Moderna arhitektura u Bosni i Hercegovini
Moderna arhitektura u Bosni i Hercegovini je naziv za arhitektonsko i urbanističko stvaralaštvo u Bosni i Hercegovini tokom XX. stoljeća. Nastanak i razvoj te arhitekture bio je pod uticajem škole za arhikteturu i primijenjenu umjetnost Bauhaus, koju je u Njemačkoj osnovao arhitekt Walter Gropius 1919. godine u Weimaru. Bauhaus, termin koji često i u govornom jeziku i u istoriografji ravnopravno zastupa formalni naziv same škole, ali i njene tekovine, formalno je postojao kao institucija 1919-1933. godine. Filozofja škole, razumijevanje djelatnosti ne samo arhitekata nego i slikara, kipara, majstora raznih zanata i uopšte rukodjelaca, jeste ono što čine istinske vrijednosti Bauhausa.
Za razliku od mnogih drugih pravaca, Bauhaus se nije temeljio na teoriji i interpretaciji shvatanja, nego na radu i proizvodnji i upravo je to dovelo do dalekosežnih uticaja na arhitekturu, prvo u okruženju, a kasnije i u svijetu.
Period između dva svjetska rata[uredi | uredi kod]
Počevši od 1926. godine, mlađa generacija bosanskohercegovačkih arhitekata školovanih na naprednim srednjoevropskim arhitektonskim školama donosi nove stvaralačke ideje. Taj pristup podrazumijevao je masovno odbacivanje svih pseudostilova, oblikovanje zgrade kao odraz unutrašnje funkcije, projektovanje velikih prozorskih otvora i isticanje konstrukcije, što je osnovna karakteristika tog perioda.[1]
Sarajevo[uredi | uredi kod]
Prva građevina u duhu moderne arhitekture bila je Kuća Damić, urađena 1927. god po projektu Dušana Smiljanića i Helena Baldasara. [2] Njih dvojica su, zajedno sa kolegama iz Praške Tehničke škole, koji su se nešto kasnije pridružili - braća Muhamed i Reuf Kadić, Jahiel Finici, Leon Kabiljo, Isidor Rajs, Branko Bunić, Emanuel Šamanek i Mate Bajlon, projektovali brojna zdanja moderne arhitekture u Sarajevu.[3]
Njima se priključio 1938.godine arhitekt Juraj Najdhart, koji je stekao iskustvo u ateljeima Pitera Behrensa i Le Corbusiera. Najdhart i teoretičar Dušan Grabrijan nadopunjavali su se u potrazi za modernom arhitekturom koja odgovara Bosni i Hercegovini. Neposredno prije Drugog svjetskog rata njihova nastojanja rezultirala su zanimljivim ostvaranjima standardnih radničkih stanova u pojedinim gradovima središnje Bosne: Zenica, Breza, Ilijaš, Vareš i Ljubija.[4]
Izgradnja Željezničarske kolonije na Crnom Vrhu predstavljala je najkrupniji urbanistički poduhvat u Sarajevu iz ovog perioda. Do 1932. godine Željezničarska zadruga je otkupila cjelokupnu južnu stranu Crnog Vrha, a područje je regulirano.[5] U projektovanju pojedinačnih objekata učestvovali su arhitekte moderne arhitekture sa područja Kraljevine Jugoslavije: Dušan Smiljanić, Mate Bajlon, Franjo Lavrenčić, Bruno Tartalja, Danilo Kocijan, Franc Novak i Stjepan Planić. Planska osnova naselja je očuvana i kasnijim izvedbama nakon Drugog svjetskog rata.
Banja Luka[uredi | uredi kod]
U Banjaluci djelovali su: Edgard Kobencl, Nikola Fedorov, Milan Popov, Ibrahim Salihagić, Suljaga Salihagić, Josif Goldner, Stojan Borovnica i Bogdan Petrović. Prvi reprezentativni primjeri objekata koji su djelimično nastali pod uticajem Bauhausa u Banjoj Luci su:[6]
- Činovnički paviljoni, prve višespratna stambena zgrada u Banjoj Luci, po projektu arhitekte Edgarda Kobencla iz 1930. godine,
- Gradska opština, arhitekte Milana Popova, podignuta 1931. godine,
- Dom kralja Petra Prvog (kasnije Narodno pozorište), arhitekte Josifa Goldnera iz 1934. godine
- Hirurški paviljon, Nikola Fedorov, 1934-1936
- Higijenski zavod, Nikola Fedorov, 1932-1933, sa pojedinim elementima ekspresionizma
Svojom arhitekturom, konstrukcijom i primijenjenom materijalizacijom slijedio je cijeli niz objekata usklađen sa evropskim tokovima Bauhausa:
- Vila Emerika Paskole, prema projektu donesenom iz inostranstva, iz Italije ili
Austrije. Investitor Paskola je bio vlasnik ciglane koja se nalazila u neposrednoj blizini parcele. Vila je od 2010. god. Nacionalni spomenik BiH[7]
- Vila Franje Klindića, arhitekta Ibrahim Salihagić, 1940.
- Kuća Žorža Paskole, arhitekta Suljaga Salihagić, 1938-1939
- Kuća direktora Niže poljoprivredne škole, Nikola Fedorov, 1936,
- Kuća doktora Branka Petrovića, arhitekte Bogdan Petrović i Stojan Borovnica, 1939,
- Kuća Stane Kecman, Ibrahim Salihagić, 1940,
- Kuća Amalije Licitar, Ibrahim Salihagić, 1940.
- Stambeno - poslovna zgrada "Vakufska palata", Stjepan Planić, 1938.
U Mostaru su djelovali Miroslav Loose i Hinko Marašek.
-
Zgrada Crvenog krsta u Sarajevu, Helen Baldasar -
Zgrada Doma društva Gajret u Sarajevu, Dušan Smiljanić -
Stambeno-poslovni objekat Vakufa Hovadža Kemaludina i neboder JAT, Reuf Kadić i Muhamed Kadić -
Zgrada penzionog fonda, Muhamed Kadić -
Sportski centar FIS u Sarajevu, Hinko Bauer i Marijan Haberle -
Činovnički paviljon, Banja Luka, arhitekta Edgard Kobencl -
Higijenski zavod, Banja Luka, arhitekta Nikola Fedorov -
Kuća Žorža Paskole, Banja Luka -
Narodno pozorište (Dom kralja Petra Prvog), Banja Luka, arhitekta Josif Goldner -
Vakufska palata, Banja Luka, Stjepan Planić
3.jpg)
Period SFRJ[uredi | uredi kod]
Stambeni kompleks na Džidžikovcu u Sarajevu iz 1947. godine, po projektu braće Kadić prva je značajna izvedba poslije Drugog svjetskog rata.[8] U neposrednoj blizini podignut je Dom milicije, po projektu Husrefa Redžića. Nešto kasnije, Muhamed Kadić dao je značajan doprinos izgradnjom niza privrednih zgrada. Željeznička stanica u Sarajevu, rad skupine arhitekata iz Čehoslovačke, završena je 1952.godine (arhitekt B. Stojkov).[3]
Arhitektura je u tom vremenu bila u funkciji realizacije društvenih planova razvoja kao što su stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, industrija, turizam, administracija, i slično. Veliki broj objekata zahtijevao je i veliki broj arhitekata zaposlenih u brojnim projektnim biroima. Kreativni i projektantski dio rada bio je u rukama arhitekte.
Na konkursu 1955.godine prihvaćen je urbanistički plan Marindvora Juraja Najdharta. Njegova rješenja u kombinaciji ideje Le Corbusiera i CIAM s određenim elementima arhitekture Bosne i Hercegovine, predstavlja kontinuitet arhitekture na njenom putu u suvremene trendove. Šesdesetih godina dvadesetog stoljeća Z. Kovačević i grupa arhitekata, realizirala je urbanistički plan za Grbavicu I – prvu veliku plansku stambenu izgradnju u Sarajevu u kontaktnim zonama. Z. Kovačević je također vodio i tim koji je do 1964.godine izradio Generalni urbanistički plan grada Sarajeva.[3]
Time su stvoreni uslovi za širenje Sarajeva niz Sarajevsko polje prema Ilidži. Od početka šezdesetih godina je na potezu od Katedrale i Drvenije do Nedžarića, s obje strane Miljacke podignuto više poslovnih, administrativnih, kulturnih, školskih i stambenih objekata, kao što su Zgrada Jugobanke (1959.), Socijalno - danas zgrada PIO (1960.), Energoinvest (1962., prijašnji UPI), Unioninvest (1963), Historijski muzej Bosne i Hercegovine (1966.), kompleks Filozofskog i Prirodno-matematskog fakulteta, KSC Skenderija (1968), Studentski dom Nedžarići (1971.), Zgrada Radio-televizije Sarajevo (1972.), Hotel Bristol (1973.), Državna (bivša Vojna) bolnica (1976-79.), Porodilište (1977.), Stambeno naselje Alipašino polje (1974-79. po projektu tima firme Vranica), Tržni centar “Hepok” (1978.), zgrada bivšeg Republičkog izvršnog vijeća (vlada) i Republička skupština (1974-1982), Elektroprivreda (1978.), Energoinvest” (1982) i naselje na Dobrinji.
Najveći napor na građevinskom polju dostignut je u predolimpijskim godinama. U to je vrijeme izgrađena i rekonstruirana većina sportskih i turističkih kapaciteta, kao što su drugi paviljon Studentskog doma Nedžarići, Zgrada Oslobođenja, Zetra, Sportska dvorana Mojmilo, Stambeno naselje Ciglane itd.[9]
U obnovi Banja Luke nakon katastrofalnog potresa 1969, nastalo je i nekoliko vrijednih ostvarenja: Spomen škola kao simbola solidarnosti u rekonstrukciji (arhitekt N. Nešković), Sportski centar Borik (arhitekt S. Zahirović), Hotel Bosna u Banjoj Luci (A. Džeba i P. Bulović) i Medicinski centar ( B. Kurpjel, R. Mandić, V. Hamsic i Z.Broz), rezultati su izuzetno intenzivnog stvaralaštva.
1000 škola[uredi | uredi kod]
Arhitektonska rješenja škola i školskih objekata proizašla su iz akcije 1.000 škola u BiH i raspisanog arhitektonskog natječaja, nakon dobro prostudiranog programa i sadržaja svakog karakterističnog tipa škole. Znanje i arhitektonsko projektovanje bilo je stiglo do takozvanih "otvorenih škola". To su bili koncepti koji su u to vrijeme zaživjeli i u evropskim zemljama.
Literatura[uredi | uredi kod]
- Siniša Cvijić, Moderna stambena arhitektura: Banjaluka, 1929-1941. Beograd: Zadužbina Andrejević, 2014
- Aleksandar Ignjatović, Dva modernizma u dve Jugoslavije, 2017
Izvori[uredi | uredi kod]
- ↑ „Nina Stevanović: Arhitektonska baština jugoslavenskog socijalizma”. Politehnički univerzitet Katalunja, Barcelona, 2017.. Pristupljeno 16. 3. 2024.(en)
- ↑ „Elša Turkušić Jurić: Elementi stambene arhitekture”. Arhitektonski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Pristupljeno 07. 04. 2024.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 „ARHITEKTURA BOSNE I HERCEGOVINE 1918-1992”. Pristupljeno 13. 9. 2018.
- ↑ „Radničko naselje Majdan”. Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 13. 9. 2016.[mrtav link]
- ↑ „Stambeno naselje Crni Vrh”. Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 13. 9. 2016.
- ↑ „Miroslav Malinović: Refleksije Bauhausa na arhitekturu stambenih objekata u Banjoj Luci i njihova recentna degradacija”. Pristupljeno 07. 04. 2024.
- ↑ „Vila Emericha Pascola”. Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 13. 9. 2019.
- ↑ „Stambeni kompleks na Džidžikovcu”. Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 13. 3. 2024.
- ↑ „Sarajevo kroz historiju”. Pristupljeno 23. 3. 2024.
