Koncentracijski logor Kruščica
Koncentracioni logor Kruščica je bio ustaški koncentracioni logor na teritoriji današnje opštine Vitez, Bosna i Hercegovina. Za vrijeme Drugog svjetskog rata u njemu su bili zatvarani i nastradali komunisti, Srbi i Židovi. Logor je bio u funkciji od augusta do septembra 1941.[1] Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na sjednici održanoj od 16. do 20. juna 2014. godine, donijela je odluku da se istorijsko područje – memorijalni kompleks Crna kuća – spomenik žrtvama fašističkog terora u Kruščici, proglasi za nacionalni spomenik BiH.[2] Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Martin Cherry, Amra Hadžimuhamedović (predsjedavajuća), Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo (predsjedavajuća). Nacionalni spomenik čini objekat Crne kuće (baraka), skulptura, grobnica i spomen-ploče.
U Kruščici je 1900. godine podignuta parna pilana. Objekat barake (Crna kuća) bio je u vlasništvu kompanije koja se bavila eksploatacijom šume na tome prostoru, iako preciznih podataka o vremenu gradnje barake nema. Tu baraku, uz par pratećih objekata, koji su srušeni poslije rata, NDH je pretvorila u koncentracioni logor. Prvi upravnik bio je Mijo Babić, poslije kojega dolazi Maks Luburić. U logor su dovođeni i ubijani Srbi, Jevreji i Romi uglavnom iz okoline Sarajeva, Zenice, Travnika, Višegrada i Foče, te komunisti i antifašisti kao politički zarobljenici.
Odmah po uspostavljanju NDH Maks Luburić naređuje da se uhapsi 75 Srba sa Pala koji su prebačeni u Kruščicu radi gradnje logora.[3] Za upravnika logora imenovan je Mate Mandušić. Logor je osiguravala 13. ustaška bojna.[4]
U početku je unutar logora dolazilo do čestih pobuna zatvorenika, što je dovelo do toga da se samo u jednoj noći 7. avgusta 1941.godine ubije 98 zatvorenika. Pobijeni su bačeni u jamu, koja je bila predviđena za krečanu i u njoj su sahranjeni. Njima je podignuta spomen-ploča, u sklopu memorijalnog kompleksa, sa imenima identificiranih žrtava. Sredinom septembra u logoru je već bilo oko 1.500 logoraša. Zarobljene Srbe su odvodili noću i strijeljali na Smrikama, mjestu u okolini Travnika. Krajem oktobra 1941. godine donijeta je odluka da se logor rasformira, a Jevreji su upućivani direktno u Jasenovac.
Cijeli kompleks se 2014. godine nalazio u zapuštenom stanju.
Spomen-kompleks Crne kuće u Kruščici sastoji se iz sljedećih dijelova: Crne kuće (baraka, kao memorijalni muzej), skulpture, grobnice, spomen-ploče i park. U cjelosti je ograđen kamenim zidom. Pored barake, izgrađene od impregnisanog drveta, izgrađen je spomenik autora Fadila Bilića sa citatima Ivana Gorana Kovačića iz poeme Jama.
...Posljednje svjetlo prije strašne noći
Bio je bljesak munjevita noža,
I vrisak, bijel još i sad u sljepoći,
I bijela, bijela krvnikova koža;
Jer do pojasa svi su bili goli
I tako nagi oči su nam boli...
U toku rata u Bosni i Hercegovini 90-tih godina, oštećena je i danas ne služi muzejskoj svrsi. Na površini od oko 2.000 m² nalazi se još spomenik, te spomen ploče ubijenim Srbima i Židovima sa njihovim imenima, postavljena od opštine Pale, te ploča sa imenima pobijenih osoba iz Zenice, koju je postavila opština Zenica.
- Ćamil Kazazović - Travnik u narodnooslobodilačkom ratu. Travnik, 1961. 1981.
- Martin Udovičić - Travnik u vrijeme Austro-Ugarske. Travnik, 1981.
- Koncentracioni logor Jasenovac, Narodna knjiga Beograd, 1986
- ↑ Konzentrazionslager und andere vergleichbare Haftstätten im Rahmen der Anerkennung des Artikel-2 Abkommens mit der Jewish Claims Conference (JCC) Arhivirano 2016-03-05 na Wayback Machine-u ((de))
- ↑ „Spomenik žrtvama fašističkog terora u Kruščici”. Komisija za nacionalne spomenike. Arhivirano iz originala na datum 2017-09-04. Pristupljeno 13. 9. 2018.
- ↑ Travnik u NOR-u, knjiga prva, Ćamil Kazazović, Naša riječ, Zenica 1969. godine
- ↑ Antun Miletić Koncentracioni logor Jasenovac, Narodna knjiga
