Antun Mavrak
Antun Mavrak (alias Kerber; Travnik, 1899 - Moskva, 8. april 1938) je bio vodeći jugoslovenski komunista, urednik Borbe i sekretar CK KPJ.
Nakon isključenja iz partije, ubijen je tokom Staljinove čistke u SSSR-u.
Antun Mavrak je rođen 1899. godine u Travniku, u radničkoj obitelji.[1] Tu je završio osnovnu i srednju školu.[2] U prvom svjetskom ratu je učestvovao na strani srpske vojske.[3]
Nakon rata je studirao pravo na Sveučilištu u Zagrebu.[4]
Bio je jedan od vođa SKOJ-a na zagrebačkom sveučilištu. Radio je u studentskom klubu »Eppur si muove«.[1] Početkom 1920-ih neko vreme su u Zagrebu delovale dve komunističke omladinske organizacije. Na čelu nezvanične organizacije bili su Milan Durman, Antun Mavrak i Stjepan Zinić.[5]
Prvog maja 1923. godine disidentska grupa SKOJ-a, na čelu sa Milanom Durmanom, Stankom Dragićem i Antunom Mavrakom, je pokrenula časopis Omladinska borba.[6] Još pre njegovog izlaženja, zagrebačka Borba se ogradila od njega, obzirom da nije imao odobrenje partijskih organa. Ova grupa omladinaca je optuživana da hoće da stvori poseban Savez radničke omladine i da "odbija da se podvrgne opštoj disciplini."[6] U junu iste godine su sređeni odnosi SKOJ-a u Zagrebu, i Omladinska borba je prihvaćena kao zvanični organ SKOJ-a, odnosno SROJ-a. Glavni i odgovorni urednik je bio Antun Mavrak.[7] Nakon 17 objavljenih brojeva, izlaženje lista je obustavljeno nakon policijske zabrane 15. januara 1924. godine.[7]
Mavrak se pridružio Komunističkoj partiji Jugoslavije 1924. godine, i ubrzo postaje bitna osoba u organizaciji.[4] Na sjednici Oblasnog vijeća Nezavisne radničke partije Jugoslavije za Hrvatsku i Slavoniju od 30. rujna 1924. godine izabran je za člana tog foruma.[1] Bio je protivnik sukoba frakcija unutar KPJ. Antifrakcijskim radom u Zagrebu 1920-ih rukovodili su Anton Mavrak i Stanko Dragić, koji su 1925. izabrani u Mesni komitet, u kome su imali podršku i u Mladenu Coniću i Andriji Hebrangu.[8]
Učestvovao je na partijskoj konferenciji u Križevcima 1925. ili 1926. godine, gde je između ostalih upoznao Josipa Broza.[9] 1926—1927. godine bio je suradnik i urednik organa KPJ »Borbe«.[1] Kada je početkom 1927. godine Tito došao u Zagreb, sa ženom i djetetom bez posla, Mavrak mu je čak ustupio svoj stan na privremeno korištenje. Isprva su bili u prijateljskim odnosima, ali je Kerber ubrzo izgubio povjerenja u Tita iz nekog razloga.[9]
1928. godine Mavrak je postao sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Hrvatsku.[4] Tu dužnost obavlja vrlo kratko jer je zbog čestih progona zagrebačke policije morao napustiti zemlju. Prema Titovoj izjavi, on je pobjegao preko granice jer je istukao i ubio štrajkbrehere.[9] 1929. godine ilegalno odlazi u Beč, gdje ga austrijska policija hapsi i želi izručiti jugoslavenskim vlastima, ali zahvaljujući akciji međunarodne javnosti to ne čine. Poznati pisci tog vremena Karl Kraus i Henri Barbusse uputili su apel austrijskom ministru pravde u vezi s izručenjem jugoslavenskim krvnicima »jugoslavenskog bjegunca Mavraka« i mole da »ne povredi najosnovniji evropski pojam čovječnosti«.[1]
Nakon izlaska iz bečkog zatvora biva protjerivan iz Austrije te odlazi u Francusku.[9] Nastanio se u Parizu, gde je rukovodio radom u jugoslavenskoj sekciji KP Francuske. Surađivao je u »Proleteru«.[1]
U vreme šestojanuarske diktature u Jugoslaviji, KPJ je pozvala na oružani otpor, pa je usledila serija oružanih okršaja komunista i policije.[10] Partijski radikali su uzalud pokušavali da pokrenu mase na "oružani ustanak" putem izolovanih uličnih borbi.[10] Ova taktika KPJ je izazvala oštre odmazde jugoslovenske policije, tokom kojih su ubijene i uhapšene mnoge vođe komunista, uključujući Đuru Đakovića.[11] Krajem 1929. godine lideri KPJ Jovan Mališić i Filip Filipović su bili meta žestoke kritike iz Moskve, zbog tendencije razvoja podzemne jugoslovenske partije ka pučizmu, na štetu fabričkog organizovanja.[10] Kominterna je tražila novo rukovodstvo da zaustavi frakcijske sukobe i obnovi organizaciju.[11]
Avgusta 1930. godine Antun Mavrak je pozvan u Moskvu, gde ga je Izvršni komitet Kominterne imenovao za sekretara Centralne rukovodeće instance KPJ.[1][4] U Moskvi je živeo pod imenom Karl Kerber.[12] Novi fokus je stavljen na organizaciju ilegalnih sindikata, dok su oni koji hoće trenutni oružani ustanak proglašeni teroristima u partijskoj štampi.[13]
Sve do proljeća 1932. godine Mavrak djeluje vrlo aktivno, naročito na sanaciji stanja u KPJ. U travnju 1932. godine opet putuje u Moskvu, gde prisustvuje XI. proširenom plenumu IK Kominterne.[1] Istog mjeseca optužen je zbog navodnog sudjelovanja u unutarpartijskom grupaškom i frakcionaškom djelovanju, nakon čega ga je Kominterna isključila iz KPJ.[4] Iste godine, na čelo privremenog rukovodstva KPJ je postavljen Josip Čižinski.[14]
Izbačen iz partije, Antun Mavrak je nastavio da živi u SSSR-u kao radnik. Prvo je poslan na rad u tvornicu »Šljemastroj« u Rostov na Donu.[1] U siječnju 1934. godine sekretar CK KPJ Josip Čižinsky je postavio pitanje njegova povratka u partiju na sjednici CK SKJ.[1] Po svoj prilici tada je preveden na rad u tvornicu automobila »ZIS« (Zavod imena Staljina) u Moskvu gdje je radio narednih godina.[1]
Mavrak je u Moskvi živeo veoma teško, potpuno odbačen, pred kraj života gotovo beskućnik. O njegovim posljednjim danima svjedoči Karlo Štajner, koji ga je sreo nakon što je izbačen na ulicu iz hotela u kojem je stanovao:
Tada je Mavrak bio već smijenjen sa svih partijskih funkcija i isključen iz KPJ, a sve po direktivi Kominterne... Želio je da ide spavati kod NKVD-a, jer je osjećao da ga nitko ne smije primiti. Međutim, ja sam našao jednu sobicu kod svog skladištara, u krugu svog preduzeća. U njoj je kasnije spavao i Đuro Cvijić, koji je došao u situaciju sličnu Mavrakovoj. Donio sam Mavraku i jednu deku. Sad je mogao mirno spavati. Nudio sam mu nešto i novca. Nije htio odmah uzeti. Očito da mu je bilo jako teško. Na kraju je ipak uzeo 100 rubalja... Donosio sam mu hranu i knjige. Mnogo je čitao. Inače, bio je jako obrazovan, visok intelektualac, dobar teoretičar i praktičar marksizma. Osjećao se kao da je u zatvoru. Bilo mu je sve to neshvatljivo...[1]
Po dolasku u Moskvu, Josip Broz je organima Kominterne dao prilično nepovoljan sud o Mavraku, navodeći da on nije daleko od "trockizma", što je u vreme Staljinovog terora bila najteža optužba:
Ovdje me stalno molio da se založim da se vrati u zemlju, no to nisam napravio zato jer nisam imao povjerenja u njega da tamo neće smetati partiji. 1937. doznao sam da je njegov bliski prijatelj Braun u Zagrebu trockist, a sada smatram da i Kerber nije dalek od toga.[9]
Mavrak je uhapšen 7. februara 1938. godine, u periodu masovnog terora Staljinove tajne policije, potaknutog ksenofobnom "anti-špijunskom" kampanjom, što je naročito teško pogodilo strane komunističke disidente.[15] Prema svedočenju K. Štajnera, Mavrak se nalazio u Lubjanki, glavnom zatvoru NKVD-a, gde je podvrgnut "metodama psihološke smrti".[1]
Mogu pomisliti da je takvim metodama bio podvrgnut i Mavrak, revolucionar, čovjek, drug, koji je uza sve to — duboko vjerovao u ljepotu i snagu duše ruskog naroda, u Lenjina i njegov Oktobar.[1]
Mavrak je terećen zajedno sa jugoslovenskim revolucionarima Filipom Filipovićem i Karlom Štajnerom, i streljan 8. aprila 1938. godine.[12] Posmrtno je rehabilitiran odlukom Vojnog kolegijuma Vrhovnog suda SSSR, decembra 1963. godine.[12]
Sarađivao je u Borbi, Proleteru i u organu austrijske KP »Die Rote Fahne«. Pored mnogih tekstova i članaka, objavio je i brošuru »Zahtjevi besposlenih«.[1]
- Antun Mavrak: građa za monografiju. Sarajevo. CK SKBiH. 1985.
- Branko Lazitch i Milorad M. Drachkovitch (eds.), Biographical Dictionary of the Comintern. New, Revised, and Expanded Edition. Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1986.
- Geoffrey Swain, "Wreckage or Recovery: A Tale of Two Parties" in Matthew Worley (ed.), In Search of Revolution: International Communist Parties in the Third Period. Palgrave-Macmillan, 2004.
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 Staljinski obračun s jugoslavenskim partijskim vodstvom u SSSR-u
- ↑ http://books.google.rs/books?id=dPDBkaopjRIC&pg=PA226&dq=Antun+Mavrak&hl=en&sa=X&ei=mefOU_2AFqfi4QSzyYDwCQ&ved=0CCEQ6AEwAQ#v=onepage&q=Antun%20Mavrak&f=false
- ↑ „„Prevari Me Jednom – Sram Te Bilo, Prevari Me Dva Puta - Sram Nene Bilo“”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-05. Pristupljeno 2014-07-22.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Branko Lazitch with Milorad M. Drachkovitch (eds.), Biographical Dictionary of the Comintern. New, Revised, and Expanded Edition. Stanford, CA: Hoover Institution Press, 1986; pg. 309.
- ↑ http://books.google.rs/books?id=xhUBCz0GTB0C&q=Stjepan+Zini%C4%87&dq=Stjepan+Zini%C4%87&hl=en&sa=X&ei=9XTVU6KDM7T54QS13YDICA&ved=0CC0Q6AEwAw
- ↑ 6,0 6,1 Milan Vesović, Revolucionarna štampa u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (str. 116), Beograd, 1979.
- ↑ 7,0 7,1 Milan Vesović, Revolucionarna štampa u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (str. 117), Beograd, 1979.
- ↑ http://books.google.rs/books?id=nrkcAAAAIAAJ&q=Stanko+Dragi%C4%87&dq=Stanko+Dragi%C4%87&hl=en&sa=X&ei=cRzVU52CGend4QTf_ID4DA&ved=0CDMQ6AEwBQ
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 „Cinkanjem i preko leševa do šefa KPJ”. Arhivirano iz originala na datum 2013-09-30. Pristupljeno 2014-07-08.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Geoffrey Swain, "Wreckage or Recovery: A Tale of Two Parties," in Matthew Worley (ed.), In Search of Revolution: International Communist Parties in the Third Period. Palgrave-Macmillan, 2004; pg. 131.
- ↑ 11,0 11,1 Swain, "Wreckage or Recovery," pg. 132.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Podaci o pogubljenju Antuna Mavraka
- ↑ Swain, "Wreckage or Recovery," pp. 133-134.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/93_7.pdf
- ↑ Karlo Štajner, Ruka iz groba (A Hand from the Grave). Zagreb: Globus, 1985; pg. 40.
