Kozački hetmanat
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kozački Hetmanat ili Zaporoška Republika, Kozačka Republika (ukrajinski: Гетьманщина, formalno Військо Запорозьке) bio je od 1649. do 1764. nešto poput republike, politička tvorevina sa visokim stupnjem autonomije, nastala za vrijeme ustanka (1648. do 1657.) ukrajinskih Kozaka pod vodstvom njihovog prvog hetmana Bogdana Hmeljnickog.[1]
Nakon podjele ukrajinskih teritorija 1667., autonomni Kozački Hetmanat, postao je teritorijalno ograničen na istočnu Ukrajinu, odnosno na lijevu obalu Dnjepra. Onaj dio kozačkih teritorija sa desne obale, koji je ostao pod nominalnom vlašću Poljsko-Litavske Unije, potpuno je izgubio autonomiju na prijelazu u 18. vijek.[1]
Na čelu te paradržavne tvorevine bio je hetman, kog je teoretski birala opća skupština Kozaka, ali se to u praksi svodilo na to da je taj izbor bio u rukama viših oficira, koji su bili u velikoj mjeri pod utjecajem ruskih careva. Uvjeti autonomije su kod svakog novog izbora hetmana, bili drugačiji (zapravo svaki put je smanjivan stupanj autonomije) a time i nadležnost hetmana. Ipak tokom čitavog jednog vijeka Kozački Hetmanat uživao je veliku dozu samouprave, pa je to bio period značajnog ekonomskog i kulturnog razvoja.[1]
Vladajuća elita Hetmanata sastojala se od kozačkih viših oficira (staršina), koji su se vremenom pretvorili u nasljednu klasu, po uzoru na poljsko plemstvo i načelno sa istim privilegijama. Ostali obični Kozaci bili su toliko siromašni, da među njima gotovo da nije bilo nikakve staleške razlike, osim što su se pravnom pogledu razlikovali vojnici od kmetova.[1]
Što se tiče religije i crkvenih pitanja, Grkokatolička crkva je potpuno istisnuta sa kozačkih teritorija, a Kijevska pravoslavna mitropolija prebačena je 1686. iz jurisdikcije Carigradske vaseljenske patrijaršije u ruke Moskovske patrijaršije. S druge pak strane je ukrajinsko svećenstvo vremenom steklo veliki utjecaj širom Carske Rusije, ali je u samom Hetmanatu tokom 18. vijeka postupno izgubilo svoju tradicionalnu autonomiju i prepoznatljiv ukrajinski karakter.[1]
Vrhunac Kozačkog Hetmanata bio je za vladavine hetmana Ivana Mazepe, koji se u prvom dijelu svoje vladavine jako oslanjao na podršku koju mu je pružao car Petar Veliki. U tom razdoblju je Mazepa vladao gotovo poput monarha u svom Hetmanatu. Pod njegovom vladavinom procvjetala je književnost, umjetnost i arhitektura u prepoznatljivom kozačkom barok]]nom stilu, a Kijevsko-Mogiljanska akademija doživila je svoje zlatno doba. Mazepa je svakako htio priključiti i teritorije na desnoj obali pod svoju vlast, i tako ponovno stvoriti ujedinjenu ukrajinsku državu, pod suverenitetom ruskih careva.
Ali se status Hetmanata znatno promjenio od kad je počeo Veliki severni rat sa Šveđanima, jer je Petar počeo centralizirati državu i smanjivati autonomna prava Hetmanata po čijem su se teritoriju i odvijale neke od borbi. Revoltiran tim Mazepa je 1708. ušao u tajne pregovore sa švedskim kraljem Karlom XII. nebi li uz njegovu pomoć došao do nezavisnosti, ali nakon što su Šveđani pobjeđeni u odlučujućoj Bitci kod Poltave (1709.) pobjegao je u Moldaviju, gdje je ubrzo nakon tog i umro.[1]
Iako je nakon tog Petar dopustio izbor Mazepina nasljednika, privilegije autonomije Hetmanata su ozbiljno umanjene, one su dapače tokom preostalih dekada 18. vijeka, još više smanjivane. Od 1722. do 1727. i ponovo od 1734. do 1750., status Kozačkog Hetmanata bio je isti - i činilo se da će se ugasiti, nakon što je ruska carska vlast uvela nove institucije kao instrument za administrativnu kontrolu nad zemljom. Pomak se desio 1750. kad je carica Elizabeta oživila Hetmanat, na čije je čelo postavila Kirila Rozumovskija, inače brata svog ljubavnika. Nakon stupanja na prijestolje Katarina Velike 1762., hetman i visoki oficiri (strašine) poslali su joj peticiju, u kojoj su tražili povratak svih starih privilegija, ali je Katarina Velike umjesto da uvaži njihove zahtjeve, prisilila Rozumovskija da podnese ostavku.[1]
Tokom sljedećih 20 godina eliminirani su svi tragovi kozačke autonomije, na kraju su ruski vojnici - 1775. srušili Zaporoški Sič, posljednji kozački bastion.[1]
Krajevi koji su ležali istočno od Kozačkog Hetmanata zvani - divlja polja, ostali su uglavnom nenaseljeni sve do 17. vijeka. Razlog za to bila je nesigurnost, nakon invazije Mongola na te krajeve. Počevši od kraja 16. vijeka Velika moskovska kneževina počela je graditi čitavu seriju utvrda protiv Tatara, pa je tako i širila svoju vlast na te krajeve.[1]
Od početka 17. vijeka taj kraj postaje područje kolonizacije u koji bježe ukrajinski seljaci i Kozaci pred neizdrživim feudalnim uvjetima koji su vladali u krajevima pod vlašću Poljsko-Litavske Unije. Došljaci su osnivali svoja naselja - lišena bilo kakvih feudalnih stega zvane sloboda, zbog tog je čitav taj kraj dobio ime - Sloboda Ukrajine, a grad Harkov se razvio u glavni regionalni centar.[1] Poput Hetmanata i Sloboda Ukrajine, uživala je veliku unutrašnju autonomiju, ali su njene funkcionere postavljali ruske carske vlasti.[1]
Autonomiju Slobode Ukrajine ukinula je dekretom carica Katarina Velika - 1765.[1]