Jugoslovenski komunistički revolucionarni savez Pelagić
Jugoslovenski komunistički revolucionarni savez »Pelagić« je bila tajna organizacija koju su u 1919. godine osnovali komunisti-povratnici iz ruske revolucije na Fruškoj gori. Organizacija je nastala iz Jugoslovenske komunističke grupe pri Ruskoj komunističkoj partiji. Pripadnici ove organizacije sebe su nazivali Pelagićevci.
Organizacija je delovala krajnje konspirativno - o njenom članstvu i radu je sačuvano premalo dokumenata. Najviše podataka obelodanio je jedan od osnivača Nikola Grulović, u posthumno objavljenim memoarima.
Nazvana je po Vasi Pelagiću, čuvenom srpskom revolucionaru iz 19. veka.
Ruska revolucija je imala snažnog odjeka širom Evrope. Na frontovima i u pozadini vladali su nemiri, izbijale pobune vojnika, otkazivana je poslušnost oficirima; radnici su organizovali antiratne štrajkove.[1] Uveren da predstoji svetska revolucija, Lenjin je organizovano internacionalne komunističke grupe, koje će preneti revoluciju u svoje države. On je u proleće 1918. sazvao kongres zarobljenika u Moskvi, na kom je između ostalih osnovana i Jugoslovenska komunistička grupa pri Ruskoj partiji, uglavnom od bivših austrougarskih zarobljenika, naklonjenih revoluciji.[2]
U pripremi kongresa najviše su bili angažovani od strane Mađara Bela Kun, a od strane Jugoslavena dr Vukašin Marković. Vukašin Marković je govorio o potrebi stvaranja organizacije revolucionara koji će, kada se vrate u svoju zemlju, biti sposobni da izvrše revolucionarne zadatke po uzoru na boljševike.[3] Rukovodstvo Jugoslavenske komunističke grupe su sačinjavali: dr Vukašin Marković, Vladimir Ćopić, Dragutin Godina, Ivan Ferenčak, Ivan Matuzović, Franjo Drobny, Lazo Vukičević, Lazo Manojlović, Nikola Grulović, Nikola Kovačević, Josip Sorić, Dragutin Vidnjević i Milan Brkić.[3] Na sjednici JKG od 3. srpnja 1918, Vukašin Marković je izabran za predsjednika.[3] 15. kolovoza, nakon odlaska Markovića na front, Vladimir Čopić je preuzeo rukovođenje grupom, u svojstvu zamenika.[3]
Krajem 1918. unutar Jugoslavenske grupe je formiran inicijativni Komitet za organizovanje komunističke partije u Jugoslaviji.[4] U Komitet su ušli: Lazar Vukičević, Lazar Manojlović, Franja Drobni, Sava Lazić, Spasoje Stejić, Z. Petold i Nikola Grulović.[4] Očak navodi još: Vladimir Ćopić, Nikola Kovačević, Ante Ciliga i Lazar Vukičević.[5] Jugoslovenski komunisti su još u Moskvi odlučili stvoriti konspirativne partijske organizacije u Kraljevini SHS, po uzoru ruskih boljševičkih za vrijeme carizma.[6] Dogovoreno je uporedo stvaranje ilegalnih partijskih ćelija i legalnih partijskih organizacija, širenje komunističke propagande u vojsci, revolucionarno preuzimanje vlasti i uspostavljanje diktature proletarijata.[6]
Lenjin je krajem 1918. očekivao da se buržoazija novonastalih država neće održati na vlasti; za njega je njihovo rađanje bilo samo „kratka, prolazna pojava", pošto „radnička revolucija svuda kuca na vrata".[1]
U cilju izvršenja revolucionarne zadaće upućeni su u prvoj polovici februara 1919. u Kraljevinu SHS Grulović, Vukičević, Manojlović i Petold.[4] Na svom putu revolucionari su se zadržali u Pešti gdje su održali sastanak sa vođom jugoslovenskih dobrovoljaca Ivanom Matuzovićem i vođom mađarske revolucije Belom Kunom. Na sastanku su se saglasili da će se kao susedi pomagati u klasnoj i revolucionarnoj borbi, i da Jugosloveni preko kanala mađarske partije mogu slati kurire u Moskvu.[4] U isto vreme je u Budimpešti boravio i Filip Filipović,[4] koji je iz Beograda došao na dogovore s Kunom.[7]
U skladu s dogovorom između Bele Kuna i Filipa Filipovića, odlučeno je da se organiziraju legalne organizacije najprije u Vojvodini, kao najbližoj Mađarskoj, ali usporedo ilegalne organizacije po čitavoj zemlji.[6]
Po povratku u zemlju, 27. februara 1919. održana je sednica Komiteta u Novom Sadu, na kojoj je doneta odluka da se sazove ilegalni kongres na Fruškoj gori.[6]
9. marta 1919. na brdu Stražilovu na Fruškoj gori održana je osnivačka skupština Jugoslavenskog komunističkog revolucionarnog saveza Pelagićevaca.[6] Skupštini su prisustvovali ne samo povratnici iz ruske revolucije, nego i socijaldemokrati iz zemlje.
U sačuvanom izvještaju se kaže da je na kongresu sudjelovalo 48 delegata. Grulović u memoarima navodi imena 32 delegata, među kojima: Lazar Vukićević, Nikola Grulović, Franjo Drobni, Ljubo Mojin, Milan Govorčin, Jovan Šipoš, Spasoje Stejić, Andrija Mihajlović, Aleksandar Tajkov, Nikola Vitas, Sava Lazić, Žarko Tabaković, Ljubica Zaklanović, Adela Pavošević, Mladen Dunđerov, Milivoje Mijatov, Živanko Stepančević, Petar Mihalčić, Aćim Grulović, Miloš Zlatar, Nikodim Rafailović, Nikola Kovačević, Petar Jeremić, Lazar Bugarski, itd.[6] Po nacionalnom sastavu, kongres pelagićevaca je nosio opće jugoslavensko obilježje.
Kongres je otvorio Nikola Grulović izlaganjem o međunarodnoj situaciji. Predsjedavali su N. Grulović i M. Mijatov, a sekretari su bili: Lazar Vukićević i Jovan Šipoš. Na kongresu su usvojeni statut i program organizacije. U počasno predsedništvo izabrani su Lenjin, Bela Kun i drugi.[6]
Neposredno nakon osnivanja, odštampana je programska deklaracija »Što hoće pelagićevci?« koja se javno čitala na radničkim zborovima.
»Da se unište odeljene države. Na njihovo mesto da se uspostavi jedna Jugoslovenska socijalistička sovjetska republika«.[4]
Iako je na sastanku Jugoslovenske komunističke grupe u Moskvi usvojen stav o federativnom uređenju Jugoslavije, Kongres se založio za "jednu Jugoslovensku socijalističku sovjetsku republiku". Do ove promene je došlo po sugestiji Filipa Filipovića i vodećih članova Srpske socijaldemokratske partije.[4]
Pelagićevci su tražili rešavanje agrarnog pitanja nacionalizacijom zemlje, uz organizovanje zemljoradničkih komuna pod centralnom upravom.[1]
Među komunistima povratnicima, parola svjetske revolucije je bila veoma aktualna. Učesnici ruske revolucije su se vraćali u Kraljevinu SHS kao prekaljeni borci, sa partijskim zadatkom da pripremaju revoluciju na Balkanu. Oni su nakon povratka u domovinu osnivali pretežno ilegalne partijske ćelije.[6]
U veljači 1919. stigli su u Novi Sad članovi rukovodstva KP SHS Lazar Vukićević i Nikola Grulović. U Vojvodini su odmah počeli osnivati ilegalne grupe. To se vidi iz njihova izvještaja koji su 15. ožujka 1919. poslali budimpeštanskoj grupi RKP (b), u kom kažu da su »po mnogim mjestima organizirali Komunističke kružoke«.[6]
»Dragi druže! Učini ovo: stvori u mestu nelegalnu organizaciju, i to ovaku: nađi u mestu još 4 druga i obrazujte odbor komunističke nelegalne organizacije i rasporedite rad ovako: ti imaš da držiš vezu sa okružnim odborom (tj. sa nama), samo ti imaš da znaš gdje se mi nalazimo, samo ti imaš da primaš direktive od nas, i samo ti imaš da nam o radu vašem izvještaj daješ. Između ostala ona 4 jedan ima da bude blagajnik, nesme ništa da radi, i ima samo pare da čuva, ona ostala trojica imaju opet u mestu i u okolnim selima kao i u Vrdniku da organiziraju komunističke grupe, sa tim grupama održavaju oni vezu koji su je organizirali, jedna grupa za drugu ne sme da zna. Vaša je dužnost da nam šaljete izveštaj: a) Koliko grupa i gde imate, b) koliko članova i čime se zanimaju. Ako ima tamo oružja za kupit, javite nam. S komunističkim pozdravom Okružni odbor.«[6]
– Direktivno pismo Okružnog odbora za osnivanje ilegalne organizacije u Sremu
U Bečkereku (Zrenjanin) je ilegalna organizacija vrlo brzo rasla. Na početku ožujka već brojila oko 200 članova, koji su ilegalno sakupljali oružje radi »ostvarenja socijalističke republike«.[6]
Prema odluci donesenoj u Moskvi, pelagićevci nisu bili za ulazak u srpsku socijaldemokratsku organizaciju »dok god se u njenim redovima nalaze elementi koji ne stoje na platformi diktature proletarijata.«[8] Članovi Komiteta KP SHS su tražili da se organizuje ilegalna komunistička partija, no levi socijaldemokrati su bili protiv toga, uvereni da će zadobiti većinu članstva postojećih radničkih partija.[6]
Od 20. do 23. aprila 1919. godine Pelagićevci su sudelovali na Kongresu ujedinjenja socijalističkih i radničkih partija u Socijalističku radničku partiju Jugoslavije (komunista). Pelagićevci su pokušavali da radikalizuju radnički pokret. Oni su pelagićevci predlagali da se nova partija nazove Komunističkom, ali je ona kompromisno nazvana Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista).[6]
Postavši članovi novostvorene partije "Pelagićevci" nisu raspustili svoje organizacije već su nastojali da ih prošire i ojačaju. Na taj način, u okviru legalne SRPJ (k), oni su stvarali ilegalne organizacije komunista koje su naoružavali sa ciljem da budu borbena jezgra budućih crvenih odreda.[9]
Jugoslovenski komunisti-povratnici računali su da je potrebna samo iskra pa da bukne revolucionarni požar koji će srušiti Kraljevstvo.[1] Odmah po osnivanju ilegalne organizacije započinje prikupljanje oružja za proletersku revoluciju i rađa se ideja o političkim atentatima koji bi mogli ubrzati njeno izbijanje.[10] Spasoje Stejić se preseljava u kuću Lajoša Čakija, koja postaje mesto tajnih sastanaka i mesto gde se krije prikupljeno oružje.[10]
5. travnja 1919. počeo je u Budimpešti izlaziti list »Crvena zastava« — kao organ Jugoslavenske komunističke frakcije. U tom su listu sudjelovali pelagićevci Lazar Vukićević i Ivan Matuzović.[6]
|
- Fedora Bikar, Uloga Ervina Szabóa u radničkom pokretu Mađara i nemađarskih naroda Ugarske od 1900 do 1918, Zagreb 1963.
- Nikola Grulović, Jugosloveni u ratu i oktobarskoj revoluciji, Beograd 1965.
- Ivan Očak, Povratnici iz Sovjetske Rusije u borbi za stvaranje ilegalnih komunističkih organizacija uoči Prvog kongresa SRPJ(k), Zagreb 1976.
- Branko Petranović, Istorija Jugoslavije: 1918-1978, Beograd, 1980.
- Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki, Beograd, 1989.
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Branko Petranović: ISTORIJA JUGOSLAVIJE, knjiga I - KRALJEVINA JUGOSLAVIJA (Odeljak: DRŽAVNOPRAVNI PROVIZORIJUM)
- ↑ Nikola Grulović, „Jugosloveni u ratu i oktobarskoj revoluciji“, Beograd 1965. godina
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (str. 54-60), Beograd, 1989.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 Fedora Bikar, Uloga Ervina Szabóa u radničkom pokretu Mađara i nemađarskih naroda Ugarske od 1900. do 1918
- ↑ Ivan Očak, Milan Ćopić, prilog biografiji
- ↑ 6,00 6,01 6,02 6,03 6,04 6,05 6,06 6,07 6,08 6,09 6,10 6,11 6,12 6,13 Ivan Očak, Povratnici iz Sovjetske Rusije u borbi za stvaranje ilegalnih komunističkih organizacija uoči Prvog kongresa SRPJ(k)[mrtav link]
- ↑ Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (str. 38-44), Beograd, 1989.
- ↑ Ivan Očak, Vojnik revolucije, Život i rad Vladimira Ćopića
- ↑ Vojno-istoriski glasnik, Volume 40, 1989
- ↑ 10,0 10,1 Kako je nestao spomenik / Proizvodnja sećanja