Vizantijski senat

Personifikacija senata. Sa konzulskog diptiha Teodora Filoksena, 525. pne.

Vizantijski senat ili istočnorimski senat (grčki: Σύγκλητος, Synklētos ili Γερουσία, Gerousia) predstavljao je nastavak starog rimskog senata, a ustanovio ga je car Konstantin I u 4. veku. Vizantijski je senat opstao vekovima, ali je postepeno gubio na značaju i na kraju se ugasio u 13. veku. Senat Vizantijskog carstva isprva se sastojao od rimskih senatora koji su živeli u istočnom delu carstva ili koji su se s namerom preselili u Carigrad, kao i od nekih drugih činovnika koji su imenovani u senat. Konstantin je ponudio besplatno zemljište i žito svakom rimskom senatoru koji je želeo da se preseli na istok. Kad je Konstantin u Carigradu osnovao senat, on je u početku više nalikovao običnom gradskom veću, kakvo je, na primer, postojalo u Antiohiji, nego rimskom senatu. Njegov sin Konstancije II uzdigao je to telo s opštinskog na carski rang, no senat u Carigradu i suštini je imao istu ograničenu moć koju je imao i senat u Rimu. Konstancije II povećao je broj senatora na 2.000 tako što je u senat uključio svoje prijatelje, dvorjane i razne provincijske činovnike.

Članstvo

Za vizantijski senat zadržana su tradicionalna načela, po kojima je senatorski status bio nasledan, a članom senata obično se postajalo nakon obavljanja neke magistrature. U doba konačne podele Rimskog carstva na istočno i zapadno, dužnosti pretora već su bile svedene na opštinski nivo, a njihova jedina dužnost bila je da upravljaju izdacima za priređivanje igara i javne radove. No, s gašenjem drugih tradicionalnih magistratura, kakav je bio tribunat, pretura je ostala važan korak na putu aristokrata ka članstvu u zapadnorimskom ili istočnorimskom senatu. Pretori nisu prolazili jeftino, budući da se od njih očekivalo da imaju dovoljno ličnog novca kojim mogu doprineti finansiranju opštinskih potreba. Zna se da je u Istočnom rimskom carstvu bilo osam pretora koji su delili taj finansijski teret. Pozni istočnorimski senat značajno se razlikovao od rimskog senata u doba republike, budući da su položaji edila i tribuna odavno zamrli, a do kraja 4. veka i kvestura se nalazina na korak od odumiranja, osim kao služba provincijskog činovnika. Car ili senat mogli su takođe posebnim dekretom čoveka nižeg roda uključiti u članstvo senata. Ljudi koji su tako ušli u senat mogli su biti izuzeti i od obavljanja skupe dužnosti pretora.

Konzul Anastazije, predstava s njegovog konzularnog diptiha, 517. god. Predstavljen je kako drži skiptar na čijem se vrhu nalazi orao i tzv. "mapa", tj. komad odeće koji je bacan u znak početka utrke na Hipodrom, koja je označavala i početak mandata novih konzula.

Senat se uglavnom sastojao od državnika i zvaničnika, počev od najvažnijih državnika carstva kao što su bili magister officiorum i magister militum, pa sve do upravitelja provincija i penzionisanih državnih službenika. Senatske porodice u Carigradu nisu bile tako bogate i ugledne kao one na zapadu (gde je u 4. veku broj članova senata porastao na 2.000 ljudi). Neki aristokrati pokušali su da postanu senatoru kako bi izbegli teške uslove koje su im nametnuli rimski carevi kao, na primer, Dioklecijan (284‒305). Kurijali (rimska srednja klasa) često su morali postati dekurioni i tako učestvovati u lokalnoj samoupravi na svoj vlastiti trošak i pri tom prikupljati poreze i eventualni deficit nadoknađivati iz svog džepa. Kako se znalo da mnogi žele mesto u senatu da bi pobegli od teških dekurionskih dužnosti, Teodosije I uveo je odredbu da, čak i ako postanu senatori, oni moraju završiti svoje obaveze.

Na čelu senata nalazio se prefekt grada (Carigrada), preko koga je išla sva zvanična komunikacija s carem. Senatori su se delili u tri ranga: illustres, spectabiles i clarissimi, no svi su uglavnom bili iz redova bogatih zemljoposednika. Illustres su bili oni koji su obavljali najviše položaje u carstvu, kao što su magister militum i pretorijanski prefekt. Spectabiles su predstavljali neku vrstu srednjeg sloja senata i činili su ih važni državnici kao, na primer, prokonzuli, vikariji i vojni zapovednici u provincijama. Clarissimi su predstavljali niži sloj senata i birali su se među pomoćnicima provincijskih upravitelja i među nosiocima drugih, manje važnih položaja u državi. Članovima dva "niža" senatoska sloja bilo je dozvoljeno da žive bilo gde u carstvu i oni su u načelu bili neaktivni članovi senata. Većinu aktivnih senatora činili su illustres, predstavnici najviše i najmanje brojne grupe, koji su obično obavljali važne dužnosti u Carigradu te su mogli redovno prisustvovati sednicama senata. Do kraja 5. veka pripadnici dva niža senatorska sloja sasvim su isključeni sa sednica senata. Tokom vladavine Justinijana I broj pripadnika reda clarissimi toliko se povećao, da su mnogi službenici promovisani u red spectabiles, što je, pak, izazvalo povećanje broja pripadnika reda illustres, koji je ranije predstavljao elitni sloj senatora. Zbog svega toga formiran je još jedan senatorski sloj, koji su činili gloriosi i koji su se sad nalazili na vrhu nove senatske strukture. U svakom slučaju, funkcija senatora bila je u načelu od manje važnosti za većinu članova senata, koji su obično držali važne položaje u okviru carskog činovničkog aparata.

Funkcije i nadležnosti

Solidus izdat u vreme vladavine cara LAva II. Car je nazvan "spasiteljem republike", što je romejska država u teoriji i dalje bila.

Moć senata bila je ograničena, ali je on mogao da donosi rezolucije (senatus consulta), koje je car, ako je to smatrao za dobro, usvajao i onda im davao zakonsku snagu u formi edikta. Na taj su način iz senata mogli poteći predlozi carskih zakona, a povremeno je delovao i kao savetodavno telo. Neki carski zakoni imali su oblik carevog "obraćanja senatu" i pre proglašenja čitani su naglas na senatskoj sednici. Zapadanorimski car Valentinijan III ustanovio je 446. godine zakonodavnu proceduru prema kojoj je senatu pripalo pravo saradnje, odnosno svaki novi zakon trebalo je da se prvo raspravi na sastanku senata i carskog saveta pre nego što ga car potvrdi. Ova je procedura bila uključena i u Justinijanov kodeks, iako nije poznato je li se ona u punom obimu i primenjivala na istoku. Pored toga, car je mogao na senat preneti i sudske funkcije, što je bilo naročito često u slučaju optužbi za veleizdaju. Za obična krivična dela takođe je često sudilo sudsko veće koji je bio sastavljeno od gradskog prefekta i pet senatora izabranih žrebom. Senat je zadržao i svoj ustavnopravni značaj, budući da su novog cara formalno postavljali i vojska i senat, a potvrđivao ga senat, premda je u stvarnosti smena na prestolu gotovo uvek bila određena linijom nasleđivanja. Međutim, ako naslednik prestola nije bio unapred određen, a nije bilo predstavnika carske porodice koji bi ga mogao naknadno odrediti, odluka o izboru novog vladara nalazila se u rukama cara i viših vojnih zapovednika.

Sukobi s carem

Gold Solidus dvojice Iraklija u svečanoj monzulskoj odeći, iskovan tokom njihove pobune protiv cara Foke 608. godine

U nekoliko navrata senat je došao u sukob carem i pokušao da istakne svoju premoć pozivajući se na ustavnu ulogu senata u proglašavanju novog cara. Godine 457. senat je za novog cara predložio magistra vojske, Alana Aspara, ali je na presto stupio tribun i senator Lav, koji se po položaju nalazio ispod Aspara. Godine 532. neki su senatori podržali pobunu Nika, koja se digla protiv Justinijana I, koji je bio nepoverljiv prema bogatim senatorima. Posle 541. godine mnogi članovi senata umrli su od epidemije kuge, a tokom ekonomskih nedaća, koje su usledile, Justinijan je konfiskovao imovinu mnogih preostalih senatora. Godine 608, za vreme vladavine cara Foke, Iraklije Stariji i njegov sin Iraklije proglašeni su za konzule uz podršku članova senata u Kartagini. Igraklije je kasnije proglašen za cara. Cara Foku senat je svrgnuo i utamničio u jednoj crkvi s još dva senatora.

Kad je 641. umro car Iraklije, carstvo je ostavio svojim sinovima ― Konstantinu III (koga mu je rodila njegova prva žena, Evdokija) i Iraklonu (koga mu je rodla druga žena, Martina). Carica je zahtevala carsku vlast za sebe (premda je verovatno nameravala da je naposletku preda svom sinu) te je to i obznanila na svečanoj ceremoniji održanoj na Hipodromu u Carigradu, kojoj su prisustvovali senat, drugi visoki zvaničnici i carigradski narod. Budući da joj senat i narod nikako nisu bili naklonjeni, želeći da carska vlast pređe na Iraklijeve sinove, Martina se morala poražena vratiti u Veliku palatu u Carigradu. Međutim, već četiri meseca kasnije Konstantin je umro i svog polubrata Iraklonu ostavio kao samovladara, a po gradu su se počele širiti glasine da je Martina kriva za Konstantinovu smrt. Uskoro potom izbila je buna koju je predvodio vojni zapovednik po imenu Valentin i Heraklona je bio prisiljen da za savlada prihvati svog malog nećaka Konstansa II, sina pokojnog Konstantina. Međutim, to nije smanjilo nezadovoljstvo u senatu i narodu, i senat je ubrzio svrgnuo Iraklonu. Njemu je odsečen nos, Martini je izvađen jezik, a oboje su prognani na Rodos. Konstans II postao je samovladar, a moć senata koja je došla do izražaja u uklanjanju Martine i Iraklone pokazao se i u tome što je mladi Konstans II u početku vladao pod tutorstvom senata. Tako je carigradski senat, potisnut u pozadinu tokom Justinijanove apsolutističke vladavine, doživeo u 7. veku razdoblje naročitog uticaja, a već je za vreme Iraklijeve vladavine vršio funkciiju carevog savetodavnog tela i vrhovnog suda.

Opadanje

Značaj senata postepeno je opadao, premda je u 13. veku to telo još uvek postojalo. Može se reći da je, počev od 7. veka, senat više predstavljao posebnu klasu dostojanstvenika nego pravu državnu instituciju, budući da su mnoga njegova ovlaštenja ukinuta u okviru reformi koje su preduzeli carevi Vasilije I i Lav VI, a kojima se završio proces formalnog prenošenja čitave državne vlasti na cara, a svih državnih poslova na carski činovnički aparat, tako da je senat izgubio i svoje stare zakonodavne i upravne funkcije, ali i onaj značaj koji je imao u 7. i 8. veku. Senat je zadržao veliki ugled, a u 11. veku doživeo je i period ponovnog jačanja, posebno kad je nakon smrti Vasilija II na vlast došla "civilna partija" i kad su viši carigradski činovnici, koji su pre svega i bili nosioci senatorskog zvanja, postali vladajući stalež u državi. Kad je stupanjem na presto Aleksija I Komnina konačno trijumfovala vojna partija, senat je izgubio svaki značaj, a titula senatora mogla se i kupiti od cara. Godine 1197. sazvan je senat ― zajedno sa sveštenstvom i predstavnicima carigradskih cehova ― kako bi odobrio uvođenje specijalnog poreza, tzv. alamanskog nameta, za plaćanje ogromnog godišnjeg danka nemačkom caru Henriku VI, na koji se Vizantija obavezala. Senatori su odbili da ideju da budu oporezovani, jer je to protivrečilo tradiciji, pa je car bio prinuđen da oporezuje provincije i prestonicu oslobodi plaćanja tog danka. Poslednji akt senata za koji se danas zna bio je izbor Nikole Kanava za cara, koga je istakao nasuprot Isaka II i Aleksija IV tokom četvrtog krstaškog rata. Pod dinastijom Paleologa titula senatora još je neko vreme opstala, ali je tokom kriza polovinom 14. veka zauvek nestala.

Zgrade senata

U Carigradu su postojale dve zgrade senata. Jedna, koja se zvala Magnaura i koju je sagradio Konstantin Veliki, a obnovio Justinijan I, nalazila se na istočnoj strani Avgusteja, nedaleko od carskog dvora. Druga se nalazila na severnoj strani Konstantinovog foruma. Senat je obe ove zgrade izgubio u 6. veku i otad se sastajao u Velikoj palati u Carigradu.

Literatura

• Bury, J. B. History of the Later Roman Empire, Volume 1.
• Brand, Charles M. (1968), Byzantium Confronts the West, 1180–1204, Cambridge, MA: Harvard University Press 
• Dagron, Gilbert (2003), Emperor and Priest: The Imperial Office in Byzantium, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-03697-9 
• Ostrogorski, Georgije (1993), Istorija Vizantije (2. fototipsko izd.), Beograd: Prosveta, ISBN 86-07-00756-4 
• Phillips, Jonathan (2004), The Fourth Crusade and the Siege of Constantinople, New York: Viking, ISBN 978-0-14-303590-9