Prijeđi na sadržaj

Stevan Borota

Izvor: Wikipedija
STEVAN BOROTA
Stevan Borota neposredno pred pogubljenje u Valjevu, 27. marta 1942.
Mesto rođenjaVinkovci
Austrougarska
Datum smrti27. 3. 1942. (43 godina)
Mesto smrtiValjevo
Područje Vojnog zapovednika u Srbiji
Profesijamehaničar
Član KPJ odpre rata
Učešće u ratovimaNarodnooslobodilačka borba
Odlikovanja
Orden zasluga za narod sa srebrnim vencem
Orden zasluga za narod sa srebrnim vencem

Stevan Borota (Vinkovci, 14. novembra 1898. – Valjevo, 27. marta 1942.) je bio jedan od ustaničkih vođa u zapadnoj Srbiji 1941. godine, komandir čete Posavskog partizanskog odreda.

Nakon pada Užičke Republike njegova jedinica je ostala u Srbiji da se bori u mnogo nepovoljnijim uslovima od onih koji su vladali u leto 1941. U toku sibirske zime u Valjevskoj Podgorini vođene su učestale borbe između partizana i osovinskih snaga - legalizovanih ravnogorskih četnika, četnika Koste Pećanca, kvislinške žandarmerije i Nemaca.

Stevan Borota je ranjen zarobljen od četnika i predat Nemcima. Javno je obešen u okupiranom Valjevu, 27. marta 1942, na godišnjicu martovskog prevrata, zajedno sa najbližim saborcem Josifom Majerom.

Zbog svoje uloge u ustanku, bio je jedna od glavnih meta nacističke propagande u okupiranoj Srbiji.

Biografija

Stevan Borota je rođen u Vinkovcima u Hrvatskoj, Austro-Ugarska, 14. novembra 1898. Osnovnu školu je završio u rodnom gradu, a srednju Poljoprivrednu školu u Slavonskoj Požegi (1917). Zbog nemogućnosti da nađe posao u struci, prekvalifikovao se za mehaničara i motoristu. U potrazi za poslom boravio je u Kanadi i Sjedinjenim Američkim Državama (1927/28). Zbog ekonomske krize vratio se u Jugoslaviju i jedno vreme je živeo s porodicom u Zagrebu. Na kraju se s porodicom preselio u Zemun, a potom u Beograd. Bio je oženjen Sofijom, rođenom Kalušević, sa kojom je imao sina Mirka.

U Beogradu je stupio u kontakt sa revolucionarnim radničkim pokretom i postao član ilegalne Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).

Ustanak u Srbiji 1941.

Glavni članak: Ustanak u Srbiji 1941.

Nakon okupacije Jugoslavije, 1941. godine stupio je u kontakt sa aktivistima Komunističke partije Jugoslavije u Beogradu[1] i pristupio Narodnooslobodilačkom pokretu.

Borota je otišao u partizane 14. avgusta 1941, nakon što je iz Beograda, zahvaljujući lokalnoj organizaciji KPJ, dospeo u selo Grabovac pokraj Obrenovca, gde se nalazila grupa boraca Posavskog NOP odreda, pod komandom Koče Popovića. Do kraja avgusta borci Posavskog NOP odreda oslobodili su čitavo područje obrenovačke Posavine i Tamnave, izuzev Obrenovca, Umke i Uba. Stevan Borota je po prispeću u odred postao borac Treće tamnavske čete. Sredinom septembra, kada je i Ub privremeno zauzet, Posavski NOP odred brojao je oko 2.500 boraca i bio je jedan od najbrojnijih ustaničkih odreda u Srbiji. Trinaestog septembra 1941. Treća tamnavska četa prerasla je u Treći tamnavski bataljon sa oko 550 boraca. Stevan Borota je zahvaljujući iskazanoj hrabrosti i odvažnosti u borbama u proteklih mesec dana, postavljen za komandanta 2. čete Trećeg tamnavskog bataljona, dok je za političkog komesara 2. čete izabran Josif Majer, komunista iz Beograda.[2]

Grupa boraca 4. posavsko-tamnavskog bataljona Posavskog NOP odreda, u selu Mojkoviću novembra 1941.

Sredinom septembra borci Trećeg tamnavskog bataljona boravili su na području seoske opštine Divci, između Valjeva i Uba. Pojavu partizana primetio je predsednik lokalne opštine Velisav Petrović i o tome je obavestio svog brata Živojina Petrovića, obaveštajnog oficira u Okružnom načelstvu Valjevo, koji je ovu informaciju preneo nemačkoj komandi u Valjevu. Ubrzo potom iz pravca Uba pristigla je nemačka jedinica koja je prisilila borce 2. čete Trećeg tamnavskog bataljona Posavskog NOP odreda da se povuku, pri čemu je stradao jedan partizanski borac, a nekoliko njih je ranjeno. Nemci su na području opštine Divci streljali 6 stanovnika zbog ukazivanja gostoprimstva partizanima. Nakon što su se Nemci povukli, izvršena je partizanska istraga na osnovu koje je ustanovljeno da je Velisav Petrović odgovoran za obaveštavanje Nemaca. Petrović je uhapšen i sproveden u štab čete gde mu je izrečena presuda streljanjem. Ovu činjenicu je posebno iskoristila propaganda Nedićeve vlade, predstavljajući Borotu kao svirepog mučitelja. S druge strane, hroničar ustanka Dragojlo Dudić beleži da se Borota zalagao da se poštede životi dvojici zarobljeni četnika za koje su postojali dokazi da su učestvovali u mučenju zarobljenih partizana.[3]

Stevan Borota je važio za jednog od najodvažnijih boraca Posavskog NOP odreda. Isticanje Borote u borbama naišlo je i na priznanje partizanskog Vrhovnog štaba, u čijem se saopštenju od 10. oktobra 1941. navodi da Vrhovni štab "izražava priznanje i zahvalnost komandiru Druge čete drugu Boroti koji je u najžešćoj borbi svojim junaštvom dao primer borcima":

Izražavamo naše priznanje i zahvalnost vodu 2. čete III bataljona Posavskog narodnooslobodilačkog partizanskog odreda, koji je u krvavoj borbi sa neprijateljem, kada je ovaj pokušao svoj prodor iz Valjeva prema Ubu, zadao neprijatelju velike gubitke, i kao celina pokazao primernu hrabrost i vojnu disciplinu… Dalje, izražavamo naše priznanje i zahvalnost komandiru čete, drugu Boroti, koji je u najžešćoj borbi svojim junaštvom dao primer ostalim borcima.[4]

Ovo priznanje odnosilo se na borbe sa Nemcima 6-7. oktobra 1941.[5] 20. oktobra 1941. godine, organizovano je suđenje trojici seljaka koji su plaćeni i naoružani od Nemaca napali partizane u selu Popučke kod Valjeva. Dragojlo Dudić beleži da je Borota jedini tražio da ne streljaju te seljake:

Islednik je referisao da oni priznaju da su bili naoružani od Nemaca; da su učestvovali u napadu na partizane. Da ih je na to naveo bivši predsednik opštine Milovan Grbić s nekim kapetanom Rosićem, da im je puške dao Đuro Simić, seljak. Veće od trojice drugova osudilo je na smrt streljanjem svu trojicu, odbacivši predlog druga Borote koji je za njih tražio prisilan rad na neodređeno vreme.[6]

Krajem oktobra, Druga četa se povukla u Valjevsku Podgorinu u Bukovicu, a odatle u oslobođeno Užice. Odatle su, u sastavu Tamnavskog bataljona i sa zadatkom da raščiste teren, bili upućeni na teren oko Rogačice i Ljubovije. Na putu ka Ljuboviji, vodili su borbu sa četnicima, koji su zarobili partizansku bolnicu u Pašinoj Ravni. Posle oslobađanja bolnice, krenuli su u Rogačicu, a odatle u Ljuboviju, koju su posle kraćih borbi s četnicima oslobodili, sredinom novembra 1941. godine.[7]

Propaganda Nedićeve vlade

Glavni članak: Propaganda Nedićeve vlade

Streljanje saradnika okupatora Velisav Petrovića, iskoristila je propaganda propaganda Nedićeve vlade (Novo Vreme) koja je plasirala laž da je Stevan Borota zaklao Velisava Petrovića testerom.

Da bi sve bilo uverljivije, kvislinzi su objavili u novinama da Stevan Borota nije Srbin pravoslavne vere, već Mađar, i da mu je ime Ištvan. Za Josifa Majera se govorilo da je on, u stvari, Hinko Majer, veletrgovac iz Zagreba, i da su obojica poslati u Srbiju da izazovu bratoubilački rat.[8]

Sličnu propagandu ponavlja i četnički vođa Dragoljub Mihailović, koji na sastanku sa Nemcima novembra 1941. navodi da "partizane vode stranci, oni koji nisu Srbi: Bugarin Janković, Jevrejin Lindemajer, Mađar Borota, dva muslimana čija mi imena nisu poznata, pripadnik ustaša major Boganić" (imena i podaci su netačni sem Borote, koji nije Mađar).[9]

Potom je u publikaciji "Krvava lista komunističkih zločina", nacistička propaganda uvela u narativ i Josifa Majera kao naredbodavca navodnog masakriranja Petrovića, pri čemu je isticano njegovo jevrejsko poreklo.[8]

Slom ustanka i nastavak borbi

Savetovanje partizanskih vođa na Maljenu, februara 1942.

Početkom decembra, u vreme završne faze Prve neprijateljske ofanzive i pada Užičke republike, Tamnavski bataljon se nalazio u okolini Valjeva. Glavnina partizanskih snaga se povukla u Sandžak, a preostale partizanske snage su bile izložene, jakim četničkim i nedićevsko-ljotićevskim poterama, usled čega je položaj partizana bio sve teži. Situaciju su posebno otežavali nedostatak hrane i municije. U selu Dragodolu je potom bilo održano vojno-političko savetovanje na kome je odlučeno da se odredi vrate na područja gde su formirane. Tamnavski bataljon je tada prebacio preko puta Valjevo—Loznica u blizini Kamenice, gde se sukobio sa četnicima. Posle početnih uspeha, Tamnavski bataljon je pretrpeo teške gubitke od četničkih i nedićevskih snaga, pa se morao povući prema Medvedniku.[10]

U selu Dragodolu, 15. decembra 1941. godine održano je novo vojno-političko savetovanje, kojim je rukovodio Mirko Tomić član Glavnog štaba NOPO Srbije i član PK KPJ za Srbiju. Ovom savetovanju prisustvovalu su i Borota i Majer. Tada je odlučeno da se preostale partizanske snage reorganizuju, pa je izvršena i reorganizacija Tamnavskog bataljona, pa je Borota postao komandir Prve čete. Krajem decembra ponovo su vođene teške borbe sa četnicima, nedićevcima i ljotićevcima. Nakon borbe kod sela Trlića, partizani su uspeli da se probiju iz okruženja i potom su krenuli ka Dragodolu i Gunjacima. Usled jake zime, Stevan je bio promrzao i zbog toga upućen u partizansku bolnicu u selo Vujinovaču, kod Valjeva, gde je ostao do kraja januara 1942. godine.[11]

Nakon ozdravljenja, vratio se u tada formirani Posavsko-tamnavski odred, koji je nastao reorganzacijom Tamnavskog bataljona, gde je bio postavljen za komandira Druge čete. Krajem januara, ovaj Odred je vodio teške borbe sa četnicima i Nemcima kod sela Sušice i Gornje Leskovice. Neprijateljski pokušaj uništenja Odreda je propao, a partizani su u jurišu uspeli neprijatelja da prisile na povlačenje prema Valjevu. Na vojnom savetovanju, održanom polovinom februara 1942. godine na Maljenu, odlučeno je da preostali partizanski odredi krenu u tri pravca. Posavsko-tamnavski i Kosmajski odred su krenuli ka Kosmaju, Rudniku i Tamnavi.[12]

Na putu ka Kosmaju, Odred je vodio borbe sa nedićevcima, ljotićevcima i četnicima. Njihov plan je bio da se kod sela Slovca, prebace preko Kolubare, ali su zbog pokreta nemačkih i nedićevskih snaga, odlučili da se prebace kod sela Veselinovaca. Kod sela Gvozdenovića, 24. februara 1942. godine Tamnavsko-posavski odred je naišao na Tamnavski četnički odred, sa kojim je došlo do teške borbe, u kojoj je Borota bio ranjen. Štab odreda je tada doneo odluku da se ranjeni Borota i Dobrosav Simić, zajedno sa učiteljicom Leposavom Vujičić i kurirom Petrom Marićem, kao i još osam teško ranjenih partizana sklone u selu Veselinovac.[13]

Hapšenje i javno pogubljenje 1942.

Legalni četnici sprovode Stevana Borotu i Josifa Majera na pogubljenje.
Stevan Borota, komandir čete Posavsko-tamnavskog partizanskog odreda, i Josif Majer, politički komesar, obešeni u Valjevu 1942. godine.

Četnici su zarobili Stevana Borotu i ostale ranjene partizane u selu Veselinovac i odvedeli ih najpre u manastir Bogovađu, potom u Lajkovac, a odatle u Valjevo, gde su ih predali Nemcima. Prilikom zarobljavanja Borota je najpre izjavio da se zove Stevan Jakovljević, ali je pošto su četnici otkrili da se on nalazi među zarobljenima, odlučio da otkrije svoj identitet.[14] Sumnjajući da je Borota značajna ličnost u partizanskom pokretu, početkom marta je bio prebačen u Beograd, gde su ga ispitivali agenti Specijalne policije. Nakon nekoliko dana, ponovo je bio vraćen u Valjevo.[15]

Povodom prve godišnjice Vojnog puča i velikih narodnih demonstracija protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu, 27. marta 1942. godine odlukom nemačke komande naređeno je da se u Valjevu, Ubu i Obrenovcu obesi nekoliko istaknutih partizanskih boraca. Za vešanje u Valjevu bili su određeni Stevan Borota i Josif Majer. Njihovo sprovođenje kroz grad od zatvora do mesta vešanja, kao i sam čin vešanja, obezbeđivali su i izveli pripadnici Srpske državne straže i legalizovanih četničkih odreda. Nakon vešanja, njihova tela su na vešalima visila dva dana, a potom su sahranjeni na Gradskom groblju u Valjevu.[16]

Sačuvano je nekoliko fotografija na kojima se vide četnici tamnavskog vojvode Budimira Bosiljčića, uključujući i samog vojvodu, kako sprovode Borotu i Majera iz gradskog zatvora ka stratištu. Takođe, sačuvana je i fotografija egzekucije, kao i fotografija dvojice obešenih partizanskih boraca.[17]

Istog dana u Obrenovcu su obešeni partizanski borci Vladimir Aksentijević i Budimir Davidović, a na Ubu Dragoslav Simić i Svetislav Popović. Svu šestoricu istaknutih boraca Posavskog NOP odreda obesili su pripadnici kvislinških organa. Na istom trgu u Valjevu gde su obešeni Borota i Majer, 22. maja 1942. obešen je i Stjepan Filipović.

Savremena tumačenja

Na osnovu činjenice da je nacistička publikacija Krvava lista komunističkih zločina iz 1942. godine preštampavana dva puta u Srbiji nakon 1998, kao i da je publicista Borivoje Karapandžić, ljotićevski emigrant u SAD, u svojim publikacijama prenosio ovu dezinformaciju, uporno opstaje narativ o "svirepom komunističkom zločincu Ištvanu Boroti".[8]

2014. godine, streljani predsednik opštine Divci, Velisav Petrović, rehabilitovan je rešenjem Višeg suda u Valjevu. Utvrđeno je da je ubijen bez suđenja, "iz čisto političko-ideoloških razloga, čime su povređena osnovna ljudska prava, na život i slobodu." U rešenju o rehabilitaciji piše da su Velisava ubili pripadnici Tamnavsko-posavskog partizanskog odreda kojim su komandovali Josip Majer i Stevan Borota i da "za zločin nije postojao nikakav razlog."[18]

Posleratna svedočenja o Boroti

U Istorijskom arhivu Valjevo se čuvaju stenografske beleške posleratnih sećanja partizanskih boraca, nastale 1950-ih godina radi pisanja istorije NOBa, ali nisu sva objavljena. Prema sećanju Ostoje Lazarevića iz Lukavca, Borota je više puta predvodio napade na neprijateljska uporišta u okolnim mestima. Prilikom prvog napada na mesto Popučke kod Valjeva, sve seljake koji su se borili na strani žandara je razoružao i pustio kućama.[19] Prilikom sledećeg napada na Popučke, krajem avgusta 1941. godine, je uhvatio dvojicu ljudi koji nisu hteli da polože oružje i streljao ih, a kuću predsednika opštine Milovana Grbovića zapalio, i stoku mu oterao.[19] Jedan od streljanih je optužen da je zarobio partizanskog borca kojeg su predali Nemcima za novac.[19]

Za Borotu jedan bivši partizanski borac navodi i da je bio "vrlo netaktičan, često puta i ekstreman i surov", te da je streljao više ljudi, zbog špijunaže i dojava Nemcima kada su partizani u selu.[20] On je uporno odbijao saradnju sa četnicima, zbog čega su partijski instruktori dr Miša Pantić i Sreten Čitaković hteli i da ga smene.[20] Uz Borotu uvek bio neki petnaestogodišnji dečak zvani Župan, koji je pred svima koje je Borota saslušavao, oštrio nož, te je zato Borota stekao reputaciju čoveka koji ubija, pali i kolje.[21]

Po posleratnom sećanju partizanskog borca Konstantina Vujića iz Jasenice Borota "nije postupao kako treba, nego je klao ljude", ne navodeći ni jedan slučaj klanja.[22] Navodno je jedan partizanski borac, Miodrag Đenadić, ubijen budakom po Borotinom naređenju, "jer nije izvršio povereni zadatak".[22]

Odlikovanja i priznanja

Ukazom Predsedništva Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), a na predlog Vrhovnog komandanta Jugoslovenske armije maršala Josipa Broza Tita, za svoje zasluge tokom Narodnooslobodilačkog rata, posthumno je 1945. godine odlikovan Ordenom zasluga za narod drugog reda.[23]

Nakon oslobođenja zemlje, posmrtni ostaci Borote i Majera su bila ponovo sahranjena na groblju u Valjevu, a 1980. godine je izvršen njihov prenos na Partizansko spomen-groblje na Krušiku, gde su sahranjeni u zajedničkoj grobnici.[23]

U Valjevu su do 2002. godine postojale ul­ice sa imenima Stevan Borota i njegovog saborca Josifa Majera, kada su dolaskom demokratke vlasti zamenjene drugim na­zivima.[24] Ime Stevana Borote danas nose dve ulice — jedna u Valjevu, a druga u Ubu.[25]

Literatura

Izvori

  1. ↑ Радивоје Давидовић, "Борота и Мајер: мит и стварност", Историјски архив Ваљево - Гласник, 46, Ваљево, 2012. Arhivirano 2016-03-11 na Wayback Machine-u str. 50-51.
  2. ↑ Милослав Бојић, Посавски партизански одред, Београд, 1987. стр. 205-206.
  3. ↑ Драгојло Дудић, Дневник 1941, Београд, 1981, стр. 248.
  4. ↑ Zbornik NOR (tom drugi, knjiga prva) 1949: str. 93
  5. ↑ Zbornik NOR-a, II/1, Beograd, 1949. str. 93.
  6. ↑ Dragojlo Dudić, Dnevnik 1941 (str. 211), Prosveta, Beograd, 1957.
  7. ↑ Davidović 2012: str. 58—60
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Радивоје Давидовић, "Борота и Мајер: мит и стварност", Историјски архив Ваљево - Гласник, 46, Ваљево, 2012. Arhivirano 2016-03-11 na Wayback Machine-u str. 53-55.
  9. ↑ Zapisnik sa sastanka Mihailovića sa nemačkim predstavnicima u selu Divci 11.11.1941.
  10. ↑ Davidović 2012: str. 60—61
  11. ↑ Davidović 2012: str. 62—63
  12. ↑ Davidović 2012: str. 64—65
  13. ↑ Davidović 2012: str. 66
  14. ↑ Davidović 2012: str. 67
  15. ↑ Davidović 2012: str. 70
  16. ↑ Davidović 2012: str. 71—77
  17. ↑ Радивоје Давидовић, "Борота и Мајер: мит и стварност", Историјски архив Ваљево - Гласник, 46, Ваљево, 2012. Arhivirano 2016-03-11 na Wayback Machine-u str. 73-75.
  18. ↑ Divci: Rehabilitovan ubijeni predsednik
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Belić 2013: str. 165
  20. ↑ 20,0 20,1 Belić 2013: str. 166
  21. ↑ Belić 2013: str. 165–167
  22. ↑ 22,0 22,1 Belić 2013: str. 167
  23. ↑ 23,0 23,1 Davidović 2012: str. 77
  24. ↑ Radivoje Davidović, Borota i Majer, mit i stvarnost
  25. ↑ planplus.rs

Povezano

Vanjske veze

Partizanska spomenica 1941. Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.
Izvor: https://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Stevan_Borota&oldid=42471349