Odluka o privremenoj zabrani povratka kolonistima
Odluka NKOJ o privremenoj zabrani vraćanja kolonista na njihova prijašnja mesta življenja, poznata i kao Odluka br. 153, bila je uredba posleratnih jugoslovenskih vlasti donešena 6. marta 1945. godine.[1]
Tom odlukom su vlasti nove Demokratske Federativne Jugoslavije svim kolonistima privremeno zabranile povratak na Kosovo, Metohiju, Makedoniju i druge oblasti u kojima je vršena kolonizacije u periodu Kraljevine Jugoslavije. Odluka je bila privremenog karaktera usled najavljenje revizije dodeljivanja zemlje u međuratnom periodu.[2] Nove vlasti su već početkom avgusta 1945. usvojile Zakon o reviziji kolonističkih odnosa, čime je prestala da važi privremena opšta zabrana povratka kolonista.
Prema Zakonu o reviziji, pravo na zemlju su gubili oni kolonisti kojima je bila dodeljena zemlja prinudno oduzeta od ranijih vlasnika. Za porodice kolonista kojima je zabranjen povratak su predviđene kompenzacije u Vojvodini, odakle su masovno iseljeni podunavski Nemci. U septembru iste godine oko 3.352 „bivša kolonista” su dobila pravo da se vrate na Kosovo i Metohiju, dok je 306 naseljenika koji su izgubili pravo povratka preusmereno u Vojvodinu.[3] Nove vlasti su smatrale da je time ispravljena nepravda naneta albanskim seljacima tokom međuratne kolonizacije Kosova, kada je određen broj kolonista useljen u kuće albanskih seljaka kojima je nasilno oduzeta njihova zemlja.[2]
Ta odluka se u srpskoj istoriografiji smatra kontroverznom. Komunisti su naseljenike smatrali eksponentima predratne velikosrpske politike, od koje se novi režim distancirao.[4] Nacionalistički autori tumače kako se zabrana povratka odnosila na sve Srbe i Crnogorce, starosedeoce Kosova, što se uzima kao krunski dokaz antirspske politike KPJ.[3]
Kolonizacija Kosova Srbima, Crnogorcima i drugim nealbanskim stanovništvom je planski sprovođena od strane beogradske vlade u periodu između dva svetska rata. Kolonizacija Kosova je imala naglašeno nacionalnu notu i njome je „anacionalni elemenat” trebalo zameniti „zdravim nacionalnim elementom”.[5][6] Paralelno sa srpskom kolonizacijom, tekao je proces prisilnog iseljavanja Albanaca sa Kosova.[7] Između 1912. i 1941. godine na Kosovu je oduzeto 228.000 hektara zemlje za koloniste i naseljeno je oko 15.000 srpskih porodica[8], odnosno oko 65.000 nealbanskog stanovništva sa raznih krajeva Jugoslavije.[9] Određen broj kolonista je bio nasilno smeštan u kuće albanskih seljaka, kojima je nasilno oduzimana njihova zemlja. Kolonistima je regularno deljeno oružje, a neki kolonisti, uglavnom crnogorski, redovno su izazivali konflikte sa domorocima.[10] Usled primene nasilnih mera odnosi između albanskih starosedelaca i kolonista su postali veoma napeti, što je imalo posledica na produbljenje srpsko-albanskog sukoba.
Tokom Drugog svetskog rata, veći deo Kosova i Metohije pripojen je fašističkoj Kraljevini Albaniji, koja je bila italijanski protektorat. Prema procenama srpskih istoričara tokom okupacije sa Kosova i Metohije proterano je između 90.000 i 100.000 Srba, a ubijeno je između 8.000 i 10.000 lica srpske nacionalnosti.[11]
Starosedeoci Srbi i Crnogorci, izbegli s Kosova tokom rata, vraćaju se na Kosovo odmah po njegovom oslobođenju. Već 1945. vratilo se oko 4.000 porodica. Na sastanku Politbiroa početkom aprila 1945. Tito je rekao da na Kosovo i Metohiju treba da se vrate svi koji su tamo živeli[12]. Medjutim, u praksi su komunističke vlasti nastavile da ometaju povratak srpskih izbeglica. Mase srpskih izbeglica zaustavljene se tokom maja i juna 1945. na železničkim stanicama u Skoplju i Kuršumliji, jer im vlasti AKMO nisu dozvolile ulaz na teritoriju Kosova. Oni koji su uspeli da dodju u svoja mesta, nisu mogli da vrate kontrolu nad svojim imanjima, dok su im kuće uglavnom bile porušene ili zauzete od strane Albanaca.[3]
Kao rezultat sistematske opstrukcije od strane komunističkih vlasti, od oko 100.000 proteranih Srba sa Kosova tokom okupacije, tek nešto manje od polovine se vratilo u svoje domove, dok su ostali raseljeni po centralnoj Srbiji, Crnoj Gori i Vojvodini.
- ↑ Službeni list DFJ, br. 11/1945.
- ↑ 2,0 2,1 Stevan Mirković, O zabrani povratka kolonistima
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Vladan Jovanović, Tokovi i ishod međuratne kolonizacije Makedonije, Kosova i Metohije Arhivirano 2011-08-26 na Wayback Machine-u
- ↑ „Dusan T. Batakovic, Kosovo and Metovija: A historical survey”. Arhivirano iz originala na datum 2017-08-02. Pristupljeno 2010-01-06.
- ↑ Đ. Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji (str. 21–24), Sarajevo, 1928.
- ↑ Arhiv Jugoslavije, 67-28-256, jul 1934.
- ↑ „Expulsions of Albanians and Colonisation of Kosova”. Arhivirano iz originala na datum 2009-12-17. Pristupljeno 2010-01-06.
- ↑ Arhiv Jugoslavije, Fond Agrarna reforma i kolonizacija, Beograd
- ↑ Prva balistička pobuna
- ↑ Živko Topalović, Privredni problemi Juga, Beograd, 1927, str. 21
- ↑ Williamson Murray, The emerging strategic environment: challenges of the twenty-first century
- ↑ Zapisnici sa sastanka Politbiroa, izdanje Arhiva Jugoslavije