti i građevinarstva. Za razliku od drugih stilskih i formalnih konfiguracija koje su postojale na arhitektonskoj sceni — a prije svega različitim „nacionalnim” i regionalnim idiomima — modernizam nije bio opterećen bremenom utvrđenih nacionalnih ili etničkih zamišljanja i identifikovao se kao savršenija kulturna formacija u odnosu na prošlost.

Modernističku arhitekturu prihvatili su novi politički i društveno-ekonomski sistemi, počev od Sovjetskog Saveza, fašizma u Italiji, revolucionarnih i totalitarnih režima u Srednjoj Evropi (Mađarska, Čehoslovačka, Rumunija i Poljska), režim Kemala Ataturka, koji je upravo u to vrijeme bio u svom zenitu i Cionizam u vrijeme izgradnje Tel Aviva. U svakom od navedenih slučajeva, arhitektonski modernizam legalizovao je ove nove režime kao napredne i reformske.

Arhitektura modernizma u prvoj Jugoslaviji

To je doba dominacije pokreta moderna u evropskoj arhitekturi, čiji pobornici iskazuju značajan otklon od tradicije i ornamenta u arhitekturi. U tom periodu preovladavaju ideje zdravog funkcionalizma koji zagovara skladnu sintezu sadržaja i forme posebno u kulturi stanovanja, u jedinstvu sa rezultatima tehničkog napretka.

Tokom dvadesetih i tridesetih godina, sa studija arhitekture završenih na nekim od najprestižnijih evropskih akademija, u Jugoslaviju se vraća grupa mladih arhitekata školovanih pod uticajem moderne (Dušan Smiljanić, Helen Baldasar, Nikola Dobrović, Braća Kadić)

Direktnu vezu sa pokretom modernizma ostvarila je, međutim, tek druga generacija znatno mlađih arhitekata, koji su na arhitektonsku scenu stupili kasnije: Milorad Pantović, Branko Petričić, Juraj Najdhart, Edvard Ravnikar, Jovan Krunić, Bela Auer, Drago Ibler i Ernest Vajsman i svi radili u ateljeu Le Korbizjea. Kod Adolfa Loosa radili su Vladimir Potočnjak i Zlatko Nojman, kod Hansa Pelciga Drago Ibler, Zdenko Strižić i Josip Pičman, kod Petera Behrensa Juraj Najdhart, te kod J. J. Pitera Ouda- Ivan Zemljak.

Umjetničke grupe

Umjetnička grupa Oblik bila je jedna od najznačajnijih udruženja umjetnika u raznim oblastima u Jugoslaviji između dva svjetska rata. Osnovana je 1926. godine u Beogradu i postojala je do 1939. Zagovarala je modernizam u tadašnjoj umjetnosti. Prvi put Grupa je izlagala na Šestoj jugoslovenskoj umjetničkoj izložbi u Novom Sadu 1927. godine, a kasnije u cijeloj Jugoslaviji i susjednim zemljama. Od arhitekata, u Grupi su bili Nikola Dobrović a posle raspuštanja Grupe arhitekata modernog pravca 1934. godine, priključili su se Dragiša Brašovan, Milan Zloković, Branislav Kojić i Jan Dubovi.

Umetnička grupa Oblik je u procesu osavremenjivanja likovnog izraza isticala težnju ka uporednom kretanju cjelokupne jugoslovenske umjetnosti sa aktuelnim evropskim umjetničkim tokovima. Bili su pobornici slobode umjetničkog stvaranja, ličnog izraza autora i autonomije likovne estetike. To je bila Grupa savremeno opredeljenih stvaralaca koji su se beskompromisno zalagali za aktuelne svjetske umjetničke tendencije gradeći na taj način najviše i najvrednije domete jugoslovenske Moderne između dva svjetska rata.

U Beogradu 12. novembra 1928. godine osnovana je Grupa arhitekata modernog pravca, čiji su osnivači bili Milan Zloković, Branislav Kojić, Jan Dubovi i Dušan Babić. Grupa je osnovana da bi se putem izrade arhitektonskih projekata, njihovom realizacijom i javnim nastupima, zalagala za principe moderne arhitekture. U vrijeme svog najvećeg uspona, grupa je brojala osamnaest članova i djelovala je do 1934. godine.

Grupa Zemlja bilo je udruženje likovnih umjetnika, nastalo kao reakcije na društvene događaje u svijetu i zemlji. Djelovalo je od 1929 do 1935 kada je rad udruženja policijski zabranjen. Grupa je nastala kao rezultat organiziranog i programski artikuliranog okupljanja članova i simpatizera ljevičarske orijentacije − slikara, kipara i arhitekata. To je bilo prvo umjetničko udruženje takve vrste u Hrvatskoj. Predsjednik udruženja bio je arhitekt Drago Ibler.

Na umjetnike iz Grupe zemlja naročito na arhitekte, velik uticaj imele su ideje Bauhausa, i njegovog drugog direktora Hannesa Meyera, kao i ideje frankfurtskog urbanista Ernsta Maya, jer je Zagreb, odakle je većina osnivača grupe bila, tradicionalno bio pod utjecajem iz njemačkih zemalja.

Početkom 1929. godine dolazi do oštre promjene političkog kursa i stvaranja Kraljevine Jugoslavije umjesto Kraljevine SHS. Modernizam je bio taj koji je mogao simbolički da odgovori političkim zahtevima za nacionalnom unifikacijom, kao i da predstavi sliku jugoslovenske nacije, kulture i države u kojima nije bilo plemenske zaslijepljenosti, niti duhovnog rasula — svega onoga što je prouzrokovalo promjenu političkog kursa.

Projektanti u Jugoslaviji su projektovali različite tipove zdravstvenih zgrada: opšte bolnice, specijalizovane bolničke paviljone, sanatorijume, domove starih i iznemoglih lica, materinske domove, manje ambulante i poliklinike, i naposljetku domove Crvenog krsta. Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu je podignuta u sklopu akcije izgradnje većeg broja objekata Društva Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije krajem dvadesetih i tridesetih godina XX vijeka. U tom periodu podignuta je zgrada Glavnog odbora Društva Crvenog krsta Kraljevine Jugoslavije u Beogradu (1935. godina), kao i domovi u Novom Sadu, Užicu, Kragujevcu, Tetovu, Čačku, Čapljini. Godine 1936. bili su pripremljeni i projekti domova Crvenog krsta u Zagrebu i Splitu.

• 
  Zlokovićeva kuća u Beogradu, 1927. god
• 
  Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu izgrađena 1929. godine, djelo Helena Baldasara u duhu modernizma
• 
  Dom Armije 1932-1939. god
• 
  Palata Albanija, 1939. god, prvi neboder u jugoistočnoj Evropi
• 
  Neboder JAT-a u Sarajevu, djelo braće Kadić u duhu modernizma, izgrađen prije Drugog svjetskog rata

Novi Beograd

Arhitektura modernizma u drugoj Jugoslaviji

Do sredine tridesetih godina ideja funkcionalizma u potpunosti je sazrela i standardizirana i neće se bitnije mijenjati tokom idućih desetljeća. U vrijeme kasne moderne - tokom pedesetih, šezdesetih i sedamdesetih godina ona je opšte prihvaćeni standard sa prirodnom evolucijom i dinamikom.

Dom Sindikata u Beogradu iz 1947, projektant Branko Petričić

Socrealizam u arhitekturi Jugoslavije

Prvo je razdoblje poslijeratne obnove između 1945. i 1948. godine, a određuje ga dilema na razmeđi između socrealizma i kontinuiteta moderne. Poznati projekt u kojem su čitaju odrazi socrealizma je zgrada Doma Sindikata izgrađena 1948. god u Beogradu. Na konkursu za Zgradu CK KPJ iz 1948, nije dodijeljena prva nagrada. Zgrada je izgrađena desetak godina kasnije i izvana više podsjećala na američki neboder, nego na zgradu u maniri staljinističke arhitekture.

Socrealizam kao stil i estetska kategorija, nije ni postojao. To je vještačka kovanica koja je trebala da objedini graditeljsko stvaralaštvo u vremenu koje se odnosilo neposredno na dane po završetku II svetskog rata i nužne obnove porušenih i popaljenih zemalja. To je bilo vrijeme velikog siromaštva i oskudice, i u ljudima i u materijalu, često krpljenje golog života. Kako su u ratu najviše stradali Sovjetski Savez i zemlje koje su Sovjeti oslobađali, tu je obnova bila najpotrebnija a neimaština najveća. I danas u Frankfurtu, najmoćnijoj finansijskoj metropoli Evrope, u jednoj od glavnih gradskih longitudinala u istorijskom jezgru grada, postoji niz zgrada za koji se može reći da su tipični primeri socrealističke arhitekture.

Zgrada Geneksa

Dominacija moderne arhitekture

U socijalističkoj Jugoslaviji nakon 1948. godine dolazi do prekida s Informbiroom i okretanja Zapadu. Bilo je potrebno naći ne samo alternativni politički sistem državnom socijalizmu, nego je i u kulturnom smislu bilo potrebno napraviti razliku, što je bio važan aspekt u kulturnoj i političkoj konstrukciji jugoslovenskog posebnog puta u komunizam. Ne postoji dekret kojim se sistem odlučio za modernizam kao “službenu estetiku”, nego se on afirmira zahvaljujući kulturnoj autonomiji arhitekture. Baš kao i u periodu posle 1929, kada je integralnom jugoslovenstvu valjalo obezbediti materijalno, opipljivo obličje, tako je i specifičnost jugoslovenskog socijalizma legitimisana novom, modernističkom arhitekturom. U oba slučaja, rezolutno okretanje od istoricizma i „nacionalnih” stilova, značilo je simbolički otklon od jednog ideološkog pravca, sistema vrijednosti i koncepta identiteta, te prelazak u sasvim drugi ideološko-identitetski domen.

Dubrovačko savjetovanje, održano 1950. godine, bilo je prekretnica u razvoju arhitekture u Jugoslaviji. To je bilo prvo i najveće savjetovanje arhitekata i urbanista u Jugoslaviji. Tada je proklamovana nužnost da se projektovanju obezbjedi puna sloboda stvaralaštva i nemješanje države u duhovne radnje arhitekata.

Socrealizma u arhitekturi, ako se isključe spomenici Narodnooslobodilačke borbe, na području Jugoslavije gotovo i nema. Jugoslavija je u kulturnom i arhitektonskom smislu bila snažno orijentirana na modernizam apsorbiran prije Drugoga svjetskog rata, no u socijalizmu dolazi do njegove primjene u velikom mjerilu. Prije Drugoga svjetskog rata modernistička arhitektura uglavnom je bila privilegija povlaštenih društvenih klasa. Nakon rata, modernizam se primjenjuje u projektiranju dispanzera, bolnica, škola, kolektivnog stanovanja i ti se zadaci realiziraju na nivou komune, osnovnoga teritorijalno-političkog entiteta teorije samoupravnog socijalizma.

Arhitektura igra osnovnu funkcionalnu ulogu u modernizaciji, ali i više: ona je sredstvo emancipacije, posebno kada je riječ o naprednijim programima, kao što je to slučaj s Radničkim sveučilištem u Zagrebu ili sasvim nepoznatim a fascinantnim Domom kulture u Konjicu, koji je i danas, iako u fizički lošem stanju, jezgra svega modernoga u tom kraju. Program korjenite transformacije društva pratila je napredna arhitektura.

Stambena izgradnja 1950-ih i 1960-ih

Stambeni kompleks na Džidžikovcu

Interpolacija u Vasinoj ulici u Beogradu

Mala naselja

Pedesete godine XX vijeka obilježene su izgradnjom malih naselja sa kućama sličnim jedna drugoj. Bile su to tipske ili identične kuće građene u istom duhu (tipska socijalna kuća - prema šemi grupe autora). Uniformna arhitektura reflektovala je ideologiju i duh vremena na očit i direktan način. Depersonilizacija je bila favorizovana, kolektivitet je bio istican. Prema jednom podatku, u Srbiji je od 1953-1957 prodato 6.507 kuća, dok je oko 2.000 izgrađeno. Stambeni kompleks na Džidžikovcu u Sarajevu iz 1947. godine po projektu braće Kadić, bila je prva značajna izvedba poslije Drugog svjetskog rata po dokumentaciji nastaloj prije rata

Jedan dio malih naselja bio je isključivo namijenjen radnicima. Realizacija radničkog naselja Vareš Majdan počela je 1947., a radovi su završeni do 1954. godine. Naselje je realizovano po projektu Juraja Najtharta iz 1939. godine.

Interpolacija

Slijedeći vid izgradnje je interpolacija stambenih kolektivnih zgrada u postojeće gradsko tkivo sa njegovim obimom i izvedbom. Brojni investitori (Pošta, sportska udruženja, kompanije kao što su Jugometal, Energoprojekt, Centrotekstil, Janko Lisjak i mnoga druga u Srbiji), podizali su stambene zgrade za svoje zaposlene na mjestima koja su bila devastirana tokom Drugog svjetskog rata. Na ovaj način stvaran je hibridni koncept sa mješavinom karakteristika tradicionalne urbane kompozicije iz ranijih vremena i nove moderne arhitekture. Uglavnom su ih projektovali arhitekte koji su već bili edukovani u predratnom vremenu u duhu moderne arhitekture. Njihovo aktiviranje predstavljalo je sponu između predratne Moderne i postratnog perioda u traženju ideološke prikladne forme koja će na najbolji način predstaviti novo društvo.

Izgradnja novih naselja (gradova)

Velike slobodne površine uz gradove postale su središta izgradnje novih ulica, stambenih blokova i novih gradova sastavljenih od više naselja. Primjeri su: Ulica grada Vukovara u Zagrebu, Liman u Novom Sadu, Grbavica i Hrasno u Sarajevu, Novi Zagreb, Novi Beograd, Novi Travnik i mnogi drugi. Građeni su prema suvremenim urbanističkim principima sa pravilnom strukturom unutar koje su smještene stambene zgrade te građevine za druge sadržaje potrebne jednom takvom naselju. Većina ovakvih naselja su „tipska“, sa ponavljanjem istih praksi i elemenata gradnje. Tokom 1970. god. Jugoslavija je koristila 27% ukupnih investicija za stambenu izgradnju, što je činilo 8% BND i svrstavalo Jugoslaviju na prvo mjesto u Evropi.

Hotel Croatia u Cavtatu

Hoteli i turistički objekti kao najveći izazovi arhitekata

Odmah poslije 50-ih Jugoslavija je otvorila granice strancima, a turizam je postao perspektivna privredna grana. Istovremeno, radničkoj klasi trebalo je omogućiti “pravo na odmor” u brojnim odmaralištima duž jadranske obale. Hoteli i turistički resorti bili su među najuzbudljivijim temama za arhitekte. Tako je od polovine 60-ih do polovine 70-ih proizašla različita, ali jako dobra tipologija hotela. Neki od ovih primjera su kompleks hotela “Solaris” kod Šibenika (Boris Magaš, 1967-­1968.), hotel “Libertas” u Dubrovniku (Andrija Čičin-Šain i Žarko Vincek, 1968.­1972.), “Ambasador” u Opatiji (Zdravko Bregovac, 1968.), “Berulia” u Brelama (Ante Rožić, 1971.), “Croatia” u Cavtatu (Slobodan Miličević, 1973.), i drugi.

Kad je riječ o idejnim projektima, ističe se onaj sarajevskog arhitekta i Le Corbusierova učenika Jurja Neidhardta, koji je izazivao uvaženo poimanje “hotela kao hrama”, bio je duboko uronjen u svoju okolinu, s malim dizajnerskim sobama i velikim javnim prostorom, trebao je imitirati prirodu, a sam ga je arhitekt opisao kao “biljku od betona”. Bio je to izuzetno napredan projekt za svoje vrijeme i šteta što nije izveden.

• 
  Hotel Ambasador u Opatiji
• 
  Potel Palace u Malinskoj na otoku Krku
• 
  Hotel Libertas u Dubrovniku
• 
  Hotel Bellevue u Dubrovniku
• 
  Hotel Jugoslavija u Beogradu

Zgrada pošte u Skoplju

Brutalistička arhitektura u Jugoslaviji

U decenijama Moderne arhitekture, nametnula se kao radikalan moderan stil i Brutalistička arhitektura, koja je promovisala snažne linije i funkcionalno odstupanje od ornamentalnosti, odnosno bilo kakvih ukrasnih detalja. Osnovna ideja ovog stila leži upravo u insistiranju na funkcionalnosti. Jednostavna neobičnost forme ovih brutalističkih građevina rađenih sa betonom, apsolutno je upečatljiva.

U ono vrijeme, sve je finansirala država kojoj je bilo u interesu da izgradnja traje što kraće i što jeftinije, da bude funkcionalno i da služi namjeni. Tokom šezdesetih godina XX vijeka trebalo je izgraditi ogroman broj objekata, a da to bude efikasno i jeftino. Te je uslove najbolje ispunjavao beton, a ujedno je bio i noseći element i fasada i sve ostalo. U ono vrijeme nije se mnogo mislilo na termiku, energija je bila pristupačna i jeftina. Primjena betona nije bila posljedica neke filozofije, već iz krajnje praktičnih razloga. Armirani beton je primijenjen u u 95% slučajeva. Tada se mislilo da je beton vječan i tek će vrijeme pokazati da i on ima svoj vijek trajanja. Brutalizam je iz navedenih razloga dugo trajao u Jugoslaviji.

• Blokovi 22, 23, 28, 30, 61, 62, 63, Novi Beograd, izgrađen je natur-betonom
• Geneks kula, odnosno Zapadna kapija Beograda, arhitekt Mihailo Mitrović
• Zgrada Saveznog izvršnog vijeća SIV III – Novi Beograd, arhitekt Ljupko Ćurčić
• Muzej Jugoslavije iz 1962. po projektu Mihajla Jankovića
• Opštinski sud Požarevac,
• Opštinski sud S. Mitrovica,
• Autobuska stanica Kikinda,
• Urbanistički zavod u Beogradu
• Sava Centar (1979), projektant Stojan Maksimović
• Studentski dom Goce Delčev u Skoplju, 1969.
• Arhiv grada Skoplja, 1970.
• Zgrada Pošte u Skoplju, po projektu Janka Konstantinova.
• Zgrada RTV Sarajevo

• 
  Naselje Bežanijska kosa u Novom Beogradu
• 
  Richterovi neboderi, poznati i pod nazivom Rakete, u zagrebačkom kvartu Trnje
• 
  Sarajevsko naselje Alipašino polje, izgrađeno sredstvima solidarnosti zaposlenih
• 
  Zgrada pošte u Skoplju, projekat Janka Konstantinova
• 
  Studentski dom Goce Delčev u Skoplju, projektant Georgije Konstaninovski

Javni objekti

Politika liberalizacije pokrenuta krajem 1960-­ih i donošenje novog ustava Jugoslavije 1974. omogućili su veću nacionalnu emancipaciju u pojedinim saveznim republikama. Reprezentativna arhitektonska postignuća, poput narodnih parlamenata, nacionalnih biblioteka, krovnih sveučilišta itd., spajala su kozmopolitski modernizam s modernističkim regionalizmom. Neki od najznačajnijih primjera su:

• Narodna skupština BiH u Sarajevu (Juraj Najdhart, 1974.),
• Trg revolucije u Ljubljani (danas Trg republike - Edvard Ravnikar, 1975. i ­1982.),
• Zgrada Makedonske akademije znanosti i umjetnosti (Boris Čipan, 1970.),
• Nacionalna knjižnica Srbije u Beogradu (Ivo Kurtović, 1965-­1973.),
• Zgrada društveno­političkih organizacija Crne Gore u Titogradu (danas Podgorica); Radosav Zeković, 1978.),
• Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Prištini (Andrija Mutnjaković, 1971.-1982.) i
• Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu (skupina autora, 1978-­1995.), .

• 
  Zgrada Centralnog komiteta Saveza komunista Hrvatske, popularno nazvana Kockica, izgrađena je na temelju projekta arhitekta Ivana Vitića iz 1961. godine.
• 
  Palata federacije, danas Palata Srbija, Novi Beograd
• 
  Zgrada CK SKJ
• 
  Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Prištini, autor Andrija Mutnjaković

Kasna moderna arhitektura u Jugoslaviji - dominacija stakla

U periodu osamdesetih godina, razvijaju se kao uticaji kasne moderne: dominacija stakla na pročeljima novih zgrada i primjena visoke tehnologije obrade pročelja i građenja uopšte kombinacijom metala, stakla i kamena.

• Poslovno-sportski centar Cibone u Zagrebu prjektanata Marijana Hržića, Ivana Piteše i Berislava Šerbetića (1985-1988) s naglašenim visokim staklenim valjkom tornja, horizontalnom eliptoidnom dvoranom.
• Poslovna zgrada INA-Naftaplina u Zagrebu arhitekata Ive Maroevića i J. Galjera iz 1983. godine, sa karakterističnim odnosom staklenih ploha i čvrste kamene opne.
• Poslovna zgrada Vjesnika, Duška Rakića (1987).
• Zgrada Elektroprivrede BiH u Sarajevu arhitekte Ivana Štrausa
• Poslovne zgrade Unisa u Sarajevu arhitekte Ivana Štrausa

Treći period od kraja šezdesetih godina obilježen je pojavom Novih tendencija, i kritičkim preispitivanjem ideje moderne, te potraga za novim oblikovnim mogućnostima i materijalima. Tada se po prvi put počinje problematizirati i upotreba digitalne tehnologije. Sedamdesete godina 20. stoljeća, je prijelazni period u kome ideja moderne pokazuje očite znakove umora.

• 
  Poslovno-sportski centar Cibone u Zagrebu
• 
  Vjesnikov neboder u Zagrebu
• 
  Gradska knjižnica u Šibeniku

Spomenici Narodnooslobodilačke borbe

u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji podignuto je oko 15.000 spomenika posvećenih Narodnooslobodilačkom ratu na lokacijama značajnih istorijskih bitaka iz Drugog svjetskog rata ili na mjestima velikih stradanja civila i boraca NOB-e. Mnogi ovi spomenici srušeni su ili oštećeni tokom raspada SFRJ devedesetih godina.

• 
  Spomenik Stjepanu Filipoviću, rad vajara Vojina Bakića, prema jednoj od najupečatljivijih fotografija Drugog svetskog rata, koja se danas nalazi u zgradi UN-a
• 
  Spomenik u Jasenovcu, rad vajara Bogdana Bogdanovića
• 
  Spomenik na Tjentištu
• 
  Spomenik na Kosmaju, Srbija
• 
  Šumarice - Memorial Park, Kragujevac, projektant Miodrag Živković, 1953. god.

Stambena zgrada Mamutica u Zagrebu u kojoj živi preko 5000 stanovnika

Arhitektura postmodernizma u Jugoslaviji

Postmoderna arhitektura se javlja sedamdesetih godina XX vijeka, vrlo često sa različitim tumačenjima. Proizašla je udaljavanjem iz moderne arhitekture, njenom transformacijom u nove stilove, postajući eklektična i pluralistička. Odbacuje se proizvedena uniformnost i homogenost, što je obilježje projekata poslije 2. svjetskog rata. Dolazi do široke raznovrsnosti, upotrebe heterogenih i plastičnih stilova, životnosti, sponatanosti.

Namjerno se kombinuju nepodudarni stilove i oživljavaju djelići iz prošlosti kao npr. srednjovekovni stub ili klasični trg kako bi se stvorio kolaž različitosti.

Sedamdesete i osamdesete godine obilježene su pluralizmom postmoderne, više u formalnom nego u sadržajnom smislu. Postmoderna je u tragovima prisutna, nigdje u cjelini, nigdje kao dominantni proces, već kao dobrodošla dosjetka, koja će na pojedinim zgradama humanizirati neki njezin dio i otvoriti ga za kvalitetniji doživljaj korisnika.

To je vrijeme kada dolazi i do generacijske smjene stvaralaca, otvaraju se nove teme, kritički se preispituju svi segmenti naslijeđa moderne, uključujući i istorijsku valorizaciju. Otvaraju se i neke zapostavljene teme, poput individualnog stanovanja i sakralne arhitekture, koje su zbog ideoloških razloga dugo vremena bile potiskivane.

Krajem osamdesetih završava se i era postmodernizma. Tada su uslijedile devedesete godine i radikalna društveno - politička previranja, koja su rezultirala raspadom Jugoslavije.

Nagrada lista Borba

Na saveznom nivou bila je prisutna i godišnja Borbina nagrada za arhitekturu odnosno nagrada dnevnog lista “Borbe”, čija je svrha bila popularizacija najznačajnijih arhitektonskih dostignuća te godine.

Interesovanje za jugoslavensku arhitekturu

Početkom XXI vijeka primjetan je povećani interes pojedinaca i stručne javnosti za arhitektonska ostvarenja u periodu socijalističke Jugoslavije.

Belgijski fotograf i suradnik na Kraljevskoj akademiji u Gentu Jan Kempenaers, oduševljen je apstraktnom ljepotom napuštenih spomenika NOB-u koje je snimao. Ist stav iznio je fotograf Donald Nyebil obilazeći Jugoslaviju dvije godine i fotografišući spomenike.

Izložba u Londonu

U londonskom Victoria&Albert muzeju 2009. godine održana je izložba “Dizajn u doba hladnog rata” Izložba je pokazala da nijedna država iza željezne zavjese nije imala toliko sluha za savremeni dizajn, arhitekturu i umjetnost poput bivše Jugoslavije. Titu se nije moglo prigovoriti da nije prepoznao važnost dobrog dizajna u poslijeratnoj obnovi, a arhitekture socijalističkog realizma bilo je u zanemarivom postotku. U stimulativnom se okruženju stvarala arhitektura koja je pridonosila kvaliteti svakodnevnice.

Izložba u Zagrebu

U svojoj knjizi „Arhitektura u socijalističkoj Jugoslaviji” austrijski fotograf Wolfganga Thaler navodi: “U Jugoslaviji je u doba socijalizma stvoren zavidan opus modernističke arhitekture, koja ne može ući u postojeće, pojednostavljene klasifikacije pa ruši već uspostavljene kategorije modernizma u svijetu”. Thaler vjeruje, a u tome nije usamljen, kako će se istorija moderne arhitekture pisati iznova nakon što svijet otkrije što su gradili komunisti u doba bivše Jugoslavije.

Thaler je pune tri godine putovao bivšom Jugoslavijom snimajući arhitekturu. Fotografije je prvi put izložio u 2010. godine u zagrebačkoj galeriji Nazor, u sklopu konferencije na kojoj je pedeset istraživača s područja bivše Jugoslavije, uz slavnog britanskog antropologa Davida Harveya, istraživalo kakav je utjecaj izgradnja samoupravnog socijalističkog društva imala na arhitekturu.

Izložba u Mariboru

Izložba “Nedovršene modernizacije – između utopije i pragmatizma organizovana je 2012. godine u Mariboru, a u naredne dvije godine i u: Beogradu, Zadru, Ljubljani, Sarajevu, Cetinju, Skoplju, Tirani, Zagrebu i Splitu. Izložba je bila rezultat dvogodišnjeg istraživačkog projekta 30 istraživača s područja čitave bivše Jugoslavije koji su dokumentovali i analizirali arhitekturu i urbanizam u socijalističkoj Jugoslaviji. Modernizacije iz socijalističkog perioda bile su najveći val urbanizacije regije u specifičnom društvenom i geopolitičkom kontekstu.

Projekat je pokrenulo Udruženje hrvatskih arhitekata u suradnji s Društvom arhitekata Beograda, Koalicijom za održivi razvoj (Skoplje), Umjetničkom galerijom Maribor (Maribor), Oris- kućom arhitekture (Zagreb) i Muzejem za arhitekturu i dizajn (Ljubljana) a sufinancirao fond Europske komisije Kultura 2007.-13. Izložba se sastojala od pet tematskih cjelina – Prostori ideologije, Politika prostora, Prostori svakodnevnih praksi, Prostori globalne razmjene te Jugoslavenski arhitektonski prostor. Predstavlja je 23 zasebna tematska istraživanja popraćena multimedijalnim sadržajem i serijom 76 autorskih fotografija arhitekture regije bivše Jugoslavije bečkog arhitekta Wolfganga Thalera.

Izložba u Njujorku

Muzej moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku, organizovao je u periodu 15.07.2018 - 13.01.2019. godine reprezentativnu izložbu Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980 (Ka betonskoj utopiji: Arhitektura u Jugoslaviji, 1948-1980) Predstavljeno je više od 400 crteža, modela, fotografija i filmskih snimaka iz gradskih arhiva, privatnih i muzejskih kolekcija velikog broja autora među kojima su: Juraj Najdhart, Zlatko Ugljen i Ivan Štraus u Bosni i Hercegovini, Edvard Ravnikar, Milan Mihelič i Marko Mušič u Sloveniji, Vjenceslav Richter, Boris Magaš i Ivan Vitić u Hrvatskoj, Nikola Dobrović, Bogdan Bogdanović i Mihajlo Mitrović u Srbiji, Janko Konstantinov i Georgije Konstaninovski u Makedoniji, Kana Radević u Crnoj Gori. Glavni kustos za arhitekturu i dizajn u MoMA Martino Stierli naveo je ključne razloge muzejske postavke:

• To je prvo predstavljanje izuzetnih djela vodećih arhitekata socijalističke Jugoslavije američkoj i međunarodnoj javnosti.
• Jugoslavija, Balkan i Istočna Evropa uglavnom su vidjeni kao periferni iz perspektive Zapadnog svijeta, a ova percepcija bila je pogoršana u periodu Hladnog rata. Oficijelna istorija moderne arhitekture bila je usredsredjena na Zapadnu Evropu i Sjevernu Ameriku. U MoMA smatraju da je potrebno kritički revidirati ovu istoriografiju jer su previdjene i nedovoljno predstavljene arhitekture Istočne Evrope, i naročito Jugoslavije, čija je modernistička arhitektura, podjednako bila na liniji, ali se i razlikovala od pristupa koje je bilo moguće vidjeti u ostatku Evrope i šire.
• Jugoslavenska socijalistička vlast je započela ubrzanu modernizaciju i izgradnju, u cilju privrednog razvoja, unapređenja svakodnevnog života građana i afirmisanja raznovrsnosti kultura u regionu. Država je proširila te napore i izvan granica, unapređujući urbanizam i izgradnju širom zemalja u razvoju, posebno nesvrstanih zemalja u Africi i na Bliskom Istoku u kojima je Jugoslavija uživala veliki ugled. Primjer predstavlja rad građevinske firme “Energoprojekt”, aktivne u nesvrstanim zemljama, čija je posebnost bila u tome što su njegovi stručnjaci bili zaduženi za sve – od izbora terena pogodnog za izgradnju, razvoja urbanog plana i arhitekture, pa do izgradnje i nadzora cijelog projekta.
• Moderna arhitektura u Jugoslaviji bila je upotrijebljena kao primarni alat za progres, modernizaciju i urbanizaciju pretežno prije-industrijskog društva i i kako je arhitektura služila kao simbol i agent progesa i “modernizacije.” Zbog specifične organizacije rada u arhitektonskoj profesiji u okviru “samoupravljanja,” sistem je proizvodio izvjestan “višak” sa velikim brojem strukturno inovativnih ili čak vizonarskih projekata, bez obzira na to da li su bili izvedeni ili ne.

Literatura

• Nedžad Kurto - Sarajevo 1492-1992, Oko, Sarajevo.
• Emir Kadić - Arhitekt Reuf Kadić i počeci moderne arhitekture u Bosni i Hercegovini. Sarajevo, 2010.
• Štraus, Ivan (1977). Nova bosanskohercegovačka arhitektura. Sarajevo : Svjetlost. 
• Milošević, Predrag (1997). Arhitektura u kraljevini Jugoslaviji (Sarajevo 1918 -1941).. Srpsko kulturno i prosvjetno društvo "Prosvjeta". 
• Vladimir Rozić, Umetnička grupa Oblik 1926—1939, Kancelarija za pridruživanje Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji, Beograd, 2005
• Udruženja umjetnika, Enciklopedija likovnih umjetnosti, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb, 1966

Vanjske veze

Jugoslavenska arhitektura na Wikimedijinoj ostavi

• Izložba u Zadru
• Izložba u Zagrebu
• Nostalgični smo za boljim životom
• Nedovršene modernizacije: između utopije i pragmatizma