Šparhet

Šparhet Sparherd
Slika željeznog šparheta iz 19. vijeka
Država	Austro-Ugarska

Šparhet ili šparet - šporet ili štednjak kako se službeno zove je uređaj od lijevanog željeza koji se koristi za kuhanje i grijanje.

Etimologija

Sparherd je riječ austrougarskog porijekla proširena po podunavskim i južnoslavenskim zemljama tokom 19. vijeka, porastom gradova u kojima su se počele uvoditi tadašnje tehnološke novine. To je zapravo sintagma od riječi sparen (štedjeti) + herd (ognjište), Nijemci za to inače upotrebljavaju riječ - Herd ili Kochherd.- Küchenherd.

Oblik i namjena

Tipični šparhet bio je izrađen od lijevanog željeza i poprilično težak, pored gornje ploče na kojoj se kuhalo imao je pećnicu (rernu ) i ognište u koje su se ubacivala drva i ugljen, i vratašca za izbacivanje pepela. Šparhet je morao biti povezan sa dimnjakom da bi mogao dobro funkcionirati.

Historija

Prve ozidane peći od cigle potječu iz vremena kineske Dinastije Qin (221. i 206. pne.)

Prvi historijski zapis o peći u Evropi je iz 1490. iz Alsaca, ona je bila potpuno izgrađena od cigli i crijepa uključujući i dimnjak. Ali su se sve do 18. vijeka ipak koristila otvorena ognjišta za kuhanje.

Prva peć od lijevanog željeza proizvedena je u Lynnu, Massachusetts - 1642. Ta peć u obliku obične kutije od lijevanog željeza, nije imala nikakve grijaće ploče ili rešetke. Oko 1740. Benjamin Franklin izumio je Pensilvanijsku peć, koja je riješila osnovne principe peći za grijanje. Njeno ložište u koje se ubacivalo drva imalo je klizna vrata koja su se mogla koristiti za kontrolu protoka zraka od ložišta do dimnjaka. Kako je bila relativno mala, mogla se instalirati u velike kamine ili koristiti kao slobodno stojeći predmet u sredini sobe ukoliko se mogla spojiti sa dimnjakom. Franklinova peć grijala je kuće, stanove po gradu i brvnare po granici diljem Sjeverne Amerike. Njen dizajn utjecao je trbušaste peći koje su grijale brojne stanove još do 20. vijeka. Prve okrugle peći od lijevanog željeza s rešetkom za kuhanje hrane na njima, proizveo je Isaac Orr iz Philadelphije u Pennsylvaniji - 1800. Prvi šparhet na ugljen proizveo je 1833 Jordan Mott iz New Yorka.

Od 20. vijeka kuhanje je postalo dominantna funkcija peći, naročito od kad se raširilo centralno grijanje. Kako su masivni željezni šparheti na drva i ugljen isijavali veliku količinu topline, kuhanje je bilo prilično neugodna stvar naročito za vrućih ljetnih dana. Taj problem riješen je od druge polovice 20. vijeka kad su šparheti zamjenjeni električnim i plinskim štednjacima.

Vanjske veze

Šparhet na Wikimedijinoj ostavi

• Der Sparherd ((de))