Stari grad Ključ (Gacko)
Stari grad Ključ nalazi se u opštini Gacko, na krajnjem jugozapadnom obronku planine Babe, pod Rudim brdom (1.167 m). Desetak kilometara istočno, na odvojku ka Ključu sa ceste Gacko-Trebinje, blizu Stepena, nalazi se Cernica, čija je istorija tijesno povezana sa ovim gradom.
Krajem 12. stoljeća stvorena je Srpska nezavisna država pod dinastijom Nemanjića, kojoj je pripala i teritorija Huma. Za područje Gacka vezana je epizoda u kojoj je kralj Dragutin 1276. god. na Gatačkom polju pobijedio oca Urpša I, te zasjeo na srpsko prijestolje.
Savladavši 1373. godine župana Nikolu Altomanovića, srpski knez Lazar Hrebeljanović i bosanski ban Tvrtko I Kotromanić podijelili su dio njegovih zemalja. U toj podjeli područje Gacka pripalo je bosanskom banu Tvrtku. Tako se bosanska vlast proširila i na istočni dio Huma.
Jedan događaj koji se desio za života Sandalja Hranića zabilježen je na stećku koji se nalazio oko 1 km jugoistočno od grada, na glavici Ćućenici. Stećak, koji je 1960. godine prenesen u Vojni muzej u Beogradu, dobro obrađen i ukrašen. Isklesana je scena turnira ili borbe dvaju konjanika sa uperenim kopljima. Na istočnoj strani je natpis iz kojeg se doznaje da je Radonja Ratković poginuo pod gradom Ključem u doba vladavine vojvode Sandalja. Natpis glasi:
ovdje leži Radonja Ratković. Pogiboh p[o]d gradome Ključeme, za svog g[ospo]d[i]na, vojevodu Sand[a]lja.
Prvi pisani dokument u kojem se spominje grad Ključ je Povelja Sandalja Hranića od 28. decembra 1410. godine, datis in castro Cluz, a odnosi se na prodaju grada Ostrovice Mlečanima. Grad Ključ se spominje 1426. godine kao prijestolnica velikog vojvode Sandalja i kasnije hercega Stjepana Vukčića Kosače. Sandalj Hranić je pisao u Ključu pismo Dubrovčanima, datirano 8. jula 1429. godine. Također su zabilježeni boravci Sandalja Hranića u Ključu i Cernici u martu i maju 1430. godine. Iz tog vremena je i nekoliko stećaka, od kojih je i stećak, koji je 1960. godine prenesen u Vojni muzej u Beogradu. Nakon smrti Sandalja Hranića 1435. godine trebalo je obnoviti ugovore između njegovog nasljednika Stefana Vukčića Kosače i Dubrovčana. Neki od pregovora vodili su se u Ključu. U aprilu 1443. godine vojvoda Stjepan diktira u Ključu dijaku Vukši potvrdu o prijemu naslijeđa od Jelene, žene Sandaljeve. U širem smislu podgrađe Ključa je bila Cernica, koja se od karavanske stanice razvila u trg sa carinarnicom.
Osmanlije su osvojile grad između septembra 1468. i maja 1469. godine. Poslije potpisanog mira u Sremskim Karlovcima 1699. godine Ključ je postao sjedište kapetanije koja je zauzimala najveće dijelove teritorija današnjih općina Gacko i Bileća, a poklapala se sa teritorijom Cerničkog kadiluka.
Utvrđenje u Ključu napušteno je pred austrougarsku okupaciju.
Stari grad Ključ i Ključka džamija (Džamija Ajnebeg-dede, Džamija ključkih kapetana ili Starica) sa haremom proglašen je za nacionalni spomenik BiH. [1]
- Dinić, Mihailo, Zemlje hercega svetog Save u Srpske zemlje u srednjem vijeku, Beograd, 1978, 197-269.
- Kovačević-Kojić, Desanska, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, IRO "Veselin Masleša", Sarajevo, 1978.