Arheološko nalazište Kopilo
Arheološko nalazište Kopilo je sa nalazima od kasnog bronzanog do kraja željeznog doba. Nalazi se u naselju Kopilo, ispod Klopačkih stijena, istočno od Zenice, Bosna i Hercegovina, u slivu rijeke Bosne, koja teče prema sjeveru i povezuje ovo područje sa Panonskom nizijom i rijekama Savom i Dunavom. Nalazište se sastoji od dvije cjeline, gradinskog naselja na najvišem, utvrđenom platou i nekropole na blago nagnutoj terasi na zapadu. Kopilo je na 610 metara nadmorske visine.[1]
Značajan problem pri diskutiranju o Dezitijatima kao nosiocima Srednjebosanske kulturne grupe jeste nedovoljno poznavanje njihova ritusa sahranjivanja u periodu željeznog doba. Zna se da prevladava sahranjivanje u ravne grobove koje se ne razlikuje previše od sahranjivanja na području Dinarida, no njihova istraženost je do danas cjelokupno gledajući vrlo skromna.[2]
Dosadašnjim istraživanjima ilirskog područja utvrđeno je da je planinsko područje Dinarida na zapadnom Balkanu bilo jedno od rijetkih područja u kojima je kremacija odbačena kao pogrebni obred tokom širenja Kulture polja sa urnama u Evropi iz bronzanog doba (1400-900 p.n.e)[3]
Istraživanja[uredi | uredi kod]
U Bosni i Hercegovini se arheološka istraživanja vrše od dolaska Austro-Ugarske, oko 130 godina. Najviše je rađeno od 1945. do 1990, ali do 2022. nije pronađena značajnija nekropla iz vremena mlađeg bronzanog i starijeg željeznog doba na teritoriji plemena Dezitijata.
Prvo, sondažno ispitivanje gradinskog naselja Kopilova obavljeno je 1971. god, a manje sistemsko obavio je Borivoj Čović 1975. god.[4] U kulturnom smislu nalazi pripadaju Srednjebosanskoj kulturnoj grupi i vežu se za odgovarajuće slojeve naselja Pod kod Bugojna. Posebnu vrijednost imaju nalazi željezne troske. Time je Kopilo poznato kao mjesto gde je počela najranija prerada gvožđa, već u 9. i 8. stoljeću p.n.e, po čemu je Zenica i danas poznata.[5]
Arheološka istraživanja nekropole u Kopilu sprovedena su 2021. i 2022. godine od arheologa sa Austrijske akademije nauka u saradnji sa JU Muzejem Grada Zenica. Tim naučnika je predvodio Mario Gavranović, arheolog zamjenik direktora s bečkog Instituta za evropsku i orijentalnu arheologiju, porijeklom iz Bugojna.
Istraživači su koristili tehnologiju vazdušnog LiDARa (akronim prema eng. „light detection and ranging“) da bi otkrili nova grobna mjesta u srednjoj Bosni gdje su naselja bila uobičajena u brdima. Svi grobovi dokumentirani su i 3D tehnikom.
Pogrebni običaji[uredi | uredi kod]
Iskopavanja nekropole Kopilo pružila su prvi uvid u pogrebne običaje iz bronzanog i željeznog doba na teritoriji ilirskog plemena Dezitijata. Nekropola pokriva veći dio najniže terase ispod gradine, na površini od oko 1700m2. Dokumentovano je ukupno 46 inhumiranih grobnica i 53 skeletnih ostataka i to je nešto što se nakon 130 godina istraživanja u Bosni i Hercegovini nije desilo. Radi se o najstarijim skeletnim ostacima na području srednje Bosne. To su ljudi koji su ovdje živjeli u periodu od prije tri hiljade godina, od 1000. do 500. godine. Imamo po prvi put dokumentirane skeletne ostatke i grobne konstrukcije iz tog perioda
Grobnice su okružne kamenim konstrukcijama, promjera od 3 do 6 m, u različitom stepenu očuvanosti. Ukupno je otkriveno 19 kružnih konstrukcija i sadrže između jednog i pet inhumacijskih ukopa.
Većina grobova imala je pažljivo uređen pločnik od kamenih ploča različitih veličina, dok su rubovi grobova unutar konstrukcija bili jasno ocrtani bočnim redovima većeg kamenja i vertikalnim kamenim pločama na krajevima glave ili stopala. U pojedinim grobovima uočena je i obloga od velikih, obrađenih kamenih ploča.
Grobovi unutar svake građevine su imali orijentaciju sjever-jug sa manjim odstupanjima. Orijentacije tijela, su jug–sjever i sjever–jug, bez ikakvog prepoznatljivog objašnjenja. Prevladava bočni položaj (tj. pojedinac postavljen na lijevu ili desnu stranu) sa blago zgrčenim nogama i savijenim rukama. Stavljanje male posude za piće (čaše ili vrča) blizu glave pokojnika bio je sastavni dio pogrebnih obreda, a 10 grobova ima ovu osobinu.
Dvostruki ukopi sa suprotno orijentiranim pojedincima, jedan trostruki ukop (odrasla osoba, dijete i novorođenče) i grobovi sa rastavljenim dijelovima kostura upućuju na složene rituale koji, između ostalog, obuhvataju sekundarne ukope, ponovno otvaranje grobova, naknadno zakopavanje neposredno iznad postojećeg groba (sa novim slojem kamenih ploča) i manipulaciju raspadnutim tijelima unutar grobova.
Nalazi u grobovima[uredi | uredi kod]
Kombinacija metalnih ukrasa daje prve informacije o hronologiji groblja i nagoveštava društveno porijeklo pokopanih. Lučna fibula sa jednom petljom iz groba 6 tipična je za jedanaesti/deseti vijek p.n.e. na Balkanu, sa nekoliko lokalnih varijanti. Izrazita lokalna komponenta osmog vijeka p.n.e. je lučna fibula s tri petlje, čiji se primjerci nalaze samo na Kopilu (tri primjerka) i još na dva lokaliteta u zeničkom basenu.
Privjesak iz groba 14 vuče porijeklo s područja Donjeg Podunavlja i sjeverne Grčke i govori o vezama Dezitijata sa okolnim područjima tokom osmog/sedmog stoljeća p.n.e. Nekoliko grobova bilo je bogato opremljeno sa obilnim setovima nakita, koji se sastoje od spiralnih prstenova za ruke, slepoočnica i prstenova za vrat, kompozitnih kompleta privjesaka, kopči za pojaseve, staklenih perli i male posude. Neki od privjesaka predstavljaju dosada najzapadnije nalaze pojedinih tipova, kao što su privjesci tipa Ghidici.
U toku istraživanja, arheolozi su pronašli i keramičku figurinu od oko 10 centimetara, što do sada nigdje na području srednje Bosne nije pronađeno. Predstavlja ljudski lik s šematiziranim licem i muškim spolnim organom. Ranija otkrića predstavljala su isključivo ženske figure. Takav nalaz nije poznat nigdje s područja srednje Bosne iz tog doba. Figurina nije svakodnevni predmet, nema funkciju osim kultnog, magijskog ili religijskog karaktera. [6]
Mnoštvo životinjskih kostiju je pronađeno na nalazištu (svinja, krava, koza…), kao potvrda da je stočarstvo bilo razvijeno. Pronađeno je mnoštvo keramičkih posuda svih vrsta, ukrasa i formi[7], ostaci tkalačkog stana, tegovi, kamena oruđa, koštana oruđa. Ljudi koji su naseljavali ovaj prostor su i vrlo rano počeli topiti željezo iz željezne rude, a do ovog zaključka se došlo pronalaskom dva željezna predmeta, jednog noža i šila te ostataka šljake.
Na Kopilu su otkriveni i tragovi puta, te nekoliko ostataka kuća. Lokalitet je bio u kontinuitetu naseljavan barem 800 godina.
Izvori[uredi | uredi kod]
- ↑ „Borivoj Čović: OD BUTMIRA DO ILIRA – DEZIDIJATI, s.136”. Kulturno naslijeđe, Sarajevo, 1976. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Identitet Desidijata „Danijel Džino -“Dezidijati”: Identitetski konstrukt između antičkih i suvremenih percepcija /”. Godišnjak centra za balkanološka ispitivanja ANUBIH, Knjiga XXXVI, strana 75. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ „Mario Gavranović, Lukas Waltenberger, Irene M. Petschko, Edin Bujak and Ikbal Cogo: Kopilo, a newly discovered Late Bronze and Iron Age burial ground in Bosnia”. Cambridge University Press: 06 February 2023. Pristupljeno 9. 9. 2023.(en)
- ↑ „Arheološki leksikon Bosne i Hercegovine, Tom 2”. Filozofski fakultet, Sarajevo, 2011. Pristupljeno 9. 2. 2023.
- ↑ „Alojz Benac-Đuro Basler-Borivoj Ćović-Esad Pašalić-Nada Miletić-Pavao Anđelić - KULTURNA ISTORIJA BOSNE I HERCEGOVINE”. Veselin Masleša, Sarajevo, 1966. Pristupljeno 9. 2. 2016.
- ↑ Radio Sarajevo - Pronađeni dokazi: Život kod Zenice odvijao se još prije 3 hiljade godina
- ↑ „Mario Gavranović: Keramik mit Basarabi und basarabi-artiger Ornamentik in Bosnien”. ANUBiH - Godišnjak, knjiga 34 (XXXVI)- Sarajevo, 2007.. Arhivirano iz originala na datum 2023-11-17. Pristupljeno 5. 9. 2023.
