Teorija o etnogenezi Ilira
Teorija o etnogenezi Ilira je teza o Ilirima kao autohtonom elementu na teritoriji Balkanskog poluostrva. Na osnovu Kurganske hipoteze Marije Gimbutas, i uvažavajući mišljenje albanskih i jugoslavenskih arheologa (Milutina Garašanina, Borivoja Čovića), Alojz Benac iznio je teoriju autohtonosti, kojom opovrgava teoriju dolaska Ilira kao gotovog narodnosnog elementa i njihovo stvaranje objašnjava etnogenezom kulturnih elemenata na Balkanskom poluostrvu. Njihovo mišljenje se zasniva na činjenici da nije bilo prekida u kontinuitetu kulturnog razvoja arheološkog materijala između bronzanog i željeznog doba, pa je stoga, u skladu sa teorijom o etnogezi, kultura ilira stvorena na jednom mjestu (Zapadni Balkan) tokom tog vremena.
Teoriju su podržali jugoslavenski i albanski arheolozi ističući činjenicu o kontinuitetu nalaza u područjima kao što su Donja Dolina, Glasinac u srednjoj Bosni, zapadnoj Srbiji i sjevernoj Crnoj Gori i rijeka Mati u Albaniji.
Aleksandar Slipčević prihvata toriju za teritorije Bosne i Hercegovine, zapadne Srbije i Albanije, ali misli da se ne može prihvatiti za područja plemena Liburni i Japodi.
Njemački filolog i historičar Gustav Kossinna, nakon pojave rasizma krajem 19. stoljeća, iznio je nacionalistički nastrojenu tezu po kojoj je pradomovina Indoevropljana današnja germanska (njemačka) teritorija, što je bio temelj za kasnije nacionalsocijalističko viđenje arijevske rase. Bio je proponent ideje o kontinuiranom lokalnom razvoju Praindoevropljana koji je počeo u paleolitu. Nakon toga, došlo je do raseljavanja po Evropi formiranih etničkih cjelina, Kelta, Ilira, Slavena, Tračana i romanskih naroda. Konkretno, Iliri su se na Balkan doselili sa prostora Lužice u današnjoj Njemačkoj. Migracijama su stigli do zapadne Mađarske, gdje okupljaju razna plemena i nastavljaju prema jugu Panonije, gdje oko 1000 god prije n.e. počinje istorija Ilira. Ovakav pristup definirao je evropsku arheološku teoriju i praksu sve do vremena nakon II. svjetskog rata.[1][2]
Praindoevropljani[uredi | uredi kod]
Kurganska hipoteza (poznata i kao Kurganska teorija, ili Kurganski model, ili stepska teorija) definiše pradomovinu Praindoevropljana na prostor evroazijskih stepa sjeverno od Crnog mora i Kaspijskog jezera. Izraz je izveden iz ruske riječi kurgan (курга́н), koja označava tumulus. Tezu je 1950. god. postavila Marija Gimbutas. Ona je definisala i Kurgansku kulturu, čiji je razvoj tekao u četiri faze, vezujući je za bakarno i bronzano doba u IV i III milenijumu prije n.e.[3] Nosioci ove kulture bili su stepski nomadski narodi koji će sa Ponto – Kaspijskih stepa krajem III vijeka početi invaziju na Evropu.
Osobine stepskih naroda[uredi | uredi kod]
Osnovno zanimanje je stočarstvo, koje je zahtjevalo veći prostor i znatno pokretniji način življenja. Pored goveda, gajili su ovce, koze i za neolitski svijet potpuno novu životinju, konja. S njihovim dolaskom vezana je prva pojava zaprežnih kola u Evropi. Bili su dobri poznavaoci zemljoradnje, koja je bila naprednija od neolitske. Znali su za ralo i oranje sa zapregom (volovi), dok je neolitska bila motičarska.
Još prije seobe razvili su drugačiju društvenu organizaciju – patrijarhalni rod. Pokretni način života, borba za prostore, pašnjake i pojila učinile su ih tvrđim, a njihove zajednice borbenijim i zbijenijim. Bili su već naučili da se do materijalnih dobara može doći ne samo radom, već i otimačinom i pljačkom.[4]
U njihovom religijskom sistemu u cjelini, važnu je ulogu imao kult mrtvih. Podizali su velike grobne humke (tumule), a mrtve su oblagali i bojili u oker i sahranjivali u posebno izgrađene grobnice.
David W. Anthony, američki profesor antropologije, tvrdi da je pripitomljavanje konja i izum točka mobilizirao stočarska društva evroazijskih stepa, i da su u kombinaciji sa upotrebom bronzane tehnologije i nove organizacije društva stekli znatnu prednost nad Indo-Evropskom civilizacijom.[5] U njihovom susretu koji je uslijedio, ishod je poznat. Evropljani su, zajedno sa jezikom, primili kulturu stepskih naroda.
Širenje stepskih naroda[uredi | uredi kod]
U posljednjim stoljećima trećeg milenijuma počeli su, najprije postepeno, a zatim sve jače, pokreti stanovništva iz stepa prema Indiji, Iranu, Maloj Aziji (Anadolija) i Evropi (najprije prema Panoniji). Donoseći svoj jezik, način života, religiju i običaje, razarali su osnove neolitskih populacija, bilo putem etničkog miješanja i asimilacije, bilo nasilnim uništavanjem. Njihovi posljednji talasi u prvim stoljećima drugog milenijuma uništili su i zadnje ostatke neolitskih zajednica skoro u cijeloj Evropi. Bio je to period indoevropeizacije europskog kontinenta.
Nestanak neolitskog svijeta na Balkanu[uredi | uredi kod]
Sjeverozapadni Balkan je na početku pošteđen ovih događanja ali je i on na kraju došao na red. Prvi odjek velikih promjena bilo je postepeno doseljavanje između Save, Drave i |Dunava na istoku, te u krajeve donjih tokova Kupe, Une, Sane, Vrbasa i Bosne, pa sve do Alpa, skupina zemljoradnika i stočara, čije ostatke arheologija bilježi kao Lasinjska kultura. Bili su mješavina starih neolitskih stanovnika te oblasti i pridošlih stočara. Veoma brzo ova kultura se urušava i početkom II milenijuma ovo područje pripada jednoj novoj široj kulturnoj zajednici, koju istorija i arheologija nazivaju Vučedolska kulturna grupa. U njoj su snažno prisutni elementi koje su unijeli nomadski doseljenici iz istočnoevropskih stepa.
Njeno širenje se nastavlja dolinama rijeka duboko u planinsku oblast, a putem od Ljubljane dolazi i na obale Jadranskog mora. Naročito su gusta njihova naselja u dolini Sane. U XIX stoljeći prije n.e. dolinom Lašve dolaze i do centralne Bosne gdje u Debelom Brdu osnivaju dugotrajnije naselje, sa proizvodnjom predmeta od bakra.
Istovremenoje istočna Bosna doživjela pravu invaziju nomadskih stočara, u dva uzastopna talasa iz Panonije, koje arheologija poznaje kao Badenska i Kostolačka grupa. Predhodno su u Podunavlju uništilila skoro sva neolitska naselja, a stanovništvo pobili i rastjerali. Istu sudbinu su doživjela i brojna naselja Vinčanske kulture u istočnoj Bosni: Tuzla, Gornja Tuzla, Koraj, Matić kod Tolise, Gornja Slatina kod Gradačca, oko Gračanice, Doboja i Dervente.[6] Velika neolitska sela, bez šančeva i bedema, bila su privlačan i lak plijen. Tragovi ovih događanja ostala su i u Crnoj Gori, Hercegovini i Dalmaciji. Nestao je |neolitski svijet u sjeverozapadnom Balkanu.[7]
Proces etnogeneze[uredi | uredi kod]
U burnom procesu indoevrpeizacije, u Podunavlju i na Balkanskom poluostrvu, umjesto neolitskih varijanti, postepeno se izdvajaju grupacije sa jasnim karakteristikama koje su pristigle sa stepskim narodime: badenska, kostolačka, vučedolska i grupa Belotić – Bela Crkva.
Početkom II milenijuma počeo je proces etnogeneza novonastalih grupacija, koji se može podijeliti u četiri faze:[8]
- prva - stvaranje osnovnog substrata u kojem su učestvovale eneolitske nove grupacije na Balkanu nastale nakon završetka neolita: (badenska [9] kostolačka, vučedolska grupa, grupa sa vrpčastom keramikom) - to su Prediliri
- druga – mirni razvoj supstratnih elemenata, uz određeni kulturni uticaj iz Podunavlja, Karpatske oblasti i istočnog Balkana – to su Protoiliri
- * treća – to su kretanja kao posljedica seobe naroda sa prostora Kulture polja sa urnama koja su dovela do pojačanog prerastanja pojedinih zajednica u veće skupine – to su Prailiri[10] U ovoj fazi dio Ilira, prvrnstveno između Drave i Save je pao pod potpuni uticaj Kulture polja sa urnama, pa će njihova daljnja geneza dovesti do stvaranja plemenskih zajednica pod imenom Panoni, kao što su:Segestani, Kolapijani, Breuci,...Jedan dio autora naziva ih ilirsko - panonskim plemenima (Mezeji, Japodi.
- četvrta – ilirska epoha željeznog doba u kojoj su čvršće došle do izražaja plemenske zajednice (Autarijati, Desidijati, Dalmati...), čija su imena poznata iz historijskih izvora.[11]
Prediliri - stvaranje osnovnog substrata[uredi | uredi kod]
Početak etnogeneze i stvaranje osnovnog substrata, odvijalo se u dvije oblasti: jedna je područje od rijeke Vojuše do rijeke Mati u Albaniji, a druga je područje istočne obale Jadranskog mora i njegovog zaleđa.
U stvaranju ilirskog substrata prve (uže) oblasti učestvovali su elementi neolitske i eneolitske grupe Maliq, elementi badenske i kostolačke grupe pristigli preko centralnog Balkana i Pelagonije, vjerovatno i neki elementi Vučedolske kulture i vrpčaste keramike i neki elementi iz epirsko-makedonsko-egejske oblasti.
U stvaranju ilirskog substrata druge (šire) oblasti učestvovali su elementi hvarsko-lisičićke grupe i jadranske komponente Vučedolske ili Ljubljanske kulture (sa elementine kulture zvonastih pehara). Prava indoeuropeizacija u drugoj oblasti se osjeća u prisustvu vrpčaste keramike (Ljubomir kod Trebinja, Rumin-Bitelić kod Sinja), a možda i u elementima prave Kurgan IV kulture sa istoka.
Jedan dio starog neolitskog stanovništva preživio je propast vlastitog svijeta i uključio se nove ljudske zajednice, prihvatajući njihov način života. Ovi ljudi nisu preživjeli samo fizički, nego su uspjeli sačuvati dio kulturnih tekovina i predati ih svojim nasljednicima i svojim novim saplemenicima. Zbog toga se Vinčanska, Butmirska i hvarsko-lisičićka komponenta javljaju u dekorativnoj umjetnosti bronzanog doba balkanskih oblasti[12]. To je doba Predilira.
Protoiliri - neprekidnost kulturnog razvoja[uredi | uredi kod]
Nakon formiranja, novonastale grupacije nastavljaju mirni razvoj u trajanju od oko 500 god. Na cijelom prostoru zajedničko im je sahranjivanje u tumule. U tom periodu jasno se uočava prelaz iz vučedolskog perioda u doba Cetinske kulture,[13] kulture bronzanog doba i datirane u vrijeme 1900. – 1600. god. prije n.e. Bila je raširena u Dalmaciji i Hercegovini i bližem zaleđu. Nalazišta su pronađena i na otocima i cijeloj obali istočnog Jadrana. Grobovi se nalaze u kamenim tumulima, što je zajedničko za cijeli Balkan, a dio kulture stepskih naroda. Kod inhumacije imaju oblik kamene škrinje, kod incineracije ostaci pokojnika položeni su u glinene posude[14]
Jedan od najvažnijih elemenata za etničko opredijeljenje je jezik. Ovaj element kod Ilira nedostaje, što je ogroman nedostatak prilikom etničkih razmatranja. To ne znači da ove grupe nisu imale neki zajednički jezik, ali one nisu ostavile dokumentaciju o oblicima riječi i sintaksi.[15]
Prailiri[uredi | uredi kod]
Viševjekovni mirni period prekinut je burnim gogađajim oko 1300. god. p.n.e. Nekoliko stoljeća mirnog razvoja doveo je, naročito u Podunavlju i Panoniji, od Karpata do Alpa, do povećane proizvodnje oružja kojim su osim plemenskih vođa bili naoružani i mnogobrojni ratnici. Sredinom XIII stoljeća krenule su velike mase u raznim pravcima, a najviše na Apeninsko poluostrvo i južni Balkan. Došlo je i do naseljavanje velike mase na ravničarske prostore južno od Save. Djelimično je naseljen središnji planinski prostor. Tragovi naseljavanja su potvrđeni dubokim zemljanim jamama sa urnama pokojnika.
Pojas uz jadransku obalu, područje Neretve, jugoistočna Bosna, Crna Gora i Albanija nisu ni osjetili ovu najezdu iz Podunavlja.
Primjetan je veliki broj na isti način podignutih naselja gradinskog tipa koje su se nastavile graditi i u željeznom dobu.[16] Mnoge su dočekale i rimski period. Došlo je i do pojačanih trgovinskih veza i znatne vlastite proizvodnje metalnih proizvoda.
Opšte karakteristike ovog perioda su: teritorijalna i društvena stabilizacija, ekonomski napredak, jačanje plemenskih zajednica i njihovo povezivanje, snažniji razvoj vlastite proizvodnje metalnih proizvoda u lokalnim radionicama.[17] Jedna od najvažnijih posljedica je izdvajanje nekoliko posebnih regija, svaka sa svojim osobinama materijalne i duhovne kulture. Pokazaće se da u željeznom dobu sve te regija pripadaju velikim plemenskim organizovanim zajednicama koje poznaju i pisani izvori: Liburni, Japodi, Dalmati, Desidijati, Autarijati... – za koje se može reći da su Prailiri.
Iliri[uredi | uredi kod]
Plemenske zajednice svoj razvoj u željeznom dobu nastavljaju uz uticaj Kelta i njihove Latenske kulture sa sjevera i mediteranskog svijeta sa juga (helenizacija).
Trgovačke veze sa grčkim svijetom (kontinentalna Grčka i njene kolonije u južnoj Italiji) uspostavljene su najkasnije do VI stoljeća. Uvoze se razne vrste nakita (narukvice, privjesci, fibule, perle), bronzano i srebreno posuđe, keramičke posude ukrašene metalnim aplikacijama i oružje (šljemovi, knemidle, koplja, mačevi). Kneževski grobovi na glasinačkom području obiluju ovim predmetima.
Helenski svijet utiče na Daorse da izgrade naselje Daorson od uredno klesanih i složenih kamenih blokova, sličan grčkim gradovima toga doba. Daorsi su kovali i vlastiti novac.
Religijski kultovi Silvana Silvestrisa i Dijane iz duboke ilirske prošlosti su se antropomorfno počeli prikazivati tek u rimsko doba (bar prema arheološkim nalazima). Ljudski lik Silvana je predstava grčkog boga Pana, a Dijana je predstavljena kao Artemida.
Paralelno s tim trgovačkim otvaranjem prema Mediteranu, na području od Neretve do Vojuše u Albaniji dolazi do formiranja višeg i organizovanijeg načina života, prvog plemenskog saveza po uzoru na grčke polise, a početkom 4. st. i do prerastarnja plemenskog saveza u prvu ilirsku državu sa kraljem kao vladarem. (gr. - ho tön Illyriön basileüs ili latinskom - rex Illyriorum). Država je kovala svoj novac.
Zajedničko ime skupine plemena koje su formirale državu, u grčkim pisanim dokumentima bilo je - Iliri.[18] Ilirsko ime se zatim širilo do Neretve, pa preko Cetine do Istre.[11] Ime će do Dunava proširiti Rimljani tokom svojih imperijalističkih osvajanja.[19]
Proces formiranja plemena u najvećem dijelu sjeverozapadnog Balkana tekao je na sličan način i zato se mora računati sa određenim stepenom bliskosti (jezičke i kulturne) među plemenskim skupinama ovog prostora.[20] Samo tako može se objasniti zajedničko ime koje su im dodijelili Grci, i osjećaj pripadnosti tih plemenskih skupina jednoj široj ilirskoj zajednici.
Dolazak vojnički dobro organizovanih Kelta u Panoniju snažno se osjetio u sjevernoj Srbiji i Pomoravlju. Njihovim uticajem raspao se plemenski savez Autarijata, a Glasinačka kultura se ugasila. Plemena u sjevernoj Bosni i području Japoda prihvatili su neke oblike keltskog oružja, posude urađene na lončarskom kolu i dio nakita koji su i sami proizvodili u lokalnim radionicama.
Počev od 230. god. p.n.e. pa do 9. god. n.e. Iliri su vodili ratove sa rimljanima u nastojanju da sačuvaju svoju nezavisnost i identitet. Te godine postali su dio Rimskog carstva. U narednih nekoliko vjekova nestaće njihov jezik i njihovo ime. Do danas je ostalo jedino ime Dalmacija za područje istočne jadranske obale, po plemenu Dalmati.
Reference[uredi | uredi kod]
- ↑ Mentorica: Jasna Šimić -Seobe Indoeuropljana: Korijeni modernih jezika Sveučilište u Osijeku Filozofski fakultet
- ↑ Ramona Felinger - INDOEUROPEIZACIJA U ARHEOLOŠKOM I LINGVISTIČKOM KONTEKSTU, SVEUČILIŠTE U ZAGREBU, FILOZOFSKI FAKULTET, Odsjek za arheologiju, Zagreb, 2018
- ↑ „Iliri”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Čović, 1976
- ↑ Kenneally, Christine (2 March 2008). „The Horse, the Wheel, and Language – David W. Anthony – Book Review”. The New York Times. Pristupljeno 16 January 2017.
- ↑ Čović, 1976, s.75
- ↑ „Alojz Benac – (Osvrt na: Milutin Garašanin, PRAISTORIJA NA TLU SRBIJE, Beograd, 1973)”. ANUBiH Naše starine 1973. Arhivirano iz originala na datum 2021-09-16. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Alojz Benac - Prediliri, prailiri, protoiliri, neki novi aspekti.”. Djela Akademije BiH, Sarajevo 2004. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Badenska kultura, Filozofski fakultet Mostar, 2013
- ↑ „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA - Doba ratnika”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ 11,0 11,1 „Salmedin Mesihović, Amra Šačić -HISTORIJA ILIRA”. Univerzitet u Sarajevu. 2015. ISBN 978-9958-600-65-4. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Čović, 1976, s.94
- ↑ Mario Damjanović (diplomski rat) - Cetinska kulturna skupina
- ↑ „Brunislav Marijanović: CETINSKA KULTURA - RANA FAZA, SAMOSTALNA KULTURA ILI INTEGRALNI DIO ENEOLITIKA”. Filozofski fakultet Zadar. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Alojz Benac – O identifikaciji ilirskog etnosa”. ANUBiH Naše starine 1973. Arhivirano iz originala na datum 2021-06-22. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Borivoj Čović –Posuška kultura”. ANUBiH, Sarajevo. 2012. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Čović, 1976, s.110
- ↑ „Faluna Papazoglu - Poreklo i razvoj ilirske države”. ANUBiH - KNJIGA XXX , CENTAR ZA BALKANOLOŠKA ISPITIVANJA Knjiga l. SARAJEVO, 1969. Arhivirano iz originala na datum 2020-07-14. Pristupljeno 9. 2. 2018.
- ↑ „Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA”. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, 1988. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „J.P. Mallory, D.Q.Adams - Ilirski jezici, srana 287 - Glasinac culture, 225”. Encyklopedia of Indo – Euroepan culture, 1997. Pristupljeno 9. 2. 2017.
Literatura[uredi | uredi kod]
- M. Suić – Ilyrii proprie dicti, Godišnjak Sarajevo 1976
- Čović, Borivoj (1976). Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA. Veselin Masleša, Sarajevo.[mrtav link]
- Anthony, David (2010). The Horse, the Wheel, and Language How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Winner of the 2010 Book Award, Society for American Archaeology.
- Borivoj Čović - Eneolitski supstrat, Praistorija jugoslavenskih zemalja, IV. Bronzano doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Sarajevo, (1983), 103 – 112.
- Stojan Dimitrijević - Problem eneolita na istoĉnoj jadranskoj obali, Praistorija jugoslavenskih zemalja, III. Eneolitsko doba, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i
- Hercegovine, Sarajevo (1979), 367 – 379.
- Marijanović, Brunoslav (2017). Prvi nalazi eneolitičkih idola u Dalmaciji. Sveučilište u Zadru.
- Marijanović, Brunoslav (1997). Vučedolska kultura na istočnoj jadranskoj obali. ANUBiH, Godišnjak, knjiga 28.[mrtav link]