Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika
Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, takođe poznat kao Rečnik SANU, najkompletniji je i najobimniji standardni rečnik srpskohrvatskog jezika u izradi od strane Instituta za srpski jezik Srpske akademije nauke i umetnosti. Rečnik obuhvaća građu čitavog područja štokavskog narečja uz ekavske i ijekavske varijante svih sadržanih reči. Jedan je od najvažnijih i najzahtevnijih dugoročnih projekata srpske nauke i kulture.
Rečnik je tezaurusnog i akademijskog tipa, a njegova koncepcija je da obuhvati celokupnu leksiku srpskohrvatskog jezika zabeleženu tokom protekla dva veka. Uključuje književne reči, reči iz narodnih govora, žargonizme, frazeološke obrte, izraze i poslovice, te pozajmljeno nasleđe iz drugih jezika, uz jasnu napomenu koje pripadaju standardnom jeziku.
Prvi tom rečnika je otštampan 1959. godine sa Aleksandrom Belićem u svojstvu glavnog urednika. Do 2015. godine završen je do slova P u ukupno 19 tomova,[1] a 2020. godine je izašao 21. tom.[2] Kada bude završen, rečnik bi trebao imati 35-40 tomova i oko 500.000 odrednica, a očekiva se da će za to biti potrebno bar još pola veka. U okviru Leksikografskog odseka je 2016. godine započet rad na digitalizaciji svih rečničkih resursa, građe za izradu i samog rečnika, što će omogućiti osavremenjivanje postojećih papirnih tomova, ubrzati radni tempo i napraviti rečnik dostupnim u elektronskom izdanju celom svetu.[3]
Izradu rečnika prvi put je inicirao 10. septembra 1888. Stojan Novaković povodom stogodišnjice rođendana Vuka Stefanovića Karadžića, uputivši poslanicu Akademiji pod naslovom Srpska kraljevska akademija i negovanje jezika srpskog, sa predlogom izrade, sadržaja te načina savremenog rečnika srpskog jezika koji bi obuhvatao vreme između Dositeja Obradovića i Vuka Stefanovića Karadžića.[3][4] Rad na sakupljanju materijala započeo je tek 1893. godine ponovnim predlogom da se započne rad na rečniku i da se ustanovi Leksikografski odsek, koji bi radio na određivanju zadataka rečnika. Prvi sekretar Leksikografskog odseka bio je Momčilo Ivanić, a odradio je prvu oglednu svesku 1913. godine. Međutim, svetski ratovi su dva puta zadesili rad na rečniku, pa su se uslovi za postojani rad na pripremi prvog toma stekli nakon još jednog oglednog sveska 1944. i osnivanjem Instituta za srpski jezik 1947. godine.
Kao glavni urednik prvog toma rečnika izdatog 1959. godine bio je filolog Aleksandar Belić, tada predsednik SANU, da bi nakon njegove smrti od 1960. godine uredništvo bilo preneseno na Uređivački odbor rečnika.[3] Na čelu odbora sve do desetog toma bio je Mihailo Stevanović, od jedanaestog do šesnaestog toma Mitar Pešikan, šesnaestog Miroslav Nikolić, sedamnaestog Milica Radović Tešić, osamnaestog i devetnaestog Stana Ristić,[3] a u vreme izrade dvadesetog i dvadesetprvog toma na čelu odbora bila je Rada Stijović.[1]
Naslov se rečnika višestruko menjao: u 19. veku - Akademijski srpski rečnik i Rečnik književnog jezika srpskoga; početkom 20. veka - Akademijski rečnik narodnoga i književnoga jezika, 1913 - Srpski rečnik književnoga i narodnoga jezika, 1915 - Rečnik književnog jezika srpskoga, do 1938 - Rečnik narodnog književnog jezika srpskohrvatskog. 1944 - Rečnik srpskoga književnog i narodnog jezika, 1953 - Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika. 1959. godine rečnik je dobio sadašnje ime Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Iako je nakon raspada SFRJ svaka nova država kodificirala svoj jezik i zvanično umirovila srpskohrvatski lingvonim, rečnik nije promenio ime niti se ograničio na ikoje govorno područje, nego ostaje multinacionalnog karaktera i nastavlja prikupljati zbirke reči iz svih krajeva. Izdavanje rečnika propisuje Zakon o Rečniku Srpske akademije nauka i umetnosti.[5]
U rečniku bi trebalo biti obuhvaćeno 500.000 rečničkih natuknica u trideset pet tomova.[3] Usporedbe radi, Oksfordski engleski rečnik (engl. Oxford English Dictionary) ima oko 600.000 pojmova, nemački Deutsches Wörterbuch 320.000, ukrajinski Veliki pravopisni rečnik modernog ukrajinskog rečnika 253.000, češki Priručnik za češki jezik 250.000, a ruski Objasnidbeni rečnik živog velikoruskog jezika 220,000. U sedamnaestom tomu je natuknica oko obrađena na 180 frazeoloških varijanti i idioma, te obuhvaća 12 stranica sitnokucanog dvostubačnog teksta.[6] Sa 18 tomova obrađeno je oko 200.000 reči, a pod slovom O je oko 10.000 pojmova. U devetnaestom tomu, koji započinje slovom P, u 165 kutija je oko 4000–4500 kartica, koje će zauzeti 5-8 tomova.[7] 20. tom je izašao tačno 130 godina nakon inicijacije, a kojim se obradilo 243.000 pojmova.[1] Izlaskom 21. toma je obrađeno 250.000, što predstavlja otprilike polovinu zamišljenih pojmova, a tom je obogaćen terminologijom iz digitalnog marketinga, nove enciklopedije društvenih nauka, geografije, ornitologije, iz likovne umetnosti i arhitekture.[8][9]
U građu rečnika ulaze i pojmovi iz drugih, već objavljenih rečnika, kao što su rečnici Matice srpske, Rječnik JAZU (trenutačno najveći s između 250–400 hiljada reči prema proceni[10]), Veliki rječnik stranih riječi i izraza Ivana Klajna, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku Abdulaha Škaljića, kao i dijalektski rečnici. Osim toga koriste se i terminološki rečnici, kao što su Botanički rečnik D. Simonovića, Hircov rječnik narodnih imena riba, zmija i ptica, Srpskohrvatske leksike ribarstva V. Mihajlovića i G. Vukovića, kao i Prosvetina enciklopedija i Enciklopedija jugoslavenskog leksikografskog zavoda.[3]
Rečnik je štampan Vukovom ćirilicom, te su lekseme složene po redosledu srpskohrvatske azbuke:
- Tom 1 1959. - 694 str. 1: A - Bogoljub
- Tom 2 1962. - 800 str. 2: Bogoljub - vražogrnci
- Tom 3 1962. - 794 str. 3: vraznuti - guščurina
- Tom 4 1966. - 798 str. 4: D - dugulja
- Tom 5 1968. - 798 str. 5: duguljan - zaključiti
- Tom 6 1969. - 798 str. 6: zaključnica - zemljen
- Tom 7 1971. - 798 str. 7: zemljenast - intoniranje
- Tom 8 1973. - 800 str. 8: intonirati - jurve
- Tom 9 1975. - 800 str. 9: jurget - kolitva
- Tom 10 1978. - 800 str. 10: koliti - kukutica
- Tom 11 1981. - 800 str. 11: kukutka - makva
- Tom 12 1984. - 800 str. 12: makven - mozurica
- Tom 13 1988. - 800 str. 13: moire - naklapuša
- Tom 14 1989. - 800 str. 14: naklasati - nedotruo
- Tom 15 1996. - 799 str. 15: nedošuiav - nokavac
- Tom 16 2001. - 781 str. 16: nokaš - odvrzivaši
- Tom 17 2006. - 800 str. 17: odvrkao - Opovo
- Tom 18 2010. - 800 str. 18: opovrgavanje - ocariti
- Tom 19 2014. - 800 str. 19: ocat - petoglasnik
- Tom 20 2018. - 800 str. 20: petogodan - pogdegod
- Tom 21 2020. - 800 str. 21: pogdekada - pokupiti
- Rečnik SANU - Institut za srpski jezik SANU (arhivirana stranica)
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Bogutović, Dragan (10. augusta 2018). „Rečnik SANU: Još pola veka do slova "Š"”. novosti.rs. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ „Predstavljanje 21. Toma Rečnika SANU u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti”. Institut za srpski jezik SANU. 7. oktobra 2021. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 „Rečnik SANU”. Institut za srpski jezik SANU. Arhivirano iz originala na datum 2022-06-02. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ Jovanović, Nataša (2009). „Rečnik SANU”. planeta.rs. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ „Zakon o Rečniku Srpske akademije nauka i umetnosti: 110/2005-27”. Službeni glasnik Republike Srbije. 2005. Pristupljeno 15. oktobra 2022.
- ↑ „Slika razvoja srpskog jezika”. www.politika.rs. 14. jula 2007. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ „Leksikografi stigli do „petoglasnika””. www.politika.rs. 29. septembra 2015. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ „AZBUČNIK SRPSKOG PAMĆENJA: U svečanoj sali SANU predstavljen 21. tom Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika”. novosti.rs. 6. oktobra 2021. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ „Novi tom Rečnika srpskoga jezika”. www.politika.rs. 7. februara 2021. Pristupljeno 2. juna 2022.
- ↑ „Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika (tzv. Akademijin rječnik)”. Institut za hrvatski jezik i jezikoslovlje. Pristupljeno 29. oktobra 2022. »Premda se u literaturi navodi da ima oko 250 000 riječi (obrada započinje natuknicom A, a završava s natuknicom žvući i žvuknuti), prema mišljenju D. Malić, koja je proučavala i opisivala Akademijin Rječnik, on obuhvaća oko 400 000 riječi.«