Štajnbas-Šipadove pruge
Štajnbasove pruge ili Šipadove pruge bile su šumske pruge u privatnom vlasništvu na teritoriji današnje Bosne i Hercegovine, i služile su za eksploataciju šumskog bogatstva, kao i za putnički saobraćaj. Izgrađene su u vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini.[1] Glavna pruga bila je na relaciji Prijedor – Srnetica – Knin u dužini od 230 km, sa krakom Srnetica – Jajce u dužini 107 km.
Štajnbasova željeznica proizvedena je u njemačkom preduzeću Krauss-Maffei 1904. god. Čitava željeznica imala je oko 400 km šumskih pruga sa 33 lokomotive, oko 500 teretnih, te 60 putničkih vagona, 18 drvenih tendera za vodu i potrebne radionice za održavanje lokomotiva i pruge. Bila je to uskotračna pruga koja se razlikovala od pruge kojom je išao legendarni "Ćiro". Ova pruga imala je razmak između šina 760 mm, dok je popularni "Ćira" imao razmak od 660 mm.
Krajem 19. vijeka na planinama Bosne i Hercegovine počela je velika eksploatacija šumskog bogatstva. Benjamin Kalaj, austro-ugarski ministar finansija, zadužen za upravljanje Bosnom i Hercegovinom, je uspio da uz pomoć kreditnih sredstava i koncesija, u cilju što efikasnije eksploatacije, značajno privuče jedan broj investitora. Oko rijeke Sane, eksploataciju je organizovao bavarski industrijalac Otto von Steinbeis (Štajnbas). On je sklopio ugovor sa Zemaljska vladaZemaljskom upravom u Sarajevu 1892. godine na rok od 20 godina, a ugovorom od 1899. godine produžena mu je koncesija na narednih 10 godina.
U početku se nije moglo pristupiti eksploataciji šuma u većim razmjerama zbog nedostatka potrebnih komunikacija. Da bi se to postiglo, Steinbeis i ostali investitori izgradili su mrežu šumskih željeznica koja je pred kraj austrougarske uprave, krajem 1916. godine na podrucju današnje Bosni i Hercegovini, bila dužine oko 1220 km.
Izgradnja Štajnbasove željeznice počela je 20 marta 1902. god. na relaciji od Knina do Oštrelja u dužini 102 km. U Kninu je već postojala pruga normalnog kolosjeka do Šibenika. Kroz Bosnu i Hercegovinu pruga je građena po standardu Bosanskohercegovačke Državne Željeznice (od 1895 Bosnisch-Herzegowinischen Staatsbahn - BHStB), a od 1908 Bosanskohercegovačke Zemaljske Željeznice (Bosnisch-Herzegowinische Landesbahnen - BHLB). Izgradnji su se protivili u Mađarskoj, smatrajući da se favorizuje Austrija. Slijedeće godine pruga je produžena do Srnetice. Tokom 1905. god, izgrađen je krak do Gornjeg Ribnika u dužini od 62 km. i krak u dužini od 57 km. prema Čardaku (početak pruge do Jajca). U 1910. god. na relaciji Knin - Oštrelj uveden je i poštanski vagon. Prugu do Prijedora Štajnbas je otvorio 21. maja 1913. god.
Zbog rastućeg straha od ulaska Italijana u rat i mogućnosti gubitka jadranske obale, glavnokomandujući austrougarskih snaga u Bosni naredio je spajanje Štajnbasove pruge sa željeznicama Bosne i Hercegovine. Zbog toga je pruga produžena od Čardaka (sada kao vojna pruga), pa kompletan dio Srnetica – Jajce pušten u saobraćaj 10. 1. 1916. godine. Željezničke stanice na relaciji Jajce – Srnetica bile su: Jajce – Plivska Jezera – Jezero – Volari – Šipovo – Sokolac – Pliva – Podovi – Čardak – Podgora – Mlinište – Ovčara – Lisina – Tisova Kosa – Kurijeva Kosa – Potoci – Srnetica. Za potrebe ove pruge u prigradskom dijelu Jajca sagrađena je još jedna zgrada željezničke stanice, kasnije poznata pod nazivom ŠIPAD-ova stanica. Izgradnjom ove zgrade Jajce je dobilo dvije zasebne željezničke stanice.
Versajskim mirovnim ugovorom iz 1920. god. i raspadom Austro-Ugarske, Štajnbasov koncern prelazi u vlasništvo novostvorene Kraljevine SHS. Ovo je preduzeće u avgustu 1919. preimenovano u ŠIPAD (Šumsko industrijsko privredno akcionarsko društvo). Krajem 1930-ih godina ŠIPAD je bio među nekoliko najvećih firmi u oblasti drvne industrije u Evropi. U Oštrelju je bila direkcija. Eksploatacija šume dovela je do nastanka i razvoja nekoliko naselja, sa po nekoliko stotina (hiljada) stanovnika:
- Oštrelj, u kojem je bila Šipadova direkcija željeznice
- Potoci,
- Srnetica, sa osnovnom školom, ambulantom sa tri ljekara i apotekom.
U njima ŠIPAD je imao nekoliko većih i manjih radionica i pogona: kovačnicu, ložionicu za održavanje lokomotiva, stolarsko-tesarsku, sedlarsku radionicu, električni mlin, dizalicu za pretovar balvana i električnu centralu. Naselja su raspolagala i voznim parkom za eksploataciju šume, veterinarskom ambulantom, raznim magacinima — skladištima sa ljudskom i stočnom hranom, raznim tehničkim materijalom, rezervnim dijelovima, alatom, mazivom i gorivom i eksplozivom.
Nakon poraza Jugoslavije u Aprilskom ratu 1941. god. Štajnbasova željeznica je zajedno sa cijelom bosanskohercegovačkom željeznicom prešla u vlasništvo Hrvatske državne željeznice (HDŽ). Sekcija Knin - Drvar bila je pod upravom italijanskih okupacionih snaga.
Tokom Narodnooslobodilačke borbe partizani su u nekoloko navrata koristili željeznicu:
- u vrijeme ustanka 1941. god.
- u vrijeme Prvog zasjedanja AVNOJ-a, druga polovina 1942. god.
- u vrijeme Drugog zasjedanja AVNOJ-a krajem 1943.
- krajem 1944. god.
U ovom periodu šumarstvo je sve više investiralo u putne komunikacije i auto prevoz, pa postepeno dolazi da prestanka rada pojedinih dionica ŠIPAD-ovih pruga. Na dan 1. 06. 1969. obustavljen je saobraćaj na dionici Srnetica - Šipovo, a 1.06. 1975 i na najvećem dijelu pruge, od Prijedora do Drvara. Posljednja dionica od Drvara do Ličke Kaldrme zatvorena je 28. maj 1978, kada se u Jugoslaviji željeznički saobraćaj skoro u cjelosti odvijao na prugama normalnog kolosjeka.
Tokom izgradnje i austrougarske eksploatacije na ovim prugama saobraćale su parne lokomotive germanskog porijekla. Među najbrojnijima su bile lokomotive: "Weitzer", "O&K - Orenstein & Koppel OHG", "Maffei", "Krauss", "Krauss-Maffei AG", "Jung-Jungenthal GmbH" i još nekih drugih proizvođača. Pored ovih lokomotiva u Šipadovom periodu saobraćale su i novije lokomotive češkog porijekla "Škode" i po koja domaća parnjača "Đuro Đaković".
Šipadove željeznice radile su do 70 –tih godina 20 –og stoljeća, kada su, zbog nerentabilnosti, prestale sa radom:
- Promet na uzanoj pruzi Knin – Lička Kaldrma je obustavljen 29.11.1948.
- Promet na uzanoj pruzi Prijedor - Drvar je obustavljen 1.6.1975.
- Promet na uzanoj pruzi Licka Kaldrma - Drvar je obustavljen 28.5.1978.
Za nacionalni spomenik BiH proglašeno je nekoliko građevinskih objekata i lokomotiva:
- Zgrada željezničke stanice Šipad u Jajcu[2]
- Zgrada željezničke sekcije u Prijedoru[3]
- Zgrada stare željezničke stanice (Sanski Most)[4]
- Titov voz na Oštrelju, sa lokomotivom oznake znov n. 12 Maffei 2438/1904. Proizvedena je u njemačkom preduzeću Krauss-Maffei 1904. godine. Lokomotiva je imala maksimalnu brzinu 25 km/h. Oznaka osovina po njemačkoj notifikaciji bila je B´Bt-n4v(12). Vozila je isključivo na Steinbeisovim/Šipadovim prugama.[5]
- Parna lokomotiva u Jajcu, poznata kao Mala partizanka, proizvedena početkom XX vijeka u fabrici lokomotiva Krauss&Co u Lincu u Austriji.[6]
- Fevzija Ajdin, Historija željeznica Bosne i Hercegovine, Nacionalna univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovina, Sarajevo, 2006.
- Dževad Juzbašić, Izgradnja željeznica u BiH u svijetlu austrougarske politike od okupacije do kraja Kallayeve ere. Akademija nauka i umjetnosti BiH Sarajevo, 1974.
- ↑ „Zgrada željezničke sekcije u Prijedoru”. Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 13. 11. 2018.[mrtav link]
- ↑ „Zgrada željezničke stanice Šipad”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH. Pristupljeno 9. 2. 2017.[mrtav link]
- ↑ „Zgrada željezničke sekcije u Prijedoru”. Komisija za nacionalne spomenike. Pristupljeno 13. 11. 2018.[mrtav link]
- ↑ „Zgrada željezničke sekcije u Sanskom Mostu”. Komisija za nacionalne spomenike. Arhivirano iz originala na datum 2020-06-06. Pristupljeno 13. 11. 2018.
- ↑ „Partizanski voz na Oštrelju”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Arhivirano iz originala na datum 2021-02-13. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Lokomotiva u Jajcu”. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika. Pristupljeno 9. 2. 2016.[mrtav link]
- Štajnbasove pruge
- Pruga Oštrelj-Srnetica-Gradac 8-mm-film iz 1969. god, UNRRA-Lokomotiva.
- Ložionica u Ostrelj 8-mm-film iz 1969. god, Mallet-Lokomotiva.
- Pruga Drvar-Ostrelj 8-mm-film iz 1969. god, UNRRA-Lokomotiva..
- Ložionica u Drvaru 8-mm-film iz 1969. god,, UNRRA-Lokomotiva..
