Jugoslavenske željeznice

Jugoslovenske železnice
Jugoslavenske željeznice

Posluje kao	državno poduzeće (Kraljevina Jugoslavija) samoupravno poduzeće (SFR Jugoslavija)
Izvorni naziv	Železnice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca Jugoslovenske državne železnice
Delatnost	železnički saobraćaj
Osnovano	11. novembar 1918.
Ugašeno	4. mart 1992.
Prethodnik	Austrijska južna željeznica Mađarske državne železnice Carske kraljevske austrijske državne železnice Železnice Srbije Chemins de fer Orientaux
Naslednik	Slovenske železnice Hrvatske željeznice Makedonske železnice Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine Željeznice Republike Srpske Železnice Srbije Željeznički prevoz Crne Gore
Sedište	Beograd, Srbija, Jugoslavija
Područje pokrivenosti	Jugoslavija

Jugoslavenske željeznice ili Jugoslovenske železnice (makedonski: Југословенски железници, Jugoslovenski železnici; slovenski: Jugoslovanske železnice, akronim: JŽ-JЖ) bila je državna željeznica Jugoslavije od 1918 do 1990 godine. Ona je bila jedna od osnivačkih članica međunarodne unije željeznica UIC i imala je UIC-Code 72.

Istorija

Završetkom Prvog svjetskog rata novoosnovana država, Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, preuzela je dijelove teretorije Austro-Ugarske i njezinu željezničku mrežu. Kroz ovo ujedinjenje nastale su prve jugoslavenske željeznice, pod nazivom Železnice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, SHS-CXC ). Na temelju ustavnog amandmana od 1929 godine naziv se promjenio u Jugoslovenske Državne Železnice (JDŽ) . Jugoslavenske željeznice su tako nastale iz spajanja željeznice Dunavske monarhije i Srpske Državne Željeznice (SDŽ). Pored glavne uprave u Beogradu postojalo je još 5 uprava u Ljubljani, Zagrebu, Subotici, Beogradu i Sarajevu.

Sa invazijom njemačke, talijanske, mađarske i bugarske vojske Drugi svjetski rat je 06.04.1941 počeo u Jugoslaviji. Nakon njene kapitulacije su stvorene tzv. neovisne satelitske države, Nezavisna Država Hrvatska (koja je obuhvaćala i Bosnu & Hercegovinu) i Srbija. Željeznice su podijeljene između sila osovine i kolaborirajući država. Vozni park JDŽ je podijeljen između DRB, MÁV, BDŽ, FS i novoosnovane HDŽ i SDŽ.

Do kraja Drugog svijetskog rata željeznica je pretrpila znatna razaranja i samo sa velikim naporom je nakon rata opet uspostavljena. Mnoge lokomotive su od strane prijašnjih sila osovine vraćene, razmijenite ili predanane kao reparacija. Predajom istočne teritorije Trsta Jugoslaviji su ušle oko 100 km željezničke mreže sa jednosmjernom strujom (3000V) u sastav JDŽ.

Veliki građevinskih projekti su do kraja 70-tih godina prošlog vijeka sprovedeni, kako bi se djelomično nerazvijena i neskladna željeznička mreža dovela na evropski standard. Reformiranjem željezničke uprave 1952 godine, mjenja se naziv u "Jugoslavenske željeznice". Uvođenjem samoupravljanja, došlo je do decentralizacije željeznice. "Zajednica jugoslavenskih željeznica" (ZJŽ) sastojala se od glavne uprave sa sjedištem u Beogradu, organizacija KSR (Kola za spavanje i ručavanje), zavod za projektovanje ZJŽ - današnji CIP i 5 željeznička transportna poduzeća (ŽTP): Beograd sa upravom u Titograd-u (današnja Podgorica), Zagreb, Sarajevo, Skopje i Ljubljana. Sama Ljubljana je bila združeno železniško podjetje (ZŽTP) koje je bilo pojeljeno u tri autonomna poduzeća, ŽTP Maribor, Ljubljana i Postojna.

Kraj željeznice je došao kada se jugoslavenska država raspala početkom 1990-ih, a tek nezavisne države su osnovale vlastite državne željeznice. Preostali dio JŽ je ostao kod Srbije i tek prije nekoliko godina je preimenovan u Željeznice Srbije - ŽS.

15.04. - Dan željezničara Jugoslavije

"Dan željezničara Jugoslavije" ustanovljen je 1950. godine, a povod je bio generalni štrajk željezničara tadašnje Kraljevine Jugoslavije. Noći između 15 i 16. aprila 1920. godine zastao je željeznički saobraćaj u cijeloj zemlji i trajao do kraja ovog mjeseca. Željezničari Užica, Sarajeva, Skoplja, Niša, Subotice, svih željezničkih stanica, ložionica i radionica ustali su protiv nasilja. Na Zaloškoj cesti u Ljubljani bilo je najkrvavije, palo je u krvi 14 manifestanata od kojih devet željezničara štrajkača. Neprekidno od 1950. godine pa sve do 1991/92. godine, radni ljudi na jugoslovenskim željeznicama proslavljali su ovaj dan svečano i radno, podsjećajući se na mnoge događaje narastanja i sazrijevanja radničkog pokreta i svega što je vodilo ka održanom istorijskom generalnom štrajku.

Željeznička mreža

Željeznička mreža kasnije preimenovane Jugoslovenske Željeznice za vrijeme Kraljevina SHS (ca. 1925–1929)

U sastavu nove jugoslavenske željezničke mreže našle su se 1918 godine sljedeće:

Željezničko društvo	Dužina mreže
c.i k. Državne Željeznice (kkStB)	ca. 360 km
c.i k. priv. društvo južne željeznice (süd)	ca. 525 km
Austrijske lokalne željeznice	ca. 350 km
Magyar Államvasutak (MÁV)	ca. 1.240 km
Mađarske lokalne željeznice	ca. 2.310 km
Bosansko-hercegovačke zemaljske željeznice (BHLB)	ca. 1.165 km
Srpske Državne Željeznice (SDŽ)	ca. 1.550 km
Njemačko-bugarske vojne željeznice u Makedoniji	ca. 425 km

Vozni park

Sve Lokomotive građene od 1930 godine su, nakon definitivne raspodjele lokomotiva kao odšteta Prvog svjetskog rata (1933), ubačene u novi sistem numeracije. Sistem je bio pokušaj kodifiziranja po određenim tehničkim karakteristikama.

Numeracija parnih lokomotiva, tendera i motornih kola
Oznaka serije kod normalnog kolosijeka serije:
01-14-stalna i 101-114-privremena; Brzovozne lokomotive sa zasebnim tenderom
15-19-st. i 115-119-priv. Lokomotive sa tenderom za putnički i teretni saobraćaj
20-49-st. i 120-149-priv. Teretne lokomotive sa zasebnim tenderom
50-59-st. i 150-159-priv. Lokomotive sa tenderom za teretne i lokalne vozove
60-69-st. i 160-169-priv. Lokomotive za manevru

Uski kolosijek 0,76 m serije:
70-94-stalna i 170-194-privremena; Lokomotive širine kolosijeka 760mm
95-98-st. i 195-198-priv. Lokomotive sa zupčanikom širine kolosijeka 760mm
99.2, 99.3 i 99.4; Lokomotive širne kolosijeka 600mm, broj iza tačke označava broj vezanih osovina.
Objašnjenje: Pri tome dvocifrene oznake su važile za lokomotive koje su mlađe od 25 godina (u odnosu na 1933. godinu) i ako ih ima više od 5 komada u voznom parku, a trocifrene brojeve (sa 100) su dobijale lokomotive koje su bile starije od 25 godina ili ih je bilo manje od 5 komada u voznom parku.

Numeracija dizel i električnih lokomotiva
Početkom 1960.-ih počinje da se primjenjuje sistem numeracije za dizel i električne lokomotive na JŽ koji se zasniva na kodnom obilježavanju, na principu trobrojne oznake serije.

Prvi broj	Značenje
3	Električna vučna vozila jednosmjerne struje
4	Električna vučna vozila naizmjenične struje 25 kV, 50 Hz
5	Rezervisano za višesistemska električna vučna vozila
6	Dizel električna vučna vozila
7	Dizel hidraulična vučna
8	Dizel mehanička vučna
9	Vozila za željezničke svrhe

Drugi broj	Značenje
0	Motorni voz uskog kolosijeka
1	Motorni voz normalnog kolosijeka
2	Lokomotive sa dvije pogonske osovine
3	Lokomotive sa tri pogonske osovine
4	Lokomotive sa četiri pogonske osovine
5	Lokomotive sa pet pogonskih osovina
6	Lokomotive sa šest pogonskih osovina

Treći broj	Značenje
0	Uski kolosijek
1-9	Redoslijed ubacivanja u službu (konstruktivni tip lokomotive) Kod motornog voza razlika da li su motorna kola, vagon ili upravljačnica.

Četvrti broj	Značenje
-	Oznaka podserije. Podserije su uvedene zbog tehničko-eksploatacionih razlika u okviru serije.

Peti i šesti broj	Značenje
-	Tekući (inventarski) broj lokomotive

Dizel lokomotive

Lokomotive sa električnim prenosom snage

Serija 641 - 645

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
641-0	1960	Bo´Bo´	MÁVAG	DVM2-6
641-0	1961	Bo´Bo´	MÁVAG	DVM2-8
641-1	1971	Bo´Bo´	MÁVAG	DVM2-57
641-2	1970	Bo´Bo´	MÁVAG	DVM2-56
641-2	1970	Bo´Bo´	MÁVAG	DVM2-59
642-0	1961-63	Bo´Bo´	Đuro Đaković	DEL 825
642-1	1964	Bo´Bo´	Đuro Đaković	DEL 825G
642-3	1968	Bo´Bo´	Đuro Đaković	DEL 825B
643-0	1967	Bo´Bo´	Brissonneau et Lotz
643-1		Bo´Bo´	Đuro Đaković
644-0	1973-74	(A1A)´(A1A)´	Macosa	G22U
645-0	1981	(A1A)´(A1A)´	Đuro Đaković

Serija 661 - 666

Serija 662 Jugoslavenskih Željeznica (D 66)

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
661-0	1970	Co´Co´	GM(EMD)	G16
661-1	1961-63	Co´Co´	GM(EMD)	G16
661-2	1964	Co´Co´	GM(EMD)	G16
661-3	1967	Co´Co´	MLW
662-0	1965-69	Co´Co´	Đuro Đaković	DEL1650CC
663-0	1972	Co´Co´	EMD	-
664-0	1973	Co´Co´	GM ĐĐ	G26
665-0	1972	Co´Co´	MLW	MX 626
666-0	1978	Co´Co´	EMD

Lokomotive sa mehaničnim prenosom snage

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
821-0	1965	B	Đuro Đaković	DML180 N26
830-0	1964	C	Đuro Đaković	DML120 U/C (600 mm traka)

Lokomotive sa hidrauličnim prenosom snage

Serija 721

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
721-0	1965	B		(šema brojeva JŽ za tvorničke lokomotive)

Serija 731 - 734

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
731-0	1958–1961	C	Jenbach/ĐĐ	DH400 C42
731-1	1963–1965	C	ĐĐ	DHL400 CS
732-0	1964	C	Jenbach/ĐĐ	DH600 C48
732-1	1969	C	ĐĐ	DHL600 C44
733-0	1968	C	ĐĐ	DHL600 CP
734-0	1958–1961	C	MIN	DHL400 C42

Serija 740 - 742

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
740-0	1968	B´B´	ĐĐ	DHL600 BB
740-1	1970	B´B´	ĐĐ	DHL600 BBGP
741-0	1966	B´B´	MIN	DHL1500
742-0	1971	B´B´	MIN	DHL1650

Serija 761

JŽ 761 - Plavi vlak/voz (1976)

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
761-0	1957	C´C´	KM	DML180 N26

Električne lokomotive

3 kV lokomotive na jednosmjernu struju

Serija 341 - 342

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
341-0	1954	Bo´Bo´	Alsthom	slična TCDD 4001-03
342-0	1968	Bo´Bo´	ASGEN/OMFP

Serija 361 - 362

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
361-0	1931–1932	Bo´BoBo´	razni
361-1	1931–1932	Bo´BoBo´	razni
361-2	1932	Bo´BoBo´	Saronno
362-0	1960–1967	Bo´Bo´Bo´	Ansaldo/OMFP
362-1	1968	Bo´Bo´Bo´	ASGEN/OMFP

25 kV lokomotive na naizmjeničnu struju

Serija 441

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
441-0	1967-69	Bo´Bo´	SGP/TU
441-0	1970	Bo´Bo´	Rade Končar
441-3	1967-69	Bo´Bo´	SGP/TU
441-3	1970	Bo´Bo´	Rade Končar
441-4	1967-69	Bo´Bo´	SGP/TU
441-5	1967-68	Bo´Bo´	SGP/TU	-

Serija 461

Serija	Godina	Raspored osovina	Proizvođač	Tipa
461-0	1971-1973	Co´Co´	Electroputere/ASEA
461-1	1978-1980	Co´Co´	Electroputere/ASEA

Nasljednice

Tokom rata u BiH uništeni voz JŽ

Država	Društvo	Kratica	Logo
Bosna i Hercegovina - Federacija Bosne i Hercegovine - Republika Srpska	Željeznice Bosne i Hercegovine -Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine* (Sarajevo) -Željeznice Republike Srpske (Doboj)	ŽBH ŽFBH ŽRS
Hrvatska	Hrvatske željeznice	HŽ
Makedonija	Makedonski železnici	MŽ
Crna Gora	Željeznica Crne Gore	ŽCG
Srbija	Železnice Srbije	ŽS
Slovenija	Slovenske železnice	SŽ
Kosovo	Hekurudhat e Kosovës/Kosovske Železnice	HK / KŽ

Željeznice Federacije Bosne i Hercegovine su osnovane 2001. godine odlukom Vlade Federacije BiH da se spoje Željeznice Herceg-Bosne i Željeznice BiH.

Literatura

• C.J. Halliwell: The Locomotives of Jugoslavia, Frank Stenvalls Förlag, Malmö 1973, ISBN 91-7266-012-0
• Allessandro Albé: Amerikanische Diesellokomotiven in Europa, Verlag Pospischil, Wien 1998, ASIN: B0092DE1GU
• Werner Schiendl: Die Eisenbahnen in Bosnien und der Herzegowina 1867-1918, Wien 2015, ISBN 978-3-9503096-5-2

Eksterni linkovi

Jugoslavenske željeznice na Wikimedijinoj ostavi

• Fotogalerija Srećka Ignjatović-a Arhivirano 2016-03-17 na Wayback Machine-u
• Nova numeracija Arhivirano 2014-06-29 na Wayback Machine-u
• Nova numeracija II Arhivirano 2014-06-30 na Wayback Machine-u