Gotika
Za ostala značenja, vidi Gotika (razvrstavanje).
Gotika je stil u umjetnosti koji je trajao oko tri stotine godina, za kasnog srednjeg vijeka tokom 13. i 14. vijeka. Stil se u pojavio u Francuskoj sredinom 12. vijeka u arhitekturi kao novi način oblikovanja sakralnih objekata.
Gotika se kao umjetnički stil razvila u Francuskoj iz romaničke umjetnosti sredinom 12. vijeka, kao novi stil gradnje crkvenih objekata. Iz Francuske se taj stil proširio na sve zemlje zapadne Evrope, i postao dominantan umjetnički stil sjeverno od Alpa. S južne strane Alpa, - gotika nije imala toliku popularost i nije toliko dugo trajala.
Isprva stil ograničen samo na gradnju katedrala, gotika se do kraja 14. vijeka razvila u mnogo svjetovniji umjetnički smjer poznat pod nazivom međunarodni stil ili internacionalna gotika. Ovaj se stil nastavio do kasnog 15.vijeka kad ga je zamijenila renesansa.
Vremensko trajanje gotike nije bilo svuda isto, primjerice dok se u Italiji već od 14. vijeka javljaju ideje humanizma i individualizma svojstvenih ranoj renesansi počevši od Petrarke, u Engleskoj i Njemačkoj je gotika ostala dominatni stil sve do 17. vijeka. U Španjolskoj se gotika isprepliće s maurskom umjetnošću i stvara čudesne simbioze.
Pored arhitekture, gotička umjetnost se odrazila i na skulpturu i slikarstvo (vitraji, freske, oltarne pale i iluminirani rukopisi).
Gotičku umjetnost karakterizira kao i romaničku - jasnoća narativnosti, kroz sve vidove umjetnosti uvijek se nastojalo "jasno opisati prikazani događaj", bilo da se radi o vjerskom, ili događaju iz običnog života. No za razliku od romanike gotika postaje puno humanija i bliža običnom čovjeku. Za gotike se razvija kult Bogorodice koja nije više ukočena [[bizantska ikona, već brižna majka koja nježno grli svoje djetešce. Marija je kao žena blaža, i uzet će vjernika u zaštitu. Romanika je puno više prikazivala prizore koji su trebali zastrašiti još tada mnogobrojne nevjernike poput scena iz Pakla i Strašnog suda, sa neumoljivim Bogom kao vrhovnim sucem. Religijski prizori često su uključivali i prizore iz prirode, poput alegorija, prikaza mjeseci, zodijakalnih znakova, sezonskih poljoprivrednih radova i sličnoga.
Svjetovna umjetnost jačala je pod utjecajem razvoja gradova, trgovine i ekonomije, što je omogućilo bogatijem sloju da naručuje izradu zavjetnih skulptura, oltarnih pala ili iluminiranih rukopisa. Povećanje broja pismenih ljudi, odrazio se i na književnost koja se počela baviti svjetovnim motivima. Novi način organiziranja poput zanatskih cehova okupio je i evidentirao sve umjetnike koji su bili smatrani vještim majstorima, samo zahvaljujući tome danas znamo imena brojnih gotičkih majstora.
Naziv "gotička umjetnost" je u početku korišten kao sinonim za "barbarsku umjetnost", na koju se u Toskani na početku 16. vijeka, gledalo kao nešto negativno, jako nerafinirano i barbarsko. Za talijane onog vremena taj stil im je bio previše udaljen od estetskih proporcija i oblika klasične umjetnosti Starog vijeka, koju su oni počeli ponovo obožavati. Sam naziv je izgleda djelo talijanskog arhitekta i historičara Giorgio Vasarija[1] koji je termin gotika počeo upotrebljavati već 1530., nazvavši gotičku umjetnost "monstruoznim barbarskim neredom.[2]
Protutip prve gotičke građevine bila je pariška crkva Saint Denis, koju je oko 1140. godine dao izgraditi opat Suger, a zatim katedrala u Chartresu. Zapadni portal katedrale iz Chatresa dekoriran skulpturama burgundskih majstora, označio je početak novog razdoblja gotike (klasična gotika) u kojem je stil dosegao svoju zrelost, harmonički spajajući arhitekturu i skulpturu u jednu cjelinu.
Ranija romanička crkvena arhitektura bila je obilježena velikim masivnim plohama i sva pomalo zbijena. Nasuprot tome, gotička arhitektura stremila je u visinu, nema više velikih zidnih ploha, one su razbijene elegantnim lukovima i stupovima, a efekt takvog oblikovanja davao je dajam - "nedokučivog prostora". Sve to bilo je omogućeno novim arhitektonskim elementima; poput rebrastog križnog svoda, prelomljenih lukova i snažnih kontrafora, koja su omogućila gradnju u dotad nezamislive visine, ali i same po sebi naglašavali visinu građevina. Važnu ulogu u gotičkom prostoru imaju visoki prozori dekorirani Vitrajima, koji ispunjavaju prostor crkve svjetlošću mističnom raznobojnom svjetlošću.
Rana gotika obuhvaća razdoblje 12. i početka 13. vijeka a obilježena je jasnoćom, čistoćom i disciplinom arhitektonskih okvira, koji se još oslanjaju na romaničku tradiciju. U zreloj gotici dolazi do postupne dominacije skulpture u odnosu prema arhitekturi.
Kasna gotika od 14. vijeka nadalje, donosi gubitak ravnoteže u odnosu konstrukcije i dekoracije. Obilježena je pretrpanošću ukrasima, pojavljuju se ukrasi u obliku plamena ("plamena gotika"), cvjetova ("cvjetna gotika") i sl. Venecija 15. vijeka primjer je talijanske cvjetne gotike, bazirane na romaničkoj arhitekturi koja je "razbijena" mnoštvom ukrasa, detalja, kao i zvjezdastim i mrežastim svodovima.
Najvažnija klasična gotička umjetnost prisutna je na skulpturama koje ukrašavaju zidove katedrala poput Portala kraljeva (Katedrala u Chartresu). Skulptura koja je u doba romanike i rane gotike bila potpuno u funkciji arhitekture, za gotike se polako oslobađa iz arhitektonskog okvira i dobiva sve veći značaj. Crkvena skulptura najčešće prikazuje tri glavna motiva: svakidašnji život (godišnja doba, mjeseci važni za poljoprivredu); moralni život (borba kreposti i mana), i misaoni (slobodni život, preuzet iz antike). Skulpture svetaca, kraljeva, alegorijskih i drugih likova na portalima katedrala daju najbolji primjer umjetničkog razvoja koji je prethodio potpunom oslobađanju skulpture u renesansi.
Kiparski motivi gotike su prvenstveno ograničeni na crkvenu skulpturu s religijskim i moralizatorskim prizorima. No ovo doba donosi i pojavu prvih individualnih portreta i autoportreta, najčešće crkvenih građevinara i kipara te pokrovitelja umjetnosti. Ljudske figure se prikazuju sa sve većim realizmom, a prigušen utjecaj klasične antičke umjetnosti vidljiv je u ekspresivnosti izraza, naglašavanju emotivnog stanja i u pažljivom oblikovanju draperija prikazanih likova.
- Saint Denis, Pariz, 12. vijek
- Notre-Dame, Pariz, 12. vijek
- Katedrala u Chartresu, 12. -13. vijek
- Katedrala u Reimsu, 13.vijek
- Katedrala u Salisburyju, 13. vijek
- Krstionica u Pisi, Nicola Pisano 13.vijek
- Santa Croce, Firenza 13.vijek
- Katedrala u Naumburgu, Majstor iz Naumburga 13. vijek
- Katedrala u Bambergu, 13. vijek
- Ca d'Oro, Venecija, 15.vijek
- Reljefi na vratima Krstionice, Firenza Lorenzo Ghiberti 1401.-02.
- Kupola katedrale u Firenci, Filippo Brunelleschi 15. vijek
Slikarstvo rane gotike obilježeno je isprva sporim razvojem, većinom se svodilo na oslikavanje i izvođenje vitraja koja je potisnula prijašnje iluminacije samostanskih rukopisa. Oslanjajući se na romaničku tradiciju i pod utjecajem crkvene skulpture, u vitrajima se razvio plošni, ornamentalan stil bez trodimenzionalnosti.
Tokom 13. vijeka po francuskim samostanima se razvio "elegantni stil" iluminiranja molitvenika, najveća novina tog stila je bila u prikazu ljudskih figura, koje se oslikavaju sa sve više pažnje i detalja, i nisu više plošne, već im se naglašava i volumen. Za razliku od Francuske, slikarstvo Italije toga vremena, obilježeno je "novobizantskim" stilom koji je uslijedio nakon križarskog osvajanja Carigrada 1204, kad su mnoge grčke ikone i slikari dospjeli u Italiju.
Preokret u talijanskom slikarstvu donosi slikar Giotto di Bondone u 14. vijeku. Već su njegovi prethodnici; Cimabue i Duccio, krajem 13.vijeka počeli prirodnije oslikavati svoje likove, naglašavajući voluminoznost njihovih tijela i time dodavali i treću dimenziju. No Giotto je definitivno prekinuo sa dotadašnjom načinom slikanja, sa ptičjom, obrnutom i hijerarhijskom perspektivom, i uveo novu narativnost u oslikavanje vjerskih prizora. On na svojim freskama dobija privid dubine prostora, položajem i veličinom ljudskih figura, naglašavajući time prostorne planove slike. Giotto je iza sebe ostavio bogat opus fresaka po brojnim crkvama od Firenze, Padove do Assisija i izvršio presudan uticaj na kasnije generacije slikara.
Slikari srednje i sjeverne Evrope preuzeli su od talijanskih umjetnika narativnost, prikaze krajolika i prostornost slike.
Francusko gotičko slikarstvo početka15. vijeka obilježili su Flamanci, braća iz Limbourga koji su bogato oslikali molitvenik vojvode od Berryja (Tres riches du Duc de Berry). Pritom su vrlo detaljno prikazali kalendarske mjesece sa svim popratnim ljudskim radovima i promjenama prirode.
Oko 1400.godine u Europi se spajanjem sjevernih i talijanskih tradicija razvio tzv. međunarodni stil (ili gotički humanizam), koji je obuhvaćao slikarstvo i kiparstvo. Taj stil karakterizira naturalizam prikaza s naglašavanjem detalja, važnost dubine prostora te meko oblikovanje ljudskih figura i draperija. Najznačajniji talijanski slikar međunarodnog stila bio je Gentile da Fabriano, koji je uz naturalizam detalja i elemente fantastičnog, unio i novu upotrebu svjetla na slici.
