Lelezi
Lelezi (starogrčki: Λέλεγες) naziv je za domordačko stanovništvo egejske obale, koje se razlikovalo od Pelazga, Ahejaca bronzanog doba, kritskih Minojaca, kikladskih Telhina i Tirenjana. Drevni Grci na istorijskoj se pozornici pojavljuju kao mešavina ovih šest naroda. Razlika između Lelega i Karijaca, koji su živeli na jugozapadu Anatolije, ostaje nejasna. Prema Homeru, Lelezi su bili zasebno anatolsko pleme;[1] Međutim, Herodot da je zapravo "Lelezi" bilo staro ime Karijaca.[2] Filip iz Teangele, koji je u 4. veku pne. napisao jednu istoriju Karije, sugerisao je da su Lelezi održavali veze s Mesenijom, Lakonijom, Lokridom i drugim oblastima kopnene Grčke i nakon što su ih u Maloj Aziji nadvladali Karijci.[3]
Smatra se da ime "Lelezi" nije endonim, odnosno da ti ljudi sebe nisu tako nazivali na jeziku kojim su govorili, a od koga je odavno nestalo svakoga traga. Umesto toga, u bronzano doba koristio se termin Lulahi na luvijskom jeziku, kojim su govorili Hetiti u Anatoliji: na jednom hetitskom kuneiformnom natpisu sveštenicima i slugama u hramu nalaže se da izbegavaju razgovor s Lulahima i stranim trgovcima.[4] Pretpostavlja se da se to odnosi na strance. Prema, Vitaliju Ševoroškinu, primenivši taj termin na ljude koji su živeli u oblastima koji će kasnije postati Karija i Likija, "Lelezi" su možda bili pokušaj transliteracije termina lulahi na grčki jezik.
Prema kasnijim predanjima, zabeleženim u Pseudo-Apolodorovoj Biblioteci,[5] i kod Pausanije,[6] ime "Lelezi" izvlačilo se iz imena eponimnog kralja Lelega; sličnu etimologiju, koja govori o jednom legendarnom osnivaču, beleže grčki mitografi za gotovo svako grčko pleme: "Leleg i Lelezi, ma kakav bio njihov istorijski značaj, poslužili su kao prazan list papira na koji se mogla ucrtati Lakonija i sve ono što je ona predstavljala", primetio je Ken Dowden.[7]
U Homerovoj Ilijadi Lelezi su predstavljeni kao saveznici Trojanaca,[8] premda nisu navadeni u katalogu brodova u drugom pevanju, a ne navodi se ni njihova domovina. Prikazani su kao različiti od Karijaca, s kojim ih neki kasniji pisci mešaju; imaju svog kralja, po imenu Altes, te grad Pedas, koji je Ahilej razorio. Topografsko ime "Pedas" pojavljuje se u vezi s nekoliko drevnih mesta: blizu Kizika u Troadi na reci Satniois, zatim u Kariji, kao i u Meseniji, kako navodi Encyclopaedia Britannica u izdanju iz 1911. Gargara u Troadi smatrala se leleškim gradom. Alkej, pesnik iz 7. ili 6. veka pne., naziva grad Antandar u Troadi leleškim, ali ga kasnije Herodot zove "pelaškim", pa su možda ta dva termina za Grke u određenoj meri predstavljala sinonime.
Ferekid sa Lerosa (oko 480. pne.) smatrao je da su Lelezi nastanjivali karijsku obalu, od Efesa do Fokeje, uključujući i ostrva Samos i Hios, dok prave Karijce smešta dalje na istoku, od Efesa do Mileta. Ukoliko ova tvrdnja zaista potiče od Ferekida, koji je poticao iz tih krajeva i bio vrlo učen, ona svakako ima veliku težinu.
Pausanija kaže da je čuo kako je boginjin hram u Efesu stariji od tamošnje jonske kolonije, nakon čijeg osnivanja je ponovo posvećen, ovaj put kao Afroditin. Navodi sa sigurnošću da je hram mnogo godina stariji od migracije Jonjana u te krajeve i da je stariji čak i od svetilišta u Dodoni. Dalje navodi da su pre Jonjana u gradu živeli Lelezi i Liđani, da je ovih drugih bilo više, te da, premda je Androkle izbacio iz zemlje sve one koje je zatekao u gornjem gradu, ostavio je u miru one koji su živeli oko svetilišta. Razmenivši s njima zavete, uspostavio je miroljubov suživot.[9] Ove Pausanijine navode donekle potvrđuje oblik Artemidina kulta u istorijsko doba, koji se razvio oko jedne predstave "Gospodarice Efesa" s više dojki, koju su Grci zvali Artemidom. Drugi aspekti kulta, u suštini nehelenski, sugerišu da se radilo o domorodačkom kultu koji su grčki doseljenici preuzeli.
Istoričari često pretpostavljaju, kao opšte pravilo, da autohtono stanovništvo preživi invaziju i nastavi život kao potčinjeni društveni sloj, u slučajevima kad se ne povuče u planinske oblasti, pa je zanimljivo pročitati u Atenejevoj Gozbi sofista kako je Filip iz Teangele, istoričar iz 4. veka pne., govorio da Lelezi i dalje postoje i služe kao robovi "istinskih Karijaca".[10] Još kasnije, Strabon Lelezima pripisuje jednu skupinu napuštenih utvrda i grobnica u Kariji, koje su u njegovo doba još uvek bile poznate kao "leleške utvrde".[11] Encyclopaedia Britannica iz 1911. te je ruševine identifikovala s onima čiji su se tragovi još moglu naći u okolini Teangele i Halikarnasa te na sever sve do Mileta, koji je, prema Ferekidu, predstavljao južnu granicu "pravih Karijaca". Prema Oksfordskom klasičnom leksikonu, istraživanja u toj oblasti pokazuju da su ta "leleška naselja", koja su se nalazila na brdima i brežuljcima, bila dosta gusto naseljena.[12] Plutarh aludira i na postojanje leleških robova u Tralesu (današnjem Aydinu) malo dalje od obale.
Jedan odeljak u fragmentarno sačuvanom hesiodskom Katalogu žena smešta "Lelege" u mitsko razdoblje drevnoga Deukaliona, i to u oblast Lokride u centralnoj Grčkoj.[13] Lokrida se spominje kao mesto u koje su izbegli i neki od Pelazga koje su iz Beotije proterali Kadmo i njegovi Feničani. No sve do 4. veka pne. nijedan drugi pisac ne dovodi Lelege u vezu s oblastima zapadno od Egejskog mora. Međutim, izvori često mešaju Lelege s Karijcima, doseljenike koji su nadvladali Legele i bili srodni s Liđanima i Mizijcima; to mešanje prvi put srećemo u jednoj kritskoj legendi, koju prenosi Herodot, ali za koju kaže da je sami Karijci osporavaju,[2] a zatim je nalazimo kod Kalistena i drugih kasnijih pisaca. To mešanje lako je dovelo do Kalistenovog zaključka da su se Lelezi pridružili Karijcima u njihovim (polulegendarnim) pljačkaškim pohodima na obale kopnene Grčke.
Herodot kaže da su Lelezi u starije doba živeli na egejskim ostrvima i da su priznavali vrhovnu vlast Minosa, legendarnog kralja Minosa, da su ih iz domovine oterali Dorani i Jonjani te da su se nakon toga sklonili u Kariju i bili nazvani Karijcima.[2] Drugi pisci, počev od 4. veka pne., tvrdili su da su Lelezi nastanjivali Beotiju, zapadnu Akarnaniju (Leukadu), a kasnije ih nalaze u Tesaliji, na Eubeji, u Lakoniji i Meseniji. U Meseniji su se oni smatrali doseljenicima koji su osnovali grad Pil, povezivani su s moreplovačkim narodima Tafljanima i Telebojcima i držali se različitim od Pelazga. S druge strane, u Lakoniji i Leukadi smatrali su ih domorodačkim stanovništvom, a Dionisije Halikarnašanin navodi da "Lelezi" predstavlja starije ime kasnijih Lokriđana.[14] Ove evropske Lelege treba tumačiti u skladu s takvim toponimima kao što su Pedas, Fisk, Larimna i Aba, koji se sreću i u Kariji u Grčkoj. Možda je to rezultat neke drevne migracije stanovništva; možda je to poklapanje i razlog zbog kojega su se razvile te teorije o Lelezima; a možda je postojala neka preindoevropska kultura koja je labavo povezivala te oblasti, a na toj se mogućnosti zasnivaju neke moderne hipoteze:
- H. Kiepert, "Über den Volksstamm der Leleges", (u Monatsberichte Berliner Akademie, 1861, str. 114) tvrdi da su Lelezi bili domorodačko stanovništvo i povezuje ih s Ilirima.
- K. W. Deimling, Die Leleger (Leipzig, 1862), smatra da su Lelezi iz jugozapadnog dela Male Azije prešli u Grčku, čime u suštini ponavlja ono što su mislili i mnogi stari Grci.
- G. F. Unger, "Hellas in Thessalien," u Philologus, supplement. ii. (1863), misli da su Lelezi bili feničanskog porekla.
- E. Curtius, History of Greece, (vol. i) čak razlikuje i jednu "lelešku" fazu u početnom razvoju egejske kulture.
- ↑ Homer, Ilijada, X, 429.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Herodot, Istorija, I, 171, 2.
- ↑ Fragmenta Graecorum historicorum 741.
- ↑ E. H. Sturtevant, "A Hittite text on the duties of priests and temple servants", Journal of the American Oriental Society, 54.4 (December 1934:363-406), transkripcija i prevod, str. 404: "41. "Neka izbegne preranu smrt, neka izbegne gnev bogova [i] priču ... lulahi ljudi [i] trgovaca".
- ↑ Pseudo-Apolodor Biblioteka, III, 10, 3.
- ↑ Pausanije, Opis Helade, III, 1, 1, I, 39, 6; prema onome što je Pausanija čuo, Leleg je bio stranac i stigao je iz Egipta.
- ↑ Ken Dowden, The uses of Greek mythology, 1992, str. 81 sqq.
- ↑ Homer, Ilijada, X, 429.
- ↑ Pausanija, Opis Helade, VII, 2, 8.
- ↑ "Filip iz Teangele, u svom spisu o Karijcima i Lelezima, nakon što je spomenuo lakedemonske helote i tesalske peneste, kaže: 'I Karijci, i u prošlosti i danas, koriste Lelege kao robove'", Atenej, Deipnosophistae, VI, 101.
- ↑ Strabon, Geografija, VII, 7, 1‒2.
- ↑ Simon Hornblower & Antony Spawforth, The Oxford Classical Dictionary, 3rd ed., 2003, s.v. Halicarnassus.
- ↑ Pseudo-Hesiod, Katalog žena, fr. 234.
- ↑ Dionisije Halikarnašanin, Rimske starine, I, 17, 3.