Dan ustanka naroda Srbije

Grb SR Srbije

Dan ustanka naroda Srbije je bio državni praznik u Socijalističkoj Republici Srbiji i Republici Srbiji, koji se proslavljao 7. jula.

Dan ustanka, obeležavao je godišnjicu oružane akcije Rađevačke partizanske čete Valjevskog partizanskog odreda, 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi, kod Krupnja. Tada je Žikica Jovanović Španac na seoskom vašaru ubio dva žandarma. Kafana ispred koje se dogodilo ovo ubistvo pretovrena je u muzej i u njoj se nalazi stalna izložba „7. jul 1941. godine“, u muzej je pretvorena takođe i zgrada seoske opštine u kojoj se nalazi izložba „Revolucionarne tradicije Zapadne Srbije 1804-1981. godine“.

Dan ustanka je se proslavljao na teritoriji čitave Srbije, a centralna proslava održavana je u Beloj Crkvi. Praznik je zadržan i posle raspada SFR Jugoslavije i slavio se sve do 9. jula 2001. godine, kada je ukinut odlukom Vlade Srbije.

Praznik se i danas, nezvanično proslavlja u organizaciji Saveza udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata, Socijalističke partije Srbije i Opštine Krupanj.

7. jul 1941.

Bela Crkva - zgrada bivše kafane, a danas muzeja i spomen-biste dr Miše Pantića, Žikice Jovanovića i Čede Milosavljevića

Na Ivanjdan, 7. jula 1941. godine u selu Bela Crkva, kod Krupnja održavao se tradicionalan seoski vašar. Posle crkvene službe, predsednik opštine Sredoje Knežević je okupljenim građanima naredio, da se zbog „vanrednih bezbednosnih prilika“, raziđu kućama i većina ga je poslušala, ali je na vašaru, ipak, ostalo još nekoliko stotina seljaka. Oko 17 časova pojavila se grupa od petnaest partizana iz Rađevske partizanske čete, predvođenih komandantom Mišom Pantićem i političkim komesarom Žikicom Jovanovićem Špancem. Bili su naoružani puškama, a jedan partizan je nosio puškomitraljez.

Odmah po dolasku, partizani su, pod lipom ispred kafane Bose Nedeljković, okupili oko sebe seljake. Potom su im održali antifašističke govore u kojima su pozvali narod u borbu protiv okupatora. Zbor je otvorio Bogoljub Rakić, opančar iz Bele Crkve i pripadnik nedavno formirane Rađevske čete, nakon koga su se okupljenom narodu obratili lekar Miša Pantić iz Valjeva, student prava Vladan Bojanić iz Bele Crkve i Žikica Jovanović Španac, novinar iz Valjeva i učesnik španskog građanskog rata. Posle održanih govora partizani su se udaljili. Nekolicina mladića se nakon zbora priključila partizanskoj četi.

Odmah po odlasku partizana, u selo je stigla žandarmerijska patrola, koja je u međuvremenu bila obaveštena o dolasku „naoružanih komunista”. U njoj su bili narednik Bogdan Lončar i kaplar Milenko Braković, žandarmi iz obližnjeg sela Zavlaka. Njih dvojica su okupljenom narodu kazali da ide kući i počeli su da ga rasteruju. Tada je Vladan Bojanić, koji se nije povukao sa ostatkom čete, pojurio za partizanskom grupom koju je sustigao kod izvora Jebarovca, kraj rečice Kolaruše. Ispričao je o grubom nasrtaju žandara, pa su se Žikica Jovanović i Miša Pantić, vratili sa namerom da razoružaju žandarme.

Lončar i Braković su, odmah po dolasku partizana, posegli za oružjem, ispalivši hice iznad glave Žikice Jovanovića i njegovog pratioca, istovremeno pozvavši partizane da odlože oružje. Žikica je iz pištolja pogodio obojicu. Prema raspoloživim izvorima moguće je zaključiti da je Bogdan Lončar bio teško ranjen (pogođen je u fišekliju i umro je nakon dva sata od posledica ranjavanja), dok je Milenko Braković, nakon što ga je Jovanović pogodio, bio dotučen mecima nepoznatog partizana. Svedoci događaja se razlikuju u tvrdnjama o tome ko je bio drugi partizan koji je pucao zajedno sa Jovanovićem. Prema izjavama Sredoja Kneževića, predsednika seoske opštine i Nikole Lazarevića, starešine sela, u pucnjavi je učestvovao Cvetin Soldatović. Prema tvrdnjama Mihaila Vujkovca, borca Rađevske čete i neposrednog očevica, mladić koji je pucao u žandarma bio je Dragiša Petrović iz susednog sela Bastava. Prema tvrdnjama četvorice partizanskih boraca koji su preživeli rat, Cvetin Soldatović nije imao oružje u momentu okršaja.

Izveštaj nemačke Krajskomandanture I/847 iz Šapca o ovom događaju je sledeći:

U ponedeljak, 7. jula, u 17.30 časova, pojavilo se u Beloj Crkvi 16 do 20 ustanika, naoružanih automatima, jednim mitraljezom, pištoljima i puškama, pod komandom lekara Miloša Pantića iz Valjeva i pokušali su da stanovništvo navedu na oružani otpor protiv nemačke posade i na razaranje nemačkih fabrika. Zabranili su dalji rad u preduzeću i zapretili streljanjem. Dva srpska žandarma, koja su se tu našla, bila su ubijena, što je čitavo stanovništvo primilo sa simpatijama.

Jedini sačuvani domaći istorijski izvor, nastao nedugo nakon okončanja događaja u Beloj Crkvi, predstavlja izveštaj Odeljenja javne bezbednosti Ispostave Drinske banovine u Užicu, Odeljenju javne bezbednosti Komesarijatu unutrašnjih poslova u Beogradu, od 21. jula 1941. U izveštaju, između ostalog, piše o događajima nakon odlaska partizana sa seoskog zbora:

Posle desetak minuta od njihovog odlaska naišla je žandarmerijska patrola. Pred opštinskom sudnicom predsednik opštine počeo im je da govori o dolasku ove grupe. U tom su pred žandarme iskrsla dvojica ljudi i to jedan naoružan puškom, a drugi parabelum revolverom. Čim su stali pred žandarme, povikali su: ’Dole oružje.’ Žandarmi su takođe uzeli puške na gotovs i pozvali ih da polože oružje i opalili iz svojih pušaka po jedan metak, ali više glava napadača, U tom su i ova dvojica pripucala na žandarme i na mestu ih ubila.“

Iz izveštaja žandarmerije može se naslutiti da su partizani imali nameru da razoružaju dvojicu žandarma, kao što se jasno zaključuje da su žandarmi prvi zapucali. Dakle, partizani nisu odmah zapucali na žandarme čim su ih ugledali, iako su mogli da ih liše života odmah nakon što su se neprimetno približili („iskrsli“). U prilog tvrdnji da partizani nisu imali nameru da žandarme liše života, već da ih razoružaju, svedoči praksa razoružavanja žandarma u valjevskom kraju u prvoj polovini jula, u danima posle događaja u Beloj Crkvi, nakon čega razoružani žandarmi nisu lišavani života niti su postajali zarobljenici (Rađevo, Stubline, Divčibare, Banjani).

Pripadnici represivnog kvislinškog aparata učestvuju u streljanjima talaca (uglavnom komunista) u okupiranoj Srbiji, počev od 5. jula 1941, kada su u Beogradu streljali 10 komunista i 3 Jevrejina.

Praznik

Posle oslobođenja Jugoslavije akcija Rađevačke partizanske čete je proglašena za Dan ustanka naroda Srbije. Na prvoj proslavi održanoj 7. jula 1945. godine prisustvovao je i maršal Tito. Godine 1951. povodom proslave desetogodišnjice ustanka kod kafane, ispred koje se i dogodilo ubistvo, postavljene su tri biste učesnika događaja - Žikice Jovanovića, Miše Pantića i Čede Milosavljevića, koje je uradio vajar Stevan Bodnarov. Godine 1971. povodom tridesetogodišnjice ustanka izrađen je spomen-kompleks „Simbolika u kamenu“, koji se sastoji od devet antropomorfnih granitnih gromada sa šajkačama i ornamentalnim simbolima, delo Bogdana Bogdanovića. Zgradi bivše kafane je pretvorena u muzej i u njoj je postavljena izložba „7. jul 1941. godine“, a u zgradi seoske opštine izložba „Revolucionarne tradicije Zapadne Srbije 1804-1981. godine“.

Godine 1982. reditelj Sava Mrmak snimio je mini televizijsku seriju „Španac“, u kojoj je slikovito prikazan i događaj u Beloj Crkvi (u ulozi Žikice Jovanovića Španca bio je Danilo Lazović, a u ulozi žandara Lončara i Brkovića - Mirko Bulović i Bogdan Jakuš).

Praznovanje Dana ustanka kao državnog praznika održano je poslednji put 2000. godine. Odlukom Vlade Republike Srbije, čiji je predsednik bio dr. Zoran Đinđić, od 9. jula 2001. godine ovaj praznik je ukinut. Od tada ovaj praznik se proslavlja u organizaciji Saveza udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata, Socijalističke partije Srbije i Opštine Krupanj. Pored Bele Crkve, u kojoj se održavala centralna proslava, praznovanje Dana ustanka je održavano i na drugim mestima širom Srbije. Jedno od mesta tradicionalih okupljanja 7. jula je i spomenik „Sloboda“ na Iriškom vencu.

Kontroverze

Žandarmi Bogdan Lončar i Milenko Braković rehabilitovani su 11. decembra 2008, od strane Okružnog suda u Šapcu, na osnovu Zakona o rehabilitaciji. U obrazloženju rešenja o rehabilitaciji ističe se da je utvrđeno kako su žandarmi „lišeni života bez odluke suda i bez sprovedenog postupka, iz ideološko-političkih razloga, kao žrtve progona i nasilja, od strane pripadnika partizanskog pokreta, čime je povređeno njihovo pravo na život“. U ovom sudskom rešenju takođe se ističe da se pogibija dvojice žandarma u oružanom sukobu u Beloj Crkvi 7. jula 1941. "može simbolično smatrati i početkom građanskog rata u Srbiji, a njihova rehabilitacija početkom nacionalnog pomirenja". Sudija Gojko Lazarev, predsedavajući veća koje je rehabilitovalo dvojicu kvislinških žandarma, obrazlažući u medijima odluku o rehabilitaciji, ističe: „Nažalost, 7. jula 1941. Srbin je ubio Srbina, što je označilo početak građanskog rata u Srbiji. Bio je to ustanak protiv države, sa jasnim ciljem promene celokupnog sistema. Narednika i kaplara likvidirali su, iz ideološko-političkih razloga, pripadnici partizanskog pokreta.“

Ovakvi zaključci ignorišu činjenicu da je prvi put 1941. "Srbin pucao na Srbina" 5. jula 1941, i da je kvislinški represivni aparat započeo hapšenja stanovnika Srbije već nakon 22. juna 1941. Primera radi, samo u Beogradu od 21. juna do 7. jula Specijalna policija i žandarmerija uhapsile su 166 komunista koji su većinom streljani u narednom razdoblju, uključujući i streljanje 5. jula 1941.. Takođe, zaključak suda, prema kome je pogibijom dvojice žandarma u Beloj Crkvi "započeo građanski rat u Srbiji", kompatibilan je tvrdnjama kvislinškog propagandnog aparata plasiranog u publikaciji koju je 1942. u Beogradu objavilo kvislinško Ministarstvo unutrašnjih poslova: Krvava lista komunističkih zločina. U ovoj publikaciji pojedini istaknuti učesnici antifašističkog ustanka u Srbiji 1941, uključujući Žikicu Jovanovića Španca, Stjepana Filipovića, Stevana Borotu i Josifa Majera, prikazani su kao notorni zločinci. Međutim, navode iz ove publikacije nakon rata plasirao je Borivoje Karapandžić, ljotićevski emigrant u SAD i pripadnik kvislinškog propagandnog aparata za vreme okupacije. Na osnovu činjenice da je njegova knjiga Građanski rat u Srbiji 1941-1945, preštampavana i objavljivana nekoliko puta u Srbiji u protekle dve decenije, ove delimične istine su prihvaćene u delu javnosti.

Ulica, škola i kasarna koje su u Valjevu nosile ime Žikice Jovanovića Španca (1914-1942), dobile su nova imena u Jovanovićevom rodnom gradu (naziv Ulice Žikice Jovanovića Španca u Valjevu preimenovan je 2002). Srpska pravoslavna crkva omogućila je podizanje spomenika žandarmima Lončaru i Brakoviću, u porti crkve sv. Đorđa u Beloj Crkvi (2000, 2002).

Literatura

• Vojna enciklopedija (knjiga druga), Beograd 1971. godina

Vidi još

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• Ustanak u Srbiji 1941.

Spoljašnje veze

• Oklevetani datum: Dan ustanka naroda Srbije
• Praznik ili potvrda farse („Politika“, 7. jul 2011)
• B92.net: Obeležen Dan ustanka – FOTO, pristupljeno 9. jula 2012.