Homolje
Za naselje u Bosni i Hercegovini, vidite članak Homolje (Konjic).Homolje je manja geografska oblast u istočnoj Srbiji jasno ograničena planinskim vencima sa svih strana. Od Zvižda na severu odvaju se Homoljske planine (940m), od Resave na jugu venac Beljanice (1027m), od ravničarske donje Mlave na zapadu niske Gornjačke planine (825m). Ovako uokvirena geomorfološka celina sastoji se iz dva dela: Žagubičke kotline na istoku i Krepoljinsko-krupajske kotline na zapadu, između kojih je beljaničko-homoljska prečaga.
Zbog velike odvojenosti i nepristupačnosti, Homolje je u stara vremena služilo kao „zbeg”. Za razliku od nesigurnih starih vremena kada je u Homolju vladala hajdučija i kada se moralo daleko zaobilaziti, centralno mesto ove oblasti u regionalnom kompleksu istočne Srbije, predodredilo joj je, u sadašnjem vremenu, veoma povoljan geografski položaj.
Dolinom Mlave povezano je sa plodnom donjom Mlavom i Stigom, preko prevoja na Crnom vrhu sa Crnorečkom kotlinom i Timočkim basenom, preko nižih delova Homoljskih planina i doline Peka sa Zviždom i Porečom, a preko obronka zapadne Beljanice sa Resavom. Međutim, ovako pogodne prirodne pogodnosti ne samo da su nedovoljno iskorišćene, već je evidentno i gubljenje postojećih saobraćajnih funkcija. Osnovni razlog ovakvog stanja je nedostatak kvalitetnih puteva, kao i loše održavanje postojećih. Zbog toga Homolju peti opasnost da postane saobraćajno „ostrvo” koje će zaobilaziti kao i ranije.
U hidrološkom smislu Homolje pripada gornjem slivu reke Mlave, koja teče njegovim središnjim delom i predstavlja hidrografsku okosnicu cele oblasti.
U administrativnom pogledu Homolje skoro u potpunosti pripada opštini Žagubica, sa izvesnim ostupanjem bilo od jedne ili druge celine.
Teritorija Homolja ima izgled nepravilnog pravougaonika postavljenog u pravcu istok-jugoistok-zapad-severozapad dužine oko 35 km, i najveće širine 26 km.
U administrativno-političkom pogledu, opština Žagubica se graniči sa opštinama: Petrovac, Despotovac, Bor, Majdanpek i Kučevo.
Reljef Homolja odlikuje se zastupljenošću raznovrsnih oblika nastalih kao rezultat složenog delovanja endogenih i egzogenih faktora. Ovo područje odlikuje se raznovrsnošću oblika, jer se radi o brdsko-planinskom području uglavnom krečnjačkog sastava. Zbog toga ima dosta pećina i drugih kraških pojava (jama, ponornica). Najpoznatija jama na teritoriji ove oblasti je Ivkov ponor na Beljanici. Spada u red ponorskih jama jer u njoj nestaju vode ponornice Rečke. Prema dosadašnjim ispitivanjima jedna od najlepših pećina u istočnoj Srbiji je Pogana pećina koja se nalazi na severnoj strani Gornjačkih planina, odnosno u predelu Vranja – u Krepoljinskom ataru. Tu su i dve klisure – Gornjačka i Ribarska o čijim lepotama je dosta pisano jer se smatra da su među najatraktivnijim u Srbiji.
Homolje se nalazi između 44° 05' i 44° 22' severne geografske širine i između 21° 31' i 21° 50' istočne geografske dužine. Ova činjenica, pored ostalih, uslovljava da klima bude umereno kontinentalna. Proleća i jeseni se odlikuju promenljivošću vremenskih prilika, leta su sa dosta stabilnim vremenom i povremenim padavinama, dok su zime dosta duge i oštre. Najhladniji mesec u godini je januar sa srednjom prosečnom temperaturom od skoro -2°S, a najtopliji jul sa prosečnom temperaturom koja je nešto preko 19°S. Najčešći vetar Homoljem duva sa istoka i jugoistoka koji je u narodu poznat kao košava.
Hidrografska mreža Homolja je nejadnako razvijena. Hidrografsku arteriju ove oblasti predstavlja Mlava. Ovo je jedna od najdužih reka u Istočnoj Srbiji, čiju ukupnu površinu sliva u Homolju možemo podeliti na deo koji pripada Žagubičkoj i deo koji pripada Krepoljinsko-krupajskoj kotlini. Mlava nastaje od otoke Žagubičkog vrela i Tisnice.
U hidrološkom pogledu Homolje je veoma interesantno. Rečni tokovi u Krepoljinsko-krupajskoj kotlini, koja se u narodu naziva i Donja reka, su Mlava, Krupajska reka, Breznička reka, Medveđička reka, Dubočica i brojni potoci.
Izvori i vrela se mogu podeliti u tri grupe: normalne, kraške i termalne. Normalni izvori su najbrojniji u ovoj oblasti. Javljaju se u terenima izgrađenim od vododržljivih geoloških formacija. Kraški izvori i vrela izbijaju na površinu iz krečnjačkih pukotina i pećinskih kanala. Jedini intermitentni izvor u istočnoj Srbiji – Homoljska potajnica, na severnom obodu Žagubičke kotline.
Idući od istoka prema zapadu vrela su: Žagubičko vrelo, Belosavac, Suvodolsko i Izvaričko vrelo. Postoje i vrela: Male Tisnice, Lopušnja, vrelo Komnenske reke i Krupajsko vrelo.
Krupajsko vrelo se nalazi ispod zapadnog krečnjačkog odseka Beljanice na nadmorskoj visini od 220m. Smešteno je u ataru sela Milanovca. Ovo vrelo spada u grupu kraških vrela, a temperatura vode kreće se od 9-11°S.
Žagubičko vrelo ili Vrelo Mlave, kako se u narodu još naziva, izbija u krajnjem jugoistočnom delu Žagubičke kotline, na nadmorskoj visini 312m. Samo vrelo ima izgled manjeg jezera, a unutrašnja površina vrela je 655m². Žagubičko vrelo ima zelenu do tamnozelenu boju vode, a temperatura vode kreće se od 9,3- 11°S.
Sva zemljišta homoljske teritorije pripadaju uglavnom automorfnom redu, najkrupnijoj sistematskoj jedinici u klasifikaciji zemljišta ovog dela istočne Srbije. Zemljišta ovog reda odlikuju se normalnim vlaženjem samo pod uticajem atmosferskih padavina. Izuzetak su zemljišta pored Mlave i njenih pritoka, koja se navlažuju pod uticajem dopunske vode iz podzemlja, a ređe i poplava. Nerazvijena ili inicijalna zemljišta zahvataju relativno male površine. Ovoj klasi zemljišta pripadaju u Homolju litosoli (kamenjari), regosoli i koluvijalna zemljišta. Kamenjari se javljaju na više izdvojenih površina, posebno na Beljanici i Homoljskim planinama. Regosoli – nastaju odnošenjem ranije formiranih zemljišta. Koluvijalna zemljišta su najplodnija zemljišta u Homolju koncetrisana oko Mlave i njenih pritoka.
U grupu razvijenih zemljišta spadaju:
- Rankeri – zahvata malu površinu, zastupljeno na Beljanici na visini 1000-1150m.,
- Smonica – karakteriše je visoko produktivna vrednost (prostor između Jošaničke i Vukovačke reke),
- Grejnjača – u atarima Bliznaka i Krupaje,
- Pseudoglej – zastupljeno na različitim visinama i hatarima,
- Rendzine – najrasprostranjenije zemljište je formirano na njima.
Na ovoj teritoriji se ne mogu jasno izdvojiti niti razgraničiti regioni koji se karakterišu posebnim biljnim asocijacijama. Može se izdvojiti travni i šumski pokrivač.
Travni pokrivač – livade i pašnjaci imaju veliku zastupljenost. On je zastupljen od najnižih delova ravni do najviših delova planinskih venaca.
Močvarnu vegetaciju srećemo pored rečnih tokova. Najčešće je čine ševar, trska, barska mlečika, ljutić i barski rastavić.
Dolinske livade – mahom su pretvorene u oranice. Ovde se najčešće javljaju bela detelina, crvena detelina, uskolisna bokvica i dr.
Šumska vegetacija Homolja zastupljena je sa nekoliko tipova. Na vlažnim terenima može se sresti stabla lužnjaka, bresta ili jasena. Tu je i bela vrba, crvena vrba, žuta vrba, crna vrba, bela i crna topola, crna jova i dr. Srednje visine karakterišu hrastove šume. Osim hrasta, tu je i cer, kitnjak, klen, grab, glog i dr. Iznad hrastovih se prostire pojas bukovih šuma koje zahvataju najveće površine u Homolju. Četinarske šume zahvataju male površine.
Homolje se odlikuje posebnim vrstama divljači. Travne površi nastanjuju srne i zečevi čiji je broj u poslednje vreme povećan. Velike štete poljoprivredi nanose divlje svinje i jazavci, a živinarstvu na salašima i lisice. Zastupljene su i životinje: veverica, srna, vuk, fazani...
U istorijskom vremenu ovaj deo naše zemlje naseljavaju Iliri i Tračani. Na području severoistočne Srbije bili su Tribali, tračko pleme koje je živelo u kolibama i sojenicama. U 3. veku pne. došlo je do invazije Kelta. Njih su potisnuli Rimljani. U 2. veku pne. vršili su najezde Goti.
Slovenske grupe naroda naseljavaju se u 5. veku, a polovinom 7. veka dolaze i Srbi iz stare postojbine – iza Karpata.
Tursko osvajanje prouzrokovalo je snažne migracije od juga ka severu. Opustelo Homolje posle velike seobe Srba, naseljava u velikim skupinama kosovsko stanovništvo.
Veliki udeo u današnjoj strukturi stanovništva Homolja, pored srpskog ima i vlaško stanovništvo. O vlasima se do današnjih dana malo pisalo, posebno na ovom prostoru. Uglavnom se podaci o njima mogu sresti u opisu običaja, nošnje i ekonomskog života.
Naselja Površina (km²) Broj stanovnika Prosečna gustina naseljenosti
- Žagubica 189,84 3197 17
- Laznica 74,81 2440 33
- Krepoljin 47,80 1958 41
- Suvi do 91,33 1365 15
- Osanica 66,52 1281 19
- Sige 19,84 935 47
- Milatovac 22,16 913 41
- Krupaja 25,52 766 30
- Jošanica 36.10 708 20
- Milanovac 16,47 595 36
- Selište 61,00 567 9
- Ribare 19,08 542 28
- Vukovac 22,95 519 23
- Bliznak 20,41 412 20
- Izvarica 18,93 396 21
- Breznica 22,37 244 11
- Medveđica 4,76 46 10
Što se tiče broja stanovnika u naseljima opštine Žagubica, iz gore navedene tabele, može se zaključiti da nijedno naselje preko 3200 stanovnika. Najveći broj ima Žagubica, zatim Laznica pa Krepoljin. Međutim, postoje i naselja sa veoma malim brojem stanovnika kao što su: Medveđica, Breznica i Izvarica.
Gustina naseljenosti ovog prostora je veoma mala. Najmanja je u Selištu i Medveđici, a najveća u Sigama i Krepoljinu.
Kretanje stope prirodnog priraštaja odvija se u zavisnosti od stope nataliteta i mortaliteta. Najveći prirodni priraštaj u Homolju zabeležen je u drugoj polovini 19. veka (1881 – 1885g.), kada je iznosio 20,0‰. Od tada je krenuo silaznom linijom, tako da pred Drugi svetski rat pada na 2,0‰. Privremeno se povećava u drugoj deceniji posle rata (do 7,8‰), a zatim se nastavlja opadanje. Nagli pad je usledio posle 1976. godine od kada ne pokazuje pozitivnu vrednost. Tako je 1977. godine prirodni priraštaj iznosio -0,4‰, 1981. godine -0,5‰, a godine 1986. čak -5,9‰.
Nizak nivo prirodnog priraštaja i njegove negativne tendencije deluju primarno na brojno opadanje stanovništva, kao i na ukupne promene u rasporedu i razmeštaju populacije.
Na karakteristike migracije stanovništva utiče znatna zaostalost Homolja u odnosu na susedne oblasti. Pored emigracionog procesa dominantne su i lokalne migracije i to uglavnom iz pravaca seoskih naselja opštine ka Žagubici ili Krepoljinu radi zaposlenja ili iz jednog naselja u drugo zbog sklapanja brakova (ženidbeno-udajne migracije).
Lokalne migracije su najzastupljenije u Homolju jer se 70,8% doseljenog stanovništva selilo u okviru teritorije žagubičke opštine, što je odlika nerazvijenog područja.
Dnevne migracije u Homolju zavise i od rasporeda radnih organizacija, prostornog rasporeda i blizine naselja u odnosu na razvijene centre, razmeštaja prosvetnih, zdravstvenih i javnoupravnih i drugih ustanova i drugo.
Migracije u inostranstvo – zapošljavanje u inostranstvu predstavlja značajnu karakteristiku stanovništva Homolja. Poslednjih godina ove migracije se povećavaju, tako da danas njihov udeo u ukupnom stanovništvu iznosi oko 5%, dok od ukupnog broja radnika na njih otpada preko 25%.
Po popisu od 1981. godine udeo lica u inostranstvu u pojedinim naseljima je znatno veći. U Selištu je iznosio 9,5%, u Medveđici 9,1%, a u Sigama 9% itd.
Vekovna predodređenost Homolja na samostalan život zbog prirodne ograđenosti planinskim vencima, imala je velikog uticaja na proces naseljavanja, na formiranje naselja. Za položaj naselja u ovoj oblasti od najvećeg značaja bile su doline Mlavskih pritoka.
Danas u Homolju postoji 17 naselja. Žagubica je gradsko naselje i opštinsko središte. Krepoljin dobija oblike varošice, dok su preostala naselja seoskog tipa i različitog položaja.
- Žagubica – je najveće i po nizu funkcija najznačajnije naselje Homolja, i njegovo jedino gradsko naselje. Ubraja se u starija naselja Homolja. Izvesno vreme je bila središte Homoljskog sreza i Homoljske banke. Bez obzira što se u prošlosti većina stanovništva Žagubice bavilo poljoprivredom, naselje je dobilo urbani karakter.
- Laznica – položaj Laznice na putu Žagubica – Donji Milanovac povoljan je a aspekta turizma. U prošlosti imala je 46 vodenica (1928) a 1908 godine i parni mlin. Po broju stanovnika dugo je bila prvo naselje Homolja, a sada je na drugom mestu.
- Krepoljin – naselje povoljnog geografskog položaja na putu Petrovac – Žagubica. Bio je središte opštine, do njenog preseljenja u Žagubicu.
- Suvi do – spada u najstarija naseljena mesta Homolja, i ima više faza razvoja. Razvio se u srednjem delu južnog oboda Žagubičke kotline.
- Osanica – se razvila pored srednjeg dela toka Osaničke reke. Ovde živi vlaško stanovništvo, poznato po interesantnim običajima i folkloru. Ubraja se u modernija naselja Homolja.
- Sige – nalazi se u srednjem delu Krepoljinsko-krupajske kotline, na putu Krepoljin – Despotovac. Stočarstvo je dobro razvijeno. Spada u stara naselja i pominje se kao Gornje i Donje Sige.
- Milanovac – nalazi se u blizini sela Sige. U prošlosti se nazivalo Magudica, a današnje ime najverovatnije je dato po Milanu Obrenoviću.
- Jošanica – ubraja se u manja naselja Homolja. Udaljena je 5 km od puta, te ima nepovoljan saobraćajno-turistički položaj.
- Milatovac – razvio se u severnom delu Žagubičke kotline i ubraja se u najstarija naselja Homolja, koje je menjalo lokaciju.
- Ribare – slikovito naselje za koje se zna da postoji od 15. veka. Van glavnog puta je, pa je geografski i saobraćajni položaj nepovoljan.
- Selište – ubraja se u najmlađa seoska naselja Homolja. U prošlosti je bilo u sastavu Laznice, a naseljava ga vlaško stanovništvo.
- Vukovac – je izrazito srpsko naselje. Razvilo se u aluvijalnoj ravni Vukovačke reke, desne pritoke Mlave.
- Bliznak – spada u grupu najmanjih naselja Homolja. Najveći deo atara je pod livadama, pa je stočarstvo razvijeno.
- Izvarica – manje naselje Homolja. Šume, livade i pašnjaci zahvataju 80% atara.
- Breznica – spada u najstarija naselja Homolja. Šume i pašnjaci zauzimaju 80% seoskog atara, što pogoduje razvoju poljoprivrede.
- Medveđica – najmanje seosko naselje Homolja. Položaj ovog mesta se ocenjuje kao nepovoljan. Ima dosta napuštenih salaša.
Homolje raspolaže velikim potencijalom u privrednom pogledu jer u mnogim oblastima može ne samo da zadovolji potrebe svog stanovništva, već i da ostvarene viškove izvozi na druga tržišta.
U uslovima slabe naseljenosti, glavni izvor opstanka doseljenog stanovništva bilo je stočarstvo. Daljim množenjem stanovništva potreba za obradivom zemljom postajala je sve veća. Zemljoradnja se širi, a krče se i nove površine šuma.
U ravnima Žagubičke i Krepoljinsko-krupajske kotline i proširenih delova dolina na izlazu reka u ravni, u ravnim i najplodnijim delovima Homolja, najviše se gaje kukuruz i pšenica.
Na površima i višim terasama prožimaju se stočarstvo, ratarstvo i voćarstvo, odnosno to je reon žitarica, livada, voća.
Pva poljoprivredna grana dobija u značaju tek u posleratnom periodu kad počinje da se razvija na račun stočarstva. Zna se da su se ječam, pšenica, a potom i kukuruz, počeli da se gaje u Homolju znatno kasnije nego u Stigu i Mlavi, gde su ovi usevi naglo dobili u značaju uvođenjem slobodne trgovine stokom 1793. godine.
U ovom delu istočne Srbije bilo je veoma razvijeno. Homolje je oduvek bilo voćarski kraj i voćke su negovane i u starija vremena. Voćarstvo se nikada nije napuštalo, već se stalno razvijalo. Struktura voća ukazuje na pretežno učešće šljiva u odnosu na ostale vrste voća. Zastupljenost vinograda u Homolju je beznačajna jer su prirodni uslovi za gajenje vinove loze veoma nepovoljni.
Privredni značaj šume u Homolju bio je različit. Na šumu se tada gledalo kao na smetnju koju treba otkloniti. Međutim, i pored toga Homolje je, u odnosu na susedne oblasti, i dalje važilo za šumovit kraj u kome je na jednog stanovnika dolazilo oko 1ha šume. Primaran značaj je razvoj ukupnog šumskog fonda imaće bolja zaštita i nega šuma, brže podizanje intezivnih zasada, unošenje četinara i lišćarske šume.
Razvoj industrije u Homolju počeo je u skromnim razmerama tek početkom osamdesetih godina. Deceniju ranije, u okolini Krepoljina otpočela je eksploatacija mrkog uglja. Na teritoriji Homolja, odnosno opštine Žagubica, glavni nosioci privređivanja i razvoja u oblasti industrije su fabrika odlivaka „FOŽ” i IGM „Mermer”.
Ova teritorija je poznata po rudnom bogatstvu. S obzirom da je Homolje u zoni bogatih nalazišta, u njemu su vršena raznovrsna proučavanja, kojima je utvrđena pojava brojnih mineralnih sirovina (ruda gvožđa na istočnom obodu Žagubičke kotline, ruda bakra između sela Vlaola i Leskovca...).
Rudnik mrkog uglja „Jasenovac” lociran je južno od Krepoljina, na području Jasenovca, zaseoka Krepoljina između Siga i Bliznaka.
U poslednjim decenijama zanatstvo gubi korak u odnosu na razvoj drugih delatnosti. Razvoju zanatstva predhodila je domaća radinost. Ona je u početku predstavljala jednu od osnovnih delatnosti, da bi kasnije dobila karakter dopunskog rada, što je zadržala do danas.
Kao privredna grana turizam je na području opštine Žagubica počeo nešto osetnije da se razvija tek poslednjih desetak godina. Izgrađeni su mnogi moteli zahvaljujući radnim organizacijama, a takođe su u planu i novi moteli za izgrađivanje. Budući da je opština Žagubica privredno nedovoljno razvijena i da kao takva ne raspolaže sredstvima za intenzivniji razvoj turizma, buduća orijentacija u razvoju turizma u Homolju treba da se zasniva na seoskom turizmu.
- Ljubiša Radovanović, Milorad Đorđević – Homolje, Žagubica 2000
- Slobodan Mirković – Turistički resursi Homolja i mogućnost njihovog korišćenja, Novi Sad 2003
- Ivan Pujkilović – Svetlo među brdima, Krepoljin 2000
- Ljupče V. Miljković – Homolje – geografska monografija, Novi Sad 1992
