Evanđelje po Tomi
| Jevanđelje po Tomi | |
|---|---|
| |
| Nastanak | između 60. i 140. godine |
| Mesto | verovatno Sirija |
| Jezik | koptski jezik, moguće izvorno na aramejskom |
| Pripisano | apostolu Tomi |
| Izvori | pronađeno u okviru knjižnice Nag Hamadi |
| Rukopisi | |
| Auditorij | egipatski hrišćani |
| Tematika | zbirka Isusovih izreka |
Evanđelje po Tomi (koptski: peuaggelion pkata Thomas) je zbirka Isusovih izreka.
Ovaj ranohrišćanski spis se ne nalazi u kanonu Novog zaveta. Jevanđelje po Tomi na koptskom jeziku je pronađeno tek u 20. veku zajedno sa ostalim spisima biblioteke Nag Hamadi.
Rukopis sadrži 114 izreka koje se pripisuju Isusu, od kojih se oko polovina nalazi i u kanonskim jevanđeljima Novog zaveta, dok su ostale izreke bile nepoznate pre otkrića. Uvod u pojedinu izreku u većini slučajeva glasi: "Isus reče". Iako je u Nag Hamadiju pronađeno zajedno sa nekim gnostičkim spisima, Jevanđelje po Tomi se ne može pripisati nekoj posebnoj gnostičkoj školi ili sledbi.[1][2] Kakogod, rani crkveni episkopi, poput Evsevija, su smatrali Tomino jevanđelje za jeretički spis.[3]
Autorstvo se pripisuje apostolu Tomi, poznatom kao Toma Blizanac.[1] Neki naučnici osporavaju Tomino autorstvo i smatraju da je pravi autor nepoznat.[4]
Postoje različite procene o datumu nastanka Tominog jevanđelja koje se kreću u rasponu od 60. do 140. godine posle Hrista.[5][6]
Barem jedan od tih grčkih fragmenata proizlazi iz rukopisa napisanog pre 200. godine po Hristu, što znači da je grčka verzija toga evanđelja bila u upotrebi u Egiptu već u 2. veku.[1] Autorstvo evanđelja pripisuje se Judi Tomi Didimosu, poznatom kao apostol Toma. U Sirijskoj crkvi, Toma je poznat kao Isusov brat koji je utemeljio crkve na Istoku. Evanđelje po Tomi je najverovatnije napisano u Siriji. Dvojbeno je li izvorno sastavljeno na aramejskom, a potom prevedeno na grčki, jer su mnoge najstarije Isusove izreke, poput onih iz kanonskih evanđelja, najpre bile u opticaju na aramejskom, Isusovom jeziku.[1]
U svom najizvornijem obliku, jevanđelje po Tomi verovatno potiče iz 1. veka.[1] Kester smatra da ako najranije evanđelje Novog Zaveta, Evanđelje po Marku, potiče iz 70. godine n.e., Evanđelje po Tomi verovatno potiče iz prethodne generacije.[7] Mnogi stručnjaci osporavaju Kesterovo datiranje Evanđelja po Tomi i datiraju ga u 2. vek.
Među prvima ga spominje Origen.[8] Početkom III stoleća Hipolit piše protiv Evanđelje po Tomi, pripisujući ga gnosticima naasencima[9], te u IV stoleću Kiril Jerusalimski pripisujući ga manihejcima[10], a kao autora, Tomu, vidi nekog Manijevog učenika. Filip iz Side (oko 430. g.) ga svrstava u heretički korpus. Pominje ga i Decretum Gelasianum kao krivoverničko: Evangelium nomine Thomae quibus Manichei utuntur.
Fragmenti Tominog evanđelja u izvornoj, grčkoj verziji, pronađeni su u papirusima Oksirinhus 1, 654 i 655, koji su otkriveni i objavljeni početkom 20. stoleća, no kao delovi Tomina jevanđelja identifikovani su tek posle otkrića knjižnice Nag Hamadi. Celokupno Evanđelje po Tomo je pronađeno u biblioteci u Nag-Hammadi, na koptskom jeziku. Pretpostavlja se da je koptsko evanđelje prevod starijeg grčkog spisa.[1]
Evanđelje po Tomi počinje napomenom da ono sadrži „tajne reči koje je živi Isus govorio, a koje je njegov blizanac, Juda Toma, zapisao". Za razliku od novozavetnih evanđelja, ovaj tekst sebe označava kao tajno evanđelje. Prva izreka predstavlja uputstvo da razumevanje Isusovih izreka vodi pronalaženju vječnoga života:
Ko razumije značenje ovih riječi, neće okusiti smrt.[11]
Postoji više vrsta izreka sačuvanih u Evanđelju po Tomi: mudre izreke (poslovice), parabole, eshatološke izreke (proročanstva), te pravila namenjena zajednici. Izreke se u dokumentu pojavljuju redosledom koji ne otkriva nikakav poseban sistem, ali su ponekad manje skupine izreka grupisane zajedno, zbog međusobne sličnosti.[1]
Toma sadrži čuvenu izreku "carstvo Božje je u vama" kojom ismeva poglede onih koji misle da je „carstvo Božje" događaj koji se dešava u istoriji ili neko određeno „mesto":
Isus reče: ‘Ako vam oni koji vas vode kažu: Gledajte, Kraljevstvo je gore na nebu, preteći će vas ptice nebeske. Ako vam kažu: U moru je, ribe će vas preteći. Kraljevstvo je u vama, i ono je izvan vas. Prepoznate li sebe, bićete prepoznati i shvatićete da ste deca Oca Živoga. Ali ako se ne prepoznate, živite u siromaštvu, i vi ste siromaštvo’. (Izreka 3)
U Evanđelju po Tomi carstvo je stanje samospoznaje.[7] Tema prepoznavanja sebe je opširnije razrađena u izrekama (npr. 50, 51) koje govore o spoznaji čovjekova božanskog porekla. Spasenje se postiže svlačenjem svega što je od ovoga sveta (npr. izreke 21, 37, 56). Učenici moraju "biti prolaznici" u sadašnjem pokvarljivom postojanju (npr. 42). Idealni učenik opisan je izrazom "samac", "samotnjak", koji za sobom ostavlja sve što ljudsko biće veže uz svet (npr. izreke 16, 23, 30 i 76). Čak i žene mogu postići taj cilj, ako načine sebe "čovekom" (izreka 114).[1]
Neka kazivanja svojstvena Evanđelju po Tomi se upadljivo razlikuju od kanonskih - toliko su čudna i ubedljiva da podsećaju na koane zen budizma[7]:
Isus je rekao: „Ako ispoljiš ono što je u tebi, spašće te ono što ispoljiš. Ako ne ispoljiš ono što je u tebi, uništiće te ono što ostane neispoljeno".
Mnogobrojne ranije nepoznate izreke govore o svetu koji je "leš", nedostojan živoga (56); da postoji mesto koje oni koji progone blažene ne mogu naći, jer je to mjesto istine (68, 69a); da dvoje moraju postati jedno: dvostrukost je veliko zlo. Vanjsko mora postati kao unutarnje, a donje kao gornje (22).[11]
Čovjek koji želi ući u kraljevstvo, mora prema prolaznim stvarima imati stav opuštenog putnika koji sve uzima na znanje, ali preko toga prolazi kao neko ko je usmeren na veliki cilj (42). On je kao prostodušno dete, nezainteresovan za moć i veličinu, odan čudima "kraljevstva".[11]
Za razliku od kanonskih evanđelja koji sadrže značajne segmente narativnih materijala o životu i čudima Isusa Hrista, kod Tome tome nema tragova. Izreke koje se odnose na budući dolazak Sina Čovečjeg, karakteristične za sinoptička jevanđelja, kod Tome uopšte ne postoje. Dok sinoptička jevanđelja naglašavaju eshatološko očekivanje dolaska "Božjeg carstva", Evanđelje po Tomi naglašava otkrivanje "Očevog carstva" u spoznaji sebe (npr. izreka 3), vođenoj Isusovim izrekama. Takvo razumevanje spasenja slično je onome izraženo u mnogim odlomcima Evanđelja po Jovanu, u kojemu je otkrivanje istine i života vezano uz Isusove reči (Jv 6,63; 8,51).[1]
Josip Vrana zastupa hipotezu da je spis, u onim dijelovima u kojima pokazuje srodnost s kanonskim evanđeljima (u 93 glave od njih 114), ovisan o nekoj aramejskoj verziji Matejeva pra-evanđelja.[12]
Edvar Konz, britanski stručnjak za budizam, podseća da su Tomini hrišćani (koji su poznavali i upotrebljavali tekstove kao što je Evanđelje po Tomi) u Južnoj Indiji bili u dodiru s budistima, što je utjecalo na njihove spise.[13]
Profesorica Elaine Pagels razmatra zašto je rana hrišćanska crkva odbacila tekstove kao što je Evanđelje po Tomi, a prihvatila druge, verovatno kasnijeg datuma, poput evanđelja po Mateju, Luki i Jovanu? Ona zaključuje da je crkva odobravala evanđelja koja podupiru institucionalizaciju hrišćanskog pokreta, dok je osudila kao jeres ona koja nisu služila institucionalizaciji, već su podsticala ljude da se direktno obraćaju Bogu, bez posredstva crkve ili sveštenstva. Evanđelje po Tomi kaže da nalasku Božjeg kraljevstva prethodi usamljenički proces samootkrivanja, dok kanonska evanđelja daju mnogo jednostavniju poruku: čovek dospeva do Boga ne duhovnom samospoznajom, već verom u Isusa Mesiju.[7] Evanđelje po Tomi ne daje odgovore na praktična pitanja kao što su: Želiš li da postimo? Kako da se molimo? Treba li da dajemo milostinju? Po kojem propisu da se hranimo? Prema Tomi, kada učenici ovakva pitanja postavljaju Isusu, on odbija da im da određena uputstva, i odgovara samo: „Ne govorite laži, i ne činite ono što mrzite: jer nebo vidi sve". Ovaj odgovor prepušta svakoga svojoj savesti, jer ko bolje zna kad čovek laže, i šta mrzi? Isusov odgovor je ironičan, jer čoveku govori da se osloni na sebe. Za razliku od Evanđelja Novog Zaveta, ovde Isus ne daje nikakve programske smernice za grupno podučavanje i izgradnju religijske institucije.[7]
Evanđelje po Tomi podseća na tip izvora koje su koristili autori Mateja i Luke kada su sastavljali svoja evanđelja.[7] Velik broj izreka iz Evanđelja po Tomi ima paralele u novozavetnim evanđeljima - u sinoptičkim jevanđeljima po Mateju, Marku i Luki, te u Evanđelju po Jovanu (ove sličnosti su posebno značajne; npr. izreke 13, 19, 24, 38, 49, 92). Neke izreke imaju paralele i u nekanonskim jevanđeljima, osobito u Evanđelju po Hebrejima (npr. izreka 2) i Evanđelju po Egipćanima (npr. izreka 22), koja su bila u opticaju u 2. stoleću.[1]
Stručnjak za Novi Zavet Helmut Kester tvrdi da Evanđelje po Tomi sadrži zbirku kazivanja koja prethodi evanđeljima Novog Zaveta. Upoređujući oblik i izražaj poznatih izreka s oblikom u kojemu su one sačuvane u Novom zavjetu, gotovo se uvek čini da "Jevanđelje po Tomi čuva izvorniji oblik tradicionalne izreke".[1] Izvorniji i kraći oblici osobito su očiti u Isusovim parabolama (npr. izreke 8, 9, 57, 65, 96, 109). Pretpotavlja se da su mnoge izreke pronađene kod Tome takođe sadržane i u zajedničkom "Izvoru Q", koji su koristili Matej i Luka. S druge strane, Evanđelje po Tomi takođe sadrži neke izreke posve drugačije od zajedničkog sinoptičkog izvora, čije paralele nalazimo u Evanđelju po Jovanu, u Marku 4:21-25, pa čak i u Prvoj poslanici Korinćanima (up. izreku 17 i 1 Kor 2:9). Evanđelje po Tomi je, stoga, srodna, ali posve nezavisna zbirka Isusovih izreka.[1] Neke od izreka, čak i one koje se ne mogu uporediti ni sa jednom izrekom iz novozavetnih evanđelja (osobito parabole 97 i 98), možda pripadaju najstarijem sloju predaje.[1] Jevanđelje po Tomi donosi i neke prethodno nepoznate Isusove parabole poput priče o praznom ćupu i priče o ubici moćnika.
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 „Helmut Koester, Introduction to the Gospel of Thomas”. Arhivirano iz originala na datum 2010-12-23. Pristupljeno 2011-03-03.
- ↑ Davies, Stevan L., The Gospel of Thomas and Christian Wisdom, 1983, p.23-24.
- ↑ Church History (Book III), Chapter 25:7 and Eusebius
- ↑ April D. DeConick 2006 The Original Gospel of Thomas in Translation ISBN 0-567-04382-7 page 2
- ↑ John P. Meier,A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus, v. 1, p. 128.
- ↑ Richard Valantasis. The Gospel of Thomas. London; New York: Routledge. (1997) ISBN 0-415-11621-X. p. 12
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 Elejn Pejgels - Poreklo Satane (scribd)
- ↑ Origen, Prva homililija na sv. Luku
- ↑ Hipolit, ‘Pobijanje svih heresa’, V, 2
- ↑ ‘Kateheze’, IV, 36; VI, 31
- ↑ 11,0 11,1 11,2 „O EVANĐELJU PO TOMI”. Arhivirano iz originala na datum 2011-02-07. Pristupljeno 2011-03-03.
- ↑ Josip Vrana, »'Tomino evanđelje' i kanonska evanđelja«, Bogoslovska smotra 45, 1975, str. 381—395
- ↑ E. Conze, »Buddhism and Gnosis«, u: Le Origini dello Gnosticismo: Colloquio di Messina 13—18 Aprile 1966 (Leiden, 1967), str. 665.
- (sh) Evanđelje po Tomi Arhivirano 2011-02-07 na Wayback Machine-u (objave.com)
- (en) Gospel of Thomas at Early Christian Writings
- (en) Gospel of Thomas Collection at The Gnosis Archive
- (en) The Gospel of Thomas Resource Center
- (en) The Gospel of Thomas Arhivirano 2008-03-26 na Wayback Machine-u with hyperlinear translation linked to Coptic Dictionary Arhivirano 2014-04-23 na Wayback Machine-u and Coptic Grammar Arhivirano 2014-03-29 na Wayback Machine-u at Ecumenical Coptic Project Arhivirano 2008-05-15 na Wayback Machine-u online edition.