Mračno doba Grčke
Serija članaka o historiji Grčke 
| |
|---|---|
| Heladski period | oko. 3200–1050. pne. |
| Egejska civilizacija | prije 1600. pne. |
| Mikenska Grčka | oko. 1600–1200. pne. |
| Mračno doba | oko. 1200–800. pne. |
| Antička Grčka | 776–323. pne. |
| Helenistička Grčka | 323. pne.–146. pne. |
| Rimska Grčka | 146. pne.–330 n.e. |
| Bizantska Grčka | 330. n.e.–1453. |
| Osmanska Grčka | 1453–1832 |
| Moderna Grčka | poslije 1832. |
| Teme | |
| Grčki jezik | Grčka književnost |
| Vojna historija | Imena Grka |
Mračno doba Grčke (oko 1100–750. pne.) jeste termin koji se odnosi na period istorije antičke Grčke od kraja mikenske civilizacije i pretpostavljene najezde Dorana u 11. veku pne. do uspona prvih grčkih polisa u 9. veku pne. i nastanka Homerovih epova i najstarijih zapisa na alfabetskom grčkom jeziku u 8. veku pne.
Već krajem 12. veka pne. mikenska civilizacija počinje da slabi i sve njene karakteristike nestaju, a umesto njih mogu se zapaziti sledeće glavne odlike perioda koji sledi, perioda koji je savremena nauka nazvala mračnim dobom Grčke:
- Velike palate i gradovi mikenskoga sveta su porušeni i napušteni.
- Dolazi do radikalne promene u načinu stanovanja, jer se pojavljuju mnogo manja naselja.
- Dolazi do promene u načinu sahranjivanja, jer se sada kremirani ostaci pokojnika sahranjuju u cistama, često usečenim u kakvu stenu.
- Pojavljuje se nova sirovina – gvožđe, čime nastupa tzv. gvozdeno doba, što dovodi do promena kako u načinu proizvodnje, tako i u načinu ratovanja.
- Do ovoga doba Grci su poznavali figuralni način dekoracije, ali ga nakon mikenskog perioda zaboravljaju i prelaze na geometrijski način ukrašavanja – tzv. geometrijski stil.
- U toku kolapsa mikenske civilizacije bitno se smanjuje i broj stanovnika, što se može tumačiti i kao uzrok i kao posledica nekog događaja.
Od 11. veka pne. teritorija Grčke iz visokoorganizovane i visokoartikulisane civilizacije u ovom dobu prelazi u period opadanja, te se iz ovakve slike Grčke izvlači teza o najezdi Dorana, koja bi trebalo da predstavlja dolazak prvih Grka u kopnenu Grčku. Prema toj tezi, iz oblasti centralnog Balkana u njegove južne oblasti sjurilo se pleme Dorana, što bi predstavljalo samo jedno od mnogobrojnih pomeranja stanovništva u tom periodu, što daje jedno haotično stanje na Mediteranu toga doba. To pleme Dorana navodno je srušilo mikensku civilizaciju, zatrlo mikenski način života i donelo novu kulturu, koja se ogleda u navedenim glavnim karakteristikama mračnog doba Grčke.
Međutim, ovu teoriju dovode u sumnju savremena istraživanja, od kojih je svakako najznačajnije dešifrovanje lineara B, najstarijeg danas poznatog oblika grčkog jezika kojim su se služili stanovnici mikenske civilizacije. Ta istraživanja dovela su u pitanje tradicionalnu predstavu o prvim Grcima-Doranima koji su došli sa severa. Naime, budući da je bar jedan deo stanovništva Mikene govorio grčkim jezikom, i da je ono što je kasnije definisano kao dorski dijalekt slično linearu B, postavlja se pitanje kako je moguće da je to izolovano pleme Dorana govorilo istim ili bar sličnim jezikom kojim su govorili Mikenjani. Iz toga proizlazi da u Grčkoj toga doba uopšte nije ni došlo do promene etničkog sastava stanovništva. S time se slaže i legendarna tradicija o propasti Mikene, koja govori o povratku Heraklida u Grčku iz Doride, u koju su ih bili proterali vladari Pelopsova roda. Prema legendi, Heraklidi su ponovo osvojili Mikenu na samom kraju 12. veka pne., preciznije 1104. pne., odnosno osamdeset godina nakon tradicionalnog osvajanja Troje. Prema tome, ni grčka tradicija ne govori ni o kakvoj promeni etničke strukture stanovništva.
Na vrhuncu procvata svoje civilizacije Mikenjani su trgovali s Egiptom, Afrikom, Malom Azijom, Hispanijom i crnomorskim naseobinama, što je sve dokazano pronalaskom mikenskog materijala po celom mediteranskom prostoru. Međutim, krupna pomeranja stanovništva i velika nesigurnost koju donose "narodi s mora" (koji se pominju u egipatskim dokumentima) učinili su da trgovina po Sredozemnom moru sve više slabi, da bi konačno sasvim zamrla. To je imalo velikog uticaja na Mikenu, čija je kultura, zatvorena na malom prostoru, morala sada tražiti druge načine da se održi. Međutim, mikensko tlo, koje nikada nije bilo naročito plodno, nije pružalo dovoljno sredstava za mnogobrojno stanovništvo naviknuto na obilje. Mikenska kraljevstva su se, pritisnuta siromaštvom, okretala jedno protiv drugoga u nizu unutrašnjih ratova koji su izazivali delimično propadanje, a zatim konačno i slom većine njih (npr. sukob između Tebe i Argosa). Ovaj sled događaja dokazuju i pronađene grobnice, koje su u tom periodu uglavnom uniformno oblikovane: više se ne nailazi na grob jednog princa-junaka mikenskog tipa, već samo na grobnice običnih vojnika.
Mikena 12. veka pne. više ne pruža sliku sjajne i bogate civilizacije, ali ona ne gubi svoj sjaj sama od sebe, već pod uticajem spoljašnjih događaja, koji uslovljavaju međusobno sukobljavanje malih vojno-upravnih jedinica. Danas nema razloga da se sumnja u to da mikenski Grci jesu napali Troju zbog njenog strateškog položaja; mi čak znamo i kako je rat tekao i kako su prolazili povratnici (npr. Odisej i Egist), koji na povratku iz rata zatiču jednu potpuno drugačiju sliku Grčke od one koju su ostavili kada su polazili u rat.
U savremenoj nauci pojavila se i teorija da pad mikenske civilizacije predstavlja prvenstveno posledicu unutrašnjih, i to socijalnih promena. Moć palata u "klasično doba" mikenske civilizacije zavisila je, naime, od distribucije viška proizvoda, jer su svi proizvodi s jednog ograničenog područja odlazili u centralnu palatu i odatle bili distribuirani, što bi potvrđivalo jednu tezu iz savremene ekonomske nauke da je od kontrole nad proizvodnjom važnija kontrola nad distribucijom proizvoda. Međutim, sa prestankom postojanja ovih palata struktura ekonomije potpuno se menja: od 12. do 10. veka pne. ekonomija se ne zasniva na trgovini, budući da u tom periodu Grčka ne održava nikakve veze sa spoljašnjim svetom, što je dokazano i autohtonošću materijala pronađenih iz ovog perioda.
U ovom periodu ljudi su živeli u malim naseljima, od kojih je međutim otkriven i istražen samo veoma mali broj. Međutim, ipak je moguće bar u opštim crtama rekonstruisati život običnih stanovnika Grčke u to doba. Ta mala naselja najčešće su se sastojala u proseku od jednog ili dva domaćinstva, koja se nazivaju oikos (οἰκός), odakle je i nastala reč ekonomija (οἰκονομία = upravljanje domaćinstvom). Ta mala domaćinstva uglavnom su se bavila stočarstvom, iako su se bavila i nekom vrstom poljoprivrede, ali u mnogo manjoj meri. To se pre svega dokazuje postojanjem alata čiji tipovi nisu ni tako brojni ni tako efikasni da bi se moglo govoriti o većoj ratarskoj proizvodnji. Takođe, posude koje su pravljene nisu u vezi sa takvom vrstom proizvodnje. Posuda po kojoj se može videti da se to domaćinstvo bavilo i proizvodnjom žitarica je debljih zidova, velikog obima, širokog oboda: takva se posuda zove pythos (πύθος) i služila je za čuvanje zrnaste hrane. Takvih pitosa je malo, a preovlađuju posude koje su povezane sa stočarstvom: za čuvanje mleka, za sirenje mleka itd. Ova slika Grčke u gvozdenom dobu odgovara slici gvozdenog doba i u mnogim drugim krajevima Evrope, u kojima postoje kulture po mnogo čemu slične grčkoj. Grčka do toga doba prednjači u odnosu na savremene evropske kulture, premda samo hronološki: razlika još uvek nije drastična. Grčka kultura tek u gvozdeno doba postavlja svoje potencijale koje će zatim razviti, ali je to doba manje izučavano, pre svega zbog malo pisanih izvora, ali i zbog neatraktivnosti arheološkog materijala.
Kultura mračnog doba organizovana je na nomadskom stočarstvu, što pokazuju vrlo trošna naselja, malobrojne nekropole na kojima postoje malobrojni i pojedinačni grobovi. Sve to dokazuje da oikos, tj. jedno domaćinstvo, nije boravilo na jednom istom mestu. Ova stočarska populacija koja koristi gvožđe razvija svoju materijalnu kulturu i način dekoracije, te stoga do nas dolaze iz ovog doba tzv. geometrijske vaze. Geometrijski stil, čija se uvodna faza naziva protogeometrijskim stilom, trebalo bi da bude neoboriv dokaz teze o najezdi Dorana. Međutim, prvi protogeometrijski stil je atički, a i najstarije vaze ovoga stila pronađene su kod Atine. Istovremeno, grčka tradicija i kasnija lingvistička istraživanja govore da su se Dorani naselili na Peloponezu, u severnoj Grčkoj i na ostrvima, ali da je njihova najezda u svakom slučaju u potpunosti zaobišla Atiku, koja ostaje isključivo jonska. I ovo je doprinelo tome da se preispita teza o najezdi Dorana.
Zatim je i analiza načina sahranjivanja pokušala da potvrdi ovu tezu. Analiza grobova običnih Mikenjana, koju je izvršio engleski arheolog Ian Morris, potvrdila je dve stvari: prvo, da se ti mikenski grobovi mogu dovesti u vezu sa cist-kremacijama i da taj način sahranjivanja postoji i u kasnim fazama mikenske civilizacije; i drugo, da u tom periodu postoji i inhumacija pokojnika. Smatra se da, u načelu, u okviru jedne etničke grupe nisu mogli postojati različiti načini sahranjivanja (u ovom slučaju i inhumacija i kremacija), ali se to ne može uzeti kao isključiv argument da se dokaže da je nov etnički element doneo nov način sahranjivanja.
Teza o dorskoj najezdi mora se, dakle, revidirati, premda ni druga teza ne može za sada biti neoborivo dokazana. Postoje i još neke druge teorije o propasti Mikene, od kojih jedna govori o novom etničkom elementu koji je uništio Mikenu ali se zatim zauvek povukao iz Grčke. Još jedna teorija govori o prirodnoj kataklizmi (zemljotres, katastrofalna suša itd.), ali se tek o tome teško mogu pribaviti dokazi.
Dve su važne posledice uzburkanosti i haotičnosti ovog perioda. Prva je da su Grci proširili svoje matične teritorije. Prva oblast Male Azije koju su naselili jeste Eolija, gde se nalazi i Troja, a zatim su se postepeno naseljavali u Joniju (na zapadu Male Azije, južno od Eolije). Osim arheoloških podataka o ovome, postoje i pisani izvori, uglavnom legende o osnivanju gradova i vezama između matičnih gradova i tamošnjih grčkih kolonija. Te priče jonskih logografa do nas su došle preko dela kasnijih autora, na primer Strabona (kraj 1. veka pne. i početak 1. veka) i Pausanije (2. vek).
Druga važna posledica u kulturi Grčke jeste osnivanje gradova-država, tj. polisa, koji će predstavljati osnovni način državne, vojne i upravne organizacije u klasičnom dobu Grčke, i čiji se zametak prepoznaje u doba geometrijskog stila. Pred kraj geometrijskog perioda Grci se počinju sve više baviti zemljoradnjom, a za to je bilo važno posedovati zemlju, jer se to nalazi u osnovi polisnog organizovanja. To se prati u dve arheološke dimenzije: prvo, krajem geometrijskog perioda počinju se pojavljivati grobovi u kojima je pohranjen materijal po kome se može videti pripadnost pokojnika određenom staležu u zajednici; i drugo, zajednice se na jedan složeniji i simboličan način međusobno povezuju. Naime, pronađeni su ostaci arhitektonskih objekata, najverovatnije svetilišta koji su delovi kulta heroja, i to homerskih. Tipičan i najstariji poznati primer je Lefkandi. Za izgradnju takvih svetilišta biraju se mesta gde zaista postoje grobovi ratnika iz mikenskog perioda, koji su možda mogli biti smatrani učesnicima nekog od ratova, pa i trojanskog rata. Ti spomenici su na simboličan način služili tome da se ostvari veza sa prethodnim stanovnicima zemlje, sa onim koji je tu sahranjen.