Asteci

Astečko carstvo

Azteci (španj. Aztecas, Aztecos; eng. Aztecs) bili su moćan indijanski narod koji je u 15. i 16. stoljeću vladao velikim carstvom u južnom Meksiku. Bili su narod iz grupe Nahuatl-govornika koje je sebe nazivalo imenom Mexica. Sebe su označavali i kao Culhua-Mexica, povezujući se s Culhuacánom, središtem najciviliziranijeg naroda u Dolini Mexica. Ime Tenochca (Tenočki; u pl. Tenochcas) dobili su prema svome središtu Tenochtitlán.

Azteci su zapravo bili savez od 3 plemena koje je prema van djelovalo kao jedan narod pod astečkim imenom. Ova plemena bila su Acolhua iz grada Texcoca, Tenochca ili Mexica iz Tenochtitlana, i najmanji Tlacopans (Tlakopanci) s glavnim gradom Tacuba (ili Tlacopan). Od 1426.-1520. konfederacija se angažirala u ratovima kojima su savladana plemena od Doline Mexica do Pacifika. Carstvo je osvojio Hernan Cortes 1519. godine.

Na području Meksika danas živi o. 750.000 potomaka Azteka. Uglavnom se bave poljodjelstvom ili rade kao industrijski radnici.

Ime

Značenje imena Azteka nije razjašnjeno, a sam izraz izvodi se od riječi Aztlan, legendarne zemlje njihovog porijekla koja se nalazila negdje na sjeveru ili sjeverozapadu. Neki znanstvenici njihovo ime prevode kao 'white land' (ili bijela zemlja), drugi kao 'near the cranes', navodno od aztatl, u pl. azta =ždral + tlan, u označavanju blizine. Postoji i pretpostavka da je ime Atlantskog oceana također došlo od njihove riječi 'atl', što označava 'vodu', pa bi prema toj teoriji Azteci bili potomci stanovnika Atlantide, koji su nakon katastrofe uspjeli doći do Meksika i tamo izgraditi novu civilizaciju.

Povijest

Dolazak Asteka

Acosta koji je posjetio Meksiko 1585. i čije je djelo izdano 1589. godine zapisao je njihovu tradiciju o seobi 7 plemena iz zemlje Aztlan ('bijela zemlja'), koja se prema predaji nalazila negdje na Sjeveru.

Prvo od 7 plemena Nahuatlac (tako su se kolektivno nazivali) došlo je u Dolinu pleme

• Xochimilca (Sochimilca) 'narod cvjetnog sjemena' (‘nation of the seeds of flowers’), koji se nastanio na jugu Doline.
• Chalca 'narod usta' (‘people of mouths’), dolaze u Dolinu mnogo poslije Xochimilca i nastanjuju se na jezeru Chalco.
• Pleme Tepanec 'narod mosta' ili ‘people of the bridge’ dolazi treće u Dolinu i nastanjuju se u Azcapotzalcu, zapadno od jezera Texcoco.
• Četvrti su Acolhua 'snažni narod' ('strong people'), kasnije poznati kao Texcocans, nastanili su se na istočnoj obali jezera Texcoco.
• Peti dolaze Tlatluicans /Tlatluikanci/ 'Ljudi s planine' (‘Men of the Sierra’) koji prelaze Sierru.
• Šesti su Tlaxcalteca /Tlaškalteki, Tlaskalteci/ 'ljudi kruha' (‘Men of Bread’), živjeli su jedno vrijeme sa Tepanekima, pa su se nastanili u današnjoj Tlaxcali.
• Posljednji dolaze Azteci ili Mexica koji zauzeše područje današnjega grada Meksika. Pleme Mexica u svojoj se seobi prvo zaustavilo 1163. godine u mjestu Coatepec, blizu Tollana, grada kojega su 1168. razorili Čičimeci (Chichimecs). Legendarni toltečki kralj Quetzalcoatl te godine bježi iz grada, a Tollan je 1200. godine potpuno razoren. Dolinom tada zavladaše dva grada, tepanečki Azcapotzalco, zapadno od jezera Texcoco, i Colhuacan (Culhuacan) plemena Culhua, jugoistočno od jezera.

Godine 1323. Azteci su na jezeru Texcoco pronašli mjesto gdje će 1325. utemeljiti svoj grad Tenochtitlan. Godine 1358. niknuo je novi grad, Tlatelolco, kojeg su podigli iseljenici iz Tenochtitlana. Nakon ratova s Tepanecima i pada Azcapotzalca 1428. godine, rodio se savez 3 grada. Nezahualcoyotl (Gladni Kojot) iz Texcoca, tlatoani Itzcóatl iz Tenochtitlana i Totoquihua iz Tlacopana osnovaše aztečki savez. Kasnije ovaj savez postaje dominantna sila koja je ovladala područjem od preko 200.000 km² (80 tisuća kvadratnih milja) i 5-6,000.000 stanovnika. U njezin sastav je ušlo 400-500 državica. Sam grad Tenochtitlan imao je preko 140.000 stanovnika, a prostirao se na 13 km².

Svoj svijet Azteci su nazivali Cem-Anáhuac Tenochca tlalpan ili 'svijet, Zemlja Tenočka'. Vladar je nosio titulu Cem-Anáhuac tlatoani, ili 'Gospodar svijeta'.

Kronologija

• 600.Pad Teotihuacana, porijeklo graditelja nije poznato.
• 856.Utemeljen Tollan (danas Tula) od naroda poznatog kao Tolteci (Toltecas), Nahua-govornika.
• 1111. (?) Nahuatlaca plemena napuštaju mitsku zemlju Aztlan.
• 1163. skitalačka plemena Mexica dolaze u Coatepec.
• 1168. Uništenje Tollana, Čičimeci (Chichimecas; u koje se ubrajaju i Azteci) razorili su grad.
• Legendarni kralj Quetzalcoatl bježi iste godine.
• 1200. Potpuno uništenje Tollana.
• 1250. Susjedni ratoborni Otomí utemeljuju grad Xaltocan.
• 1299. Mexica se naseljavaju kod Azcapotzalca, na brijegu Chapoltepec ('brdo skakavaca'), Tepaneki ih tada još toleriraju.
• 1300. Vladavina Akolhuanaca (Acolhuas).
• 1315. (ili još 1299) Tepaneki tjeraju Mexice s Chapultepeca.
• 1323. Colhua Indijanci tjeraju Mexice iz Tizaapan-a. Oni bježe na maleni otok Acatzintlan, gdje su ugledali orla na kaktusu (vidi meksičku zastavu). Pošto su postali neprijatelji Colhuacana, ponovno dolaze pod zaštitu Tepaneka.
• 1325. Mexice utemeljuju Tenochtitlan.
• 1358. Mexice utemeljuju Tlatelolco.
• 1372. politička reorganizacija, vladar Acamapichtli uzima si ženu iz svakog 'calpulli'-ja (ponegdje calpolli), prva mu je žena Ilancuetl, Colhua plemkinja, ali nije imala djece. Uvodi se titula 'tlatoani' (=govornik).
• 1375-1465, devedeset-godišnji rat sa Chalco Indijancima.
• 1395 (?), misteriozna smrt Huitzilihhuitl-ove prve žene, tlakopanske princeze.
• 1406, misteriozna smrt Huitzilihhuitl-ove druge žene, Miahuaxihuitl, princeze iz plemena Tlahuica, iz grada Cuauhnahuac-a (današnja Cuernavaca).
• 1407. (?), osvojen Xaltocan, grad Otomija.
• 1411. osvojen je Chalco, ali je ponovno oslobođen intervencijom drugih gradova-država, uključujući i tepanečki Azcapotzalco, pod čijim su bili patronatom.
• 1418. vladar Tezkukanaca, Ixtlilxochitl, protjeran je od Tepaneka iz grada Texcoca.
• 1418-72. Nezahualcoyotl, postaje vladar Texcoca.
• 1426. Umire tepanečki vladar Tezozomoc. Iste godine Nezahualcoyotl ponovno osvaja grad od Tepaneca. Vodstvo Tepaneka, nakon Tezozomocove smrti preuzeo je njergov sin Maxtla. Ubijeni su tlatoani Chimalpopoca i Tlacateotl, vladar Tlatelolca. Ubojice je poslao Maxtla iz Azcapotzalca.
• 1428. Nezahualcoyotl osvaja Azcapotzalco, uzima si zadovoljstvo iščupati Maxtlino srce. Nastanak saveza Asteka, ujedinjuju se gradovi Tenochtitlan, Texcoco i Tlacopan.
• 1445. osvajanje Oaxace.
• 1458. osvajanje Coixtlahuace i Veracruza.
• 1465. osvajanje Chalca.
• 1458-1465. ratovi tlatoanija Moteuczoma Ilhuicamina. Osvojio je zemlje Totonaka, Mixteca, Tepeaca i Huasteca.
• 1478. padaju zadnja uporišta Huasteca. Asteci poraženi u strahovitom ratu s Taraskima.
• 1486-1502. vladavina Ahuitzotla, daljnja ekspanzija Asteka i masovno žrtvovanje ljudi.
• 1491-1495. osvojena pacifička obala od Zacatule to Acapulca.
• 1492. Columbo je na Bahamima, misli da je u Aziji.
• 1498. osvajanje Tehuantepeca i dolazak prvih kolonista na Haiti.
• 1500. Španjolsko osvajanje današnjeg Soconusca (indijanski Xoconoxco). Amerigo Vespucci otkriva da Amerika nije dio Azije.
• 1503-1520 vladavina Montezume II.
• 1519. Dolina Mexica ima 1,000,000 do 1,600,000 stanovnika. Tenochtitlan raste 150,000-200,000 stanovnika. Cortés se iskrcava kod Veracruza. Nalazi saveznike u Totonacima, Huastecima i Tlaškaltecima.
• 1516.-1519. u Texcocu vlada Cacama.
• 1520. Noche Triste (tužna noć) Španjolci su potučeni na Tenochtitlanu, mnogo je mrtvih na obije strane. Četveromjesečna vladavina Cuitlahuac-a, umire od boginja.
• 1520-1521. vladavina Cuauhtemoca.
• 1521. Tenochtitlan pada.

Društvo

Astečka zmija

Azteci, kao i sjevernoamerički Irokezi (Iroquois), su prema svim ostalima izvana djelovali kao jedan narod. Svako je pleme unutar konfederacije bilo nezavisno u onome što se odnosilo na lokalnu samoupravu. Svako pleme imalo je savjet poglavica i glavnog ratnog poglavicu. U izboru vrhovnog aztečkog ratnog poglavice sudjelovala su sva 3 astečka plemena, Tenočki, Tezkukanci (Acolhua) i Tlakopanci.

Zemljom je, prema Diegu Duranu, na čelu sa kraljem, upravljao kraljevski savjet bez čijeg se mišljenja nije moglo ništa učiniti. Duran ih titulira imenima Tlacachcalcatl (tlakačkalkatl), Tlacatecal (tlakatekatl), Ezuauuacatl (ezuauakatl), i Fillanealque (filanealkve). Naziv položaja koji je imao Montezuma II bio je teuctli (ratni poglavica) ili kao član savjeta zvao se tlatoani (govornik).

Zakoni su bili objavljivani i zapisivani slikovnim pismom. Bili su strogi. Ubojstva i preljub kažnjavali su smrću.

Azteci su svoju djecu školovali u posebnim školama zvanim calmecac. Školovanje i odgoj djece bio je jedan od glavnih zadataka astečkog svećenstva. U calmecacu se omladina pripremala za život, tu su se upućivali u tajnu pisma, narodnu tradiciju, religiju i nauku. Iz ovih škola odlazili su uz velike ceremonije. Najsposobniji, su uz preporuku odlazili na odgovorne položaje.

Kod Azteka nije bilo trgovina nego su svaki peti dan održavali sajmove. U velike gradove slijevala se masa ljudi iz raznih krajeva donoseći poljoprivredne proizvode i rukotvorine. Platežno sredstvo bile su vrećice kakaa, s određenim brojem zrnja, ili komadići kositra rezanih u obliku slova T. Ova trgovina vodila se dijelom i trampom ili zamjenom.

Mnogoženstvo se dozvoljavalo, ali se vjerojatno ograničavalo samo na bogatiju klasu. Azteci nisu imali kastinski sustav, ali postojalo je ropstvo. Trgovina robljem smatrana je kod Azteka časnim zvanjem.

Običaj je bio da sin nastavi zanimanje svoga oca. Ovi zanatlije udruživali su se u neku vrst cehova. Zanat je uživao osobito poštovanje.

Privreda

Zemlja je kod Azteka pripadala calpullima (neki to smatraju klanovima; ili plemenima), svaki calpulli sastojao se od više callija (ili domaćinstava). Ovu zemlju zajednički su obrađivali, a prinos od nje plaćali su državi i svećenstvu kao porez. Dio calpullijske zemlje pripadao je calpulliju, i bio je razdijeljen po domaćinstvima, već prema potrebi. Zemlja koju calli obrađuje nasljeđivala se s oca na sina, u slučaju izumiranja obitelji vraćala bi se calpulliju.

Od pokorenih zemalja Azteci su ubirali poreze. Iz raznih provincija dolazile su kože, kakao, zlato, raznobojno perje, smaragdi, ambra, pamučna odijela i drugi proizvodi. Pokorena plemena bila su obvezna raditi i na javnim radovima, kao izgradnji putova ili građevina.

Azteci su imali, a imaju i njihovi potomci danas, vrstu plovećih vrtova (na jezeru Xochimilco) poznatih kao chinampas (sing.chinampa), na kojemu su seljaci uzgajali razne kulture koje bi zatim završavale na tenočtitlanskoj tržnici. Između chinampasa nalazili su se plovni kanali kojima se roba u čamcima mogla dopremati. Danas ovi kanali još postoje a služe za vožnju dokonim turistima. Po njima danas plove veliki dekorirani kanui trajineras i prevoze turiste dok ih zabavljaju meksički pjevači mariachis (mariachi).

Pleme koje je nekada živjelo u području jezera Xochimilco zvalo se Xochimilca. Ovo pleme bilo je podložno Aztecima. Glavni ratarski alat bio je štap za kopanje, zvan u njihovom jeziku coa.

Mlinski kamen zamjenjivali su metate i mano sastojao se od udubljenog kamenog postolja i oblog kamena, kojim se udaralo po kukuruzu dok se ne pretvori u brašno.

Aztecima danas zahvaljujemo na čokoladi. Oni su proizvodili jedno piće od kakaa i vanilije (rasla je u ograničenim primorskim predjelima Meksika) i zvali ga chocolatl, bilo je pjenasto, a uzimalo se hladno.

Religija

Prinošenje ljudske žrtve bogovima

Astečka religija bila je mnogobožačka, Asteci su svojim dolaskom pokupili mnoge elemente drugih mezo-američkih kultura i ranih naroda. Najvažniju ulogu u vjerskom životu imali su Huitzilopochtli, bio je bog rata. Tonatiuh je bio bog Sunce. Suncu su se prinosile ljudske žrtve, zbog njega su vođeni neprekidni ratovi (takozvani 'rat cvijeća') kako bi se moglo doći do novih zarobljenika. Njihova srca biti će žrtvovana Suncu, tijela će se raskomadati i podijeliti narodu da budu pojedena. Prema vjerovanju Azteka samo duše ratnika koji su pali u borbi i bili žrtvovani odlaze na nebo. Duše žena umrlih pri porođaju također.

Tlaloc bio je bog kiše, a Quetzalcoatl ili Pernata Zmija bio je dijelom bog, dijelom kulturni heroj. On je bog-prosvjetitelj koji je širio kulturu i nauku.

Popis bogova

Acolmiztli | Acolnahuacatl | Acuecucyoticihuati | Ahuiateteo | Ahuizotl | Amaranth | Ancient-drum | Atlatonan | Atlatonin | Ayauhteotl | Azcatl | Batman | Centeocihuatl | Centeotl | Centzon-totochtin | Centzonuitznaua | Chalchihuitlicue | Chalchiuhcihuatl | Chalchiuhtecolotl | Chalchiuhtlicue | Chalchiuhtotolin | Chalmecatecuchtli | Chantico | Chicomeccatl | Chicomecoatl | Chicomexochtli | Chiconahuiehecatl | Chihucoatl | Chimalman | Cihuacoatl | Cihuateto | Cinteotl | Cipactli | Cipactonal | Citlatonac | Civatateo | Coatlicue | Coccochimetl | Cochimetl | Cocijo | Coyolxanuhqui | Coyolxauhqui | Cuaxolotl | Eagle-man | Ehecatl | Huehuecoyotl | Huehueteotl | Huitzilopochtli | Huixtocihuatl | Ilamatecuhtli | Itzli | Itzpapalotl | Itztlacoliuhqui | Ixtlilton | Macuil-cozcacuahtli | Macuil-cuetzpalin | Macuil-malinalli | Macuil-tochtli | Macuil-tonaleque | Macuil-xochitl | Macuilcozcacuahtli | Macuilcuetzpalin | Macuilcuetzpalli | Macuilmalinalli | Macuiltochtli | Macuiltonaleque | Macuilxochitl | MacuilxÒchitl | Malinalxochi | Malinalxochitl | Maquiltonaleque | Matlalcueitl | Mayahual | Mayahuel | Mayouel | Metzli | Metztli | Mexitl | Mextli | Mictecacihuatl | Mictlan | Mictlancihuatl | Mictlantecuhtli | Mictlantecuhtzi | Mixcoatl | Moctezuma | Montezuma | Motecuhzoma | Nahuaque | Nana | Nanahuatzin | Nanauatzin | Nanautzin | Nuhualpilli | Old-old-coyote | Omacatl | Omecihuatl | Omeciuatl | Ometecuhtli | Ometecutli | Ometeoltloque | Ometotchtli | Opochtli | Oxomoco | Patecatl | Piquete-zina | Piquete-zina | Popocatepetl | Pulque | Quaxolotl | Quetzacoatl | Quetzalcoatl | Spider-woman | Tamoanchan | Tecciztecatl | Tecuciztecal | Tecuciztecatl | Telcalipoca | Temazcaltechi | Temazcalteci | Teotihuacan | Teoyaomiqui | Teoyaomqui | Tepeyollotl | Tepeyollotli | Tepoztecatl | Tezcalipoca | Tezcatlipoca | Tezcatzontecatl | Titlacauan | Tlaelquani | Tlahuixcalpantec | Tlahuixcalpantecuhtli | Tlahuizcalpantecuhtli | Tlahuizcalpantecutli | Tlaloc | Tlaltecuhtli | Tlaoque-nahuaque | Tlazolteotl | Tlazolteotli | Tlazoltéotl | Tloque | Tloquenahuaque | Tomoanchan | Tonacatecuhtli | Tonatiuh | Tzitzimime | Tzitzmitl | Ueuecoyotl | Ueueteotl | Uitzilopochtli | Uixtochihuatl | Xilonen | Xipe | Xipe-totec | Xiuhcoatl | Xiuhtecuhtli | Xiutecuhtli | Xmulzencab | Xochipili | Xochipilli | Xochiquetzal | Xolotl | Yacatecuhtli | Yiacatecuhtli |

Kultura

Pismo

Azteci su usvojili sistem pisanja (logografsko♠, odnosno pojmovno) koje je u središnjem Meksiku bio u upotrebi najmanje tisuću godina. Kada su Asteci u ranom 15. stoljeću pokorili susjedne države prihvatili su njihovo pismo. Danas nemamo preživjelih aztečkih dokumenata koji su porijeklom iz doba prije Kolumba, većina sačuvanih nastala su tek nakon osvajanja. Postoji samo par 'kodeksa' (codices, codex) iz regije Puebla poznat kao 'international' Mixteca-Puebla stil. Ovaj isti stil mogao bi biti izvor aztečkom pismu koje se satoji od obojenih sličica (glifova, 'glyphs'). Mixteca-Puebla stil potekao je od mikstečkog (Mixtec) pisma.

Ostali sistemi pisanja su silabičko, piktografsko, ideografsko i alfabetsko.

Kalendar

Azteci su imali svoj kalendar, ustvari dva kalendara. Jedan je bio ritualni, imao je 260 dana i zvao se tonalpohualli. Bio je podijeljen u 13 perioda po 20 dana. Drugi sunčani (xiuhpohualli) imao je 365 dana. Ovaj kalendar dijelio se na 18 mjeseci po 20 dana. Ovome se treba pridodat i 5 dana nazivanih nemontemi. Svakih 52 godine poklopili bi se datumi kalendara, tada su nakon 'pet nesretnih dana' priređivali 'Novu vatrenu ceremoniju'. –Dani i mjeseci imali su svoja imena. Kalendar Azteka bio je bazaltni kamen težak 25 tona i promjera 3,7 metara ili 12 stopa. Pronađen je 1790. godine i smješten u Antropološkom muzeju u Meksiku.

Mjeseci

• I. Atlacacauallo
• II. Tlacaxipehualiztli
• III. Tozoztontli
• IV. Hueytozoztli
• V. Toxcatl
• VI. Etzalcualiztli
• VII. Tecuilhuitontli
• VIII. Hueytecuihutli
• IX. Tlaxochimaco
• X. Xocotlhuetzin
• XI. Ochpaniztli
• XII. Teoleco
• XIII. Tepeihuitl
• XIV. Quecholli
• XV. Panquetzaliztli
• XVI. Atemoztli
• XVII. Tititl
• XVIII. Izcalli

Nemontemi. pet nesretnih dana, tada nisu održavana nikakve ceremonije.

Nazivi dana su: Cipactli (Aligator), Ehecatl (Vjetar), Calli (Kuća), Cuetzpallin (Gušter), Coatl (Zmija), Miquiztli (Smrt), Mazatl (Jelen), Tochtli (Zec), Atl (Voda), Itcuintli (Pas), Ozomatli (Majmaun), Malinalli (Trava), Acatl (Trska), Ocelot (Ozelot; zvijer iz porodice mačaka), Cuauhtli (Orao), Cozcauauhtli (Jastreb), Ollin, Tecpatl (Kremen), Quiahuitl (Kiša), Xochitl (Cvijet).

Običaji

Rat cvijeća i kanibalizam

Da bi došli do ratnih zarobljenika Azteci, a izgleda i neki njihovi susjedi, organizirali bi ratne pohode zvane xochiyaóyotl ili 'rat cvijeća' ('war of the flowerrs'). Prema kronikama, na inauguraciji najratobornijeg astečkog vladara Ahuitzotla žrtvovano je 80,000 zarobljenika. Azteci su ljude žrtvovali prilikom mnogih prigoda, kao ustoličenja vladara, ili posvećivanja hramova. Obred su vršili svećenici na vrhovima hramova, na žrtvenom kamenu. Zabijanjem noža od vulkanskog stakla u prsa, iščupali bi žrtvi srce i bacili u vatru. Ove vatre stalno su gorjele pred idolima.

Udove bi odsijecali i davali narodu za gozbu, trupla bi bacali psima. Prema drugoj verziji (Precott) svećenici bi predali tijelo žrtvovanog ratniku koji ga je zarobio. On bi tada priredio gozbu na koju bi pozvao svoje prijatelje.

Novac i trgovina

Azteci nisu imali klasičan novac, za standardnu valutu uzimao se kakao za koji se nešto moglo kupiti. Roba se najviše razmjenjivala razmjenom.

Vladar Axayacatl prikazan na kodeksu Azcatitlana

Premda su bili u vječnom ratu sa srodnim plemenom Tlaxcalteca, u kratkim periodima mira ova dva plemena također su trgovala. Izolirani od mora Tlaškalteci nisu imali soli, Azteci su im sol velikodušno poklanjali.

Aztečki vladari (Tlatoani)

• Acamapichtli (1372-91).
• Huitzilihuitl (1391-1416) sin Acamapichtlija.
• Chimalpopoca (1416-27) sin Huitzilihuitlija.
• Itzcoatl (1427-40) sin Acamapichtlija.
• Montezuma I Ilhuicamina (1440-68)sin Huitzilihuitlija.
• Axayacatl (1468-81) sin Montezume I.
• Tizoc (1481-6) brat Axayacatlov.
• Ahuitzotl (1486-1502) brat Tizocov.
• Montezuma II. Xocototzin (1502-20) sin Axayacatlov.
• Cuitlahuac (1520) brat Montezumin.
• Cuauhtemoc (1520-1) sin Ahuitzotlov

Literatura

• Alfonso Caso, The Aztecs, People of the Sun. Eng. Tr. /prijevod/,1958
• G. C. Vaillant, The Aztecs of Mexico.

Vanjske veze

U Wikimedijinoj ostavi ima još materijala vezanih za: Asteci

• Aztecs